Τι Μπορούμε να Μάθουμε από το Παρελθόν;

«Τίποτα δεν είναι πιο σημαντικό για τους ιστορικούς από το να περιγράφουν την αιτία και το αποτέλεσμα».​—ΤΖΕΡΑΛΝΤ ΣΛΑΜΠΑΚ, ΕΠΙΚΟΥΡΟΣ ΚΑΘΗΓΗΤΗΣ ΙΣΤΟΡΙΑΣ.

ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΚΟΙ ρωτούν συχνά: Πώς και γιατί συνέβησαν διάφορα γεγονότα; Παραδείγματος χάρη, η ιστορία μάς λέει ότι η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία έπεσε. Αλλά γιατί έπεσε; Μήπως εξαιτίας της διαφθοράς ή της φιληδονίας; Μήπως επειδή ήταν πια πολύ δύσκολο να κυβερνηθεί και ο στρατός της είχε γίνει πολυδάπανος; Μήπως απλώς επειδή οι εχθροί της Ρώμης πλήθυναν και έγιναν πανίσχυροι;

Πιο πρόσφατα, ο κομμουνισμός της Ανατολικής Ευρώπης, που κάποτε θεωρούνταν απειλή για τη Δύση, κατέρρευσε στη μια χώρα μετά την άλλη φαινομενικά μέσα σε μία νύχτα. Αλλά γιατί; Και ποια διδάγματα μπορούμε να αντλήσουμε; Σε τέτοιου είδους ερωτήματα προσπαθούν να απαντήσουν οι ιστορικοί. Αλλά καθώς το κάνουν αυτό, σε ποιο βαθμό επηρεάζεται η κρίση τους από τις υποκειμενικές τους απόψεις;

Μπορούμε να Εμπιστευτούμε την Ιστορία;

Οι ιστορικοί μοιάζουν περισσότερο με ανακριτές παρά με επιστήμονες. Ερευνούν, αμφισβητούν και αντικρούουν αναφορές από το παρελθόν. Επιδίωξή τους είναι η αλήθεια, μολονότι ο στόχος τους είναι συχνά ασαφής. Αυτό οφείλεται εν μέρει στο γεγονός ότι το έργο τους αφορά κυρίως ανθρώπους, αλλά οι ίδιοι δεν είναι σε θέση να διαβάσουν διάνοιες​—ιδιαίτερα τις διάνοιες των νεκρών. Οι ιστορικοί μπορεί επίσης να έχουν προκαθορισμένες απόψεις και προκαταλήψεις. Ως εκ τούτου, το καλύτερο σύγγραμμα μερικές φορές είναι απλώς μια ερμηνεία​—από την οπτική γωνία του συγγραφέα.

Ασφαλώς, το να βλέπει ένας ιστορικός τα πράγματα υπό το δικό του πρίσμα δεν σημαίνει κατ’ ανάγκην ότι το έργο του είναι ανακριβές. Οι Γραφικές αφηγήσεις των βιβλίων Σαμουήλ, Βασιλέων και Χρονικών περιλαμβάνουν παράλληλες εξιστορήσεις που γράφτηκαν από πέντε άτομα, ωστόσο μπορεί να καταδειχτεί ότι δεν περιέχουν σημαντικές αντιφάσεις ή ανακρίβειες. Το ίδιο αληθεύει και για τα τέσσερα Ευαγγέλια. Πολλοί Βιβλικοί συγγραφείς κατέγραψαν μάλιστα τα δικά τους πταίσματα και ανόητα λάθη​—κάτι που βλέπουμε σπάνια στα κοσμικά συγγράμματα.​—Αριθμοί 20:9-12· Δευτερονόμιο 32:48-52.

Εκτός από τις πιθανές προκαταλήψεις, ένας άλλος σημαντικός παράγοντας που πρέπει να λαβαίνουμε υπόψη όταν διαβάζουμε ιστορία είναι το κίνητρο  του συγγραφέα. «Η ιστορία που γράφεται από τους εξουσιαστές ή από αυτούς που κυνηγούν την εξουσία ή από τους φίλους τους θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με άκρα δυσπιστία», λέει ο Μάικλ Στάνφορντ στο βιβλίο του Εγχειρίδιο για τη Μελέτη της Ιστορίας (A Companion to the Study of History). Το αμφισβητήσιμο κίνητρο είναι επίσης εμφανές όταν κάποια ιστορικά συγγράμματα κάνουν έκκληση εμμέσως, ή ακόμη και απροκάλυπτα, στον εθνικισμό και στον πατριωτισμό. Δυστυχώς, αυτό συμβαίνει μερικές φορές στα σχολικά βιβλία. Ένας νόμος που θεσπίστηκε σε κάποια χώρα δήλωνε απερίφραστα ότι ο σκοπός για τον οποίο διδάσκεται η ιστορία είναι «η ενδυνάμωση των εθνικιστικών και πατριωτικών αισθημάτων στις καρδιές των ανθρώπων . . . επειδή η γνώση για το παρελθόν του έθνους είναι ένα από τα πιο σημαντικά κίνητρα πατριωτικής συμπεριφοράς».

Χαλκευμένη Ιστορία

Μερικές φορές η ιστορία δεν είναι απλώς υποκειμενική​—είναι χαλκευμένη. Η πρώην Σοβιετική Ένωση, λόγου χάρη, «διέγραψε το όνομα Τρότσκι από την ιστορία της, με αποτέλεσμα να ξεχαστεί ακόμη και η ύπαρξη του κομισάριου», λέει το βιβλίο Η Αλήθεια στην Ιστορία (Truth in History). Ποιος ήταν ο Τρότσκι; Ήταν ένας από τους ηγέτες της Μπολσεβικικής Επανάστασης στη Ρωσία, δεύτερος μετά τον Λένιν. Όταν πέθανε ο Λένιν, ο Τρότσκι συγκρούστηκε με τον Στάλιν, εκδιώχθηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα και αργότερα δολοφονήθηκε. Το όνομά του απαλείφθηκε μάλιστα από τις σοβιετικές εγκυκλοπαίδειες. Παρόμοια κακοπαράσταση της ιστορίας, ακόμη και μέχρι του σημείου να παραδίδονται στην πυρά αντικομφορμιστικά βιβλία, αποτελεί κοινή τακτική πολλών δικτατορικών καθεστώτων.

Ωστόσο, η χάλκευση της ιστορίας είναι αρχαία τακτική, της οποίας οι ρίζες ανάγονται τουλάχιστον στην εποχή της Αιγύπτου και της Ασσυρίας. Περήφανοι και ματαιόδοξοι όπως ήταν, οι φαραώ, οι βασιλιάδες και οι αυτοκράτορες φρόντιζαν να ωραιοποιείται η ιστορική κληρονομιά που άφηναν. Έτσι λοιπόν, τα επιτεύγματά τους συνήθως μεγαλοποιούνταν, ενώ οτιδήποτε δυσάρεστο ή ατιμωτικό, όπως μια πολεμική ήττα, ελαχιστοποιούνταν, απαλειφόταν ή, μερικές φορές, ούτε καν αναφερόταν. Σε ζωηρή αντίθεση, η ιστορία του Ισραήλ, όπως καταγράφεται στη Γραφή, περιλαμβάνει τόσο τις αστοχίες όσο και τις αξιέπαινες πράξεις των βασιλιάδων και των υπηκόων τους.

Πώς ελέγχουν οι ιστορικοί την ακρίβεια των παλαιότερων συγγραμμάτων; Τα συγκρίνουν με στοιχεία όπως παλιά φορολογικά αρχεία, νομικούς κώδικες, αναγγελίες για δημοπρασίες δούλων, επαγγελματικές και ιδιωτικές επιστολές και έγγραφα, επιγραφές πάνω σε πήλινα θραύσματα, ημερολόγια πλοίων και αντικείμενα που βρέθηκαν σε μνημεία και τάφους. Μια τέτοια ποικιλία στοιχείων συνήθως παρέχει επιπρόσθετη ή διαφορετική κατανόηση όσον αφορά επίσημα συγγράμματα. Εκεί όπου υπάρχουν κενά ή ασάφειες, οι  καλοί ιστορικοί συνήθως το αναγνωρίζουν, μολονότι μπορεί να διατυπώνουν τις δικές τους θεωρίες για να καλύψουν τα κενά. Σε κάθε περίπτωση, οι συνετοί αναγνώστες ανατρέχουν σε περισσότερες από μία πηγές αν επιζητούν μια ισορροπημένη ερμηνεία.

Παρ’ όλες τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει ο ιστορικός, το έργο του μπορεί να είναι πολύ χρήσιμο. Ένα ιστορικό βιβλίο εξηγεί: «Όσο και αν είναι δύσκολη η συγγραφή της, . . . η παγκόσμια ιστορία είναι για εμάς σημαντική, μάλιστα ζωτικής σημασίας». Εκτός του ότι μας βοηθάει να καταλάβουμε το παρελθόν, η ιστορία μπορεί να διευρύνει την κατανόησή μας για την τωρινή κατάσταση των ανθρώπων. Παραδείγματος χάρη, σύντομα ανακαλύπτουμε ότι οι άνθρωποι εκδήλωναν στην αρχαιότητα τα ίδια γνωρίσματα που εκδηλώνουν και σήμερα. Αυτά τα επαναλαμβανόμενα γνωρίσματα έχουν επηρεάσει καθοριστικά την ιστορία, οδηγώντας ίσως στη ρήση ότι η ιστορία επαναλαμβάνεται. Αλλά είναι αυτή μια ορθή γενίκευση;

Επαναλαμβάνεται η Ιστορία;

Μπορούμε να προβλέψουμε επακριβώς το μέλλον με βάση το παρελθόν; Ορισμένα είδη γεγονότων είναι αλήθεια ότι επαναλαμβάνονται. Λόγου χάρη, ο πρώην υπουργός εξωτερικών των ΗΠΑ Χένρι Κίσινγκερ είπε: «Όλοι οι πολιτισμοί που υπήρξαν ποτέ τελικά κατέρρευσαν», και πρόσθεσε: «Η ιστορία είναι ένα σύνολο προσπαθειών που απέτυχαν, φιλοδοξιών που δεν πραγματοποιήθηκαν. . . . Γι’ αυτό, ως ιστορικός, πρέπει κάποιος να εξοικειωθεί με την αίσθηση ότι η τραγωδία είναι αναπόφευκτη».

Ούτε δύο αυτοκρατορίες δεν έπεσαν με τον ίδιο τρόπο. Η Βαβυλώνα έπεσε μέσα σε μία νύχτα στα χέρια των Μήδων και των Περσών το 539 Π.Κ.Χ. Η Ελλάδα διαιρέθηκε σε βασίλεια μετά το θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου, δίνοντας τελικά τη θέση της στη Ρώμη. Ωστόσο, η πτώση της Ρώμης παραμένει αμφιλεγόμενη. Ο ιστορικός Τζέραλντ Σλάμπακ εγείρει το ερώτημα: «Πότε έπεσε η Ρώμη; Έπεσε ποτέ πραγματικά; Κάτι άλλαξε στη Δυτική Ευρώπη ανάμεσα στο 400 Κ.Χ. και στο 600 Κ.Χ. Αλλά πολλά παρέμειναν όπως ήταν». a Είναι ολοφάνερο πως μερικές πτυχές της ιστορίας επαναλαμβάνονται, ενώ άλλες όχι.

Ένα διαρκώς επαναλαμβανόμενο δίδαγμα της ιστορίας είναι η αποτυχία της ανθρώπινης διακυβέρνησης. Σε όλες τις εποχές, η καλή διακυβέρνηση υπονομεύεται συνεχώς από την ιδιοτέλεια, την έλλειψη προνοητικότητας, την απληστία, τη διαφθορά, το νεποτισμό και ιδιαίτερα από το πάθος για απόκτηση και διατήρηση εξουσίας. Ως αποτέλεσμα, το παρελθόν είναι γεμάτο με ένοπλους αγώνες, αποτυχημένες συνθήκες, πολέμους, κοινωνική αναταραχή και βία, άδικη κατανομή του πλούτου και κατεστραμμένες οικονομίες.

Λόγου χάρη, παρατηρήστε τι λέει το βιβλίο Η Παγκόσμια Ιστορία, της Κολούμπια (The Columbia History of the World) σχετικά με την επιρροή που άσκησε ο Δυτικός πολιτισμός στον υπόλοιπο κόσμο: «Όταν ο Κολόμβος και ο Κορτές αφύπνισαν τους ανθρώπους της Δυτικής Ευρώπης ως προς τις δυνατότητες που ανοίγονταν, η λαχτάρα τους για προσήλυτους, κέρδη και φήμη έγινε πολύ μεγάλη, με αποτέλεσμα να διαδοθεί ο Δυτικός πολιτισμός, κυρίως δια της βίας, σε όλη σχεδόν την υδρόγειο. Υποκινούμενοι από την άσβεστη δίψα για επέκταση και έχοντας πιο προηγμένα όπλα, οι κατακτητές μετέτρεψαν τον υπόλοιπο κόσμο σε άβουλο ουραγό των μεγάλων ευρωπαϊκών δυνάμεων . . . Οι λαοί αυτών των ηπείρων [Αμερική, Ασία και Αφρική] έγιναν, εν ολίγοις, θύματα σκληρής και άγριας εκμετάλλευσης». Πόσο αληθινά είναι τα λόγια που υπάρχουν στη Γραφή, στο εδάφιο Εκκλησιαστής 8:9: «Ο άνθρωπος εξουσιάζει τον άνθρωπο προς βλάβη του»!

Ίσως αυτό το οικτρό υπόμνημα είναι εκείνο που υποκίνησε κάποιον Γερμανό φιλόσοφο να πει ότι το μόνο που μπορούμε να μάθουμε από την ιστορία είναι ότι οι άνθρωποι δεν μαθαίνουν τίποτα από την ιστορία. Το εδάφιο Ιερεμίας 10:23 δηλώνει: «Γνωρίζω καλά, Ιεχωβά, ότι δεν ανήκει στο χωματένιο άνθρωπο η οδός του. Στον άνθρωπο που περπατάει δεν ανήκει το να κατευθύνει το βήμα του». Αυτή η ανικανότητα να κατευθύνουμε το βήμα μας θα πρέπει να μας απασχολεί ιδιαίτερα σήμερα. Γιατί; Επειδή μαστιζόμαστε από πρωτοφανή προβλήματα, τόσο σε αριθμό όσο και σε σοβαρότητα. Πώς, λοιπόν, θα τα βγάλουμε πέρα;

Πρωτοφανή Προβλήματα

Σε ολόκληρη την ανθρώπινη ιστορία, ποτέ πριν δεν απειλούνταν όλη η γη από το συνδυασμένο  μέτωπο της αποψίλωσης των δασών, της διάβρωσης του εδάφους, της ερημοποίησης, της μαζικής εξαφάνισης των φυτικών και των ζωικών ειδών, της μείωσης του όζοντος στην ατμόσφαιρα, της μόλυνσης, της παγκόσμιας αύξησης της θερμοκρασίας, των ωκεανών που πεθαίνουν και της πληθυσμιακής έκρηξης.

«Μια άλλη πρόκληση που αντιμετωπίζουν οι σύγχρονες κοινωνίες είναι ο απότομος ρυθμός της αλλαγής», λέει το βιβλίο Μια Πράσινη Ιστορία του Κόσμου (A Green History of the World). Ο Εντ Αρζ, εκδότης του περιοδικού Παγκόσμια Επιφυλακή (World Watch), γράφει: «Είμαστε αντιμέτωποι με κάτι τόσο ξένο ως προς τη συλλογική μας πείρα ώστε στην πραγματικότητα δεν μπορούμε να το αντιληφθούμε, παρ’ όλο που οι ενδείξεις είναι συντριπτικές. Για εμάς, αυτό το “κάτι” είναι ένας αιφνιδιασμός από τεράστιες βιολογικές και φυσικές μεταβολές στον κόσμο που μας συντηρεί».

Έχοντας υπόψη αυτά καθώς και άλλα συναφή προβλήματα, ο ιστορικός Πάρντον Ε. Τίλιγκχαστ δηλώνει: «Η κατεύθυνση στην οποία κινείται η κοινωνία έχει γίνει απείρως πιο περίπλοκη, και πολλοί από εμάς αντιμετωπίζουμε τρομακτικά διλήμματα. Τι είδους καθοδήγηση μπορούν να προσφέρουν οι επαγγελματίες ιστορικοί στους σαστισμένους ανθρώπους σήμερα; Ελάχιστη, όπως φαίνεται».

Οι επαγγελματίες ιστορικοί μπορεί να μη γνωρίζουν τι πρέπει να κάνουν ή τι συμβουλές να δώσουν, αλλά ασφαλώς δεν συμβαίνει το ίδιο και με τον Δημιουργό μας. Εκείνος προείπε μάλιστα στην Αγία Γραφή ότι στις τελευταίες ημέρες ο κόσμος θα διερχόταν “κρίσιμους καιρούς, δύσκολους στην αντιμετώπισή τους”. (2 Τιμόθεο 3:1-5) Αλλά ο Θεός έχει προχωρήσει ακόμη περισσότερο, κάνοντας κάτι που οι ιστορικοί αδυνατούν να κάνουν​—έχει υποδείξει τη διέξοδο, όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο.

[Υποσημείωση]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 5]

«Η ιστορία που γράφεται από τους εξουσιαστές . . . θα πρέπει να αντιμετωπίζεται με άκρα δυσπιστία».​—ΜΑΪΚΛ ΣΤΑΝΦΟΡΝΤ, ΙΣΤΟΡΙΚΟΣ

[Εικόνα στη σελίδα 4]

Αυτοκράτορας Νέρων

[Ευχαριστίες]

Roma, Musei Capitolini

[Εικόνες στη σελίδα 7]

Σε όλες τις εποχές «ο άνθρωπος εξουσιάζει τον άνθρωπο προς βλάβη του»

[Ευχαριστίες]

«Οι Κατακτητές», από Pierre Fritel. Περιλαμβάνονται (από αριστερά προς τα δεξιά): Ραμσής Β΄, Αττίλας, Αννίβας, Ταμερλάνος, Ιούλιος Καίσαρας (κέντρο), Ναπολέων Α΄, Αλέξανδρος ο Μέγας, Ναβουχοδονόσορ και Καρλομάγνος. Από το βιβλίο The Library of Historic Characters and Famous Events, Τόμ. Γ΄, 1895· αεροπλάνα: φωτογραφία USAF