Καθεδρικοί Ναοί​—Μνημεία για τον Θεό ή για τους Ανθρώπους;

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΓΑΛΛΙΑ

ΣΤΗ Μόσχα έχει λάβει χώρα ένα είδος αναγέννησης. Η Μητρόπολη του Χριστού του Σωτήρος, η οποία κατεδαφίστηκε από τον Στάλιν το 1931, έχει ανοικοδομηθεί, και οι χρυσαφένιοι θόλοι της λαμπυρίζουν κάτω από το ρωσικό ουρανό. Στην πόλη Εβρί, κοντά στο Παρίσι, οι εργάτες έχουν ολοκληρώσει τις τελευταίες λεπτομέρειες στο μοναδικό καθεδρικό ναό που χτίστηκε στη Γαλλία τον 20ό αιώνα. Αυτό συμβαίνει λίγα μόλις χρόνια μετά τον καθαγιασμό του καθεδρικού ναού της Αλμουδένα στη Μαδρίτη. Η Πόλη της Νέας Υόρκης έχει και αυτή τον καθεδρικό ναό της, τον Άγιο Ιωάννη τον Θεϊκό. Η οικοδόμησή του διήρκεσε πάνω από 100 χρόνια, και γι’ αυτό πολλές φορές τον έχουν αποκαλέσει Άγιος Ιωάννης ο Ατελείωτος. Εντούτοις, είναι ένας από τους μεγαλύτερους καθεδρικούς ναούς του κόσμου, καταλαμβάνοντας έκταση πάνω από 11.000 τετραγωνικά μέτρα.

Σε όλη την επικράτεια του Χριστιανικού κόσμου, τεράστιοι καθεδρικοί ναοί δεσπόζουν σε πολλές πόλεις. Για τους πιστούς, αποτελούν ένα μνημείο πίστης προς τον Θεό. Ακόμη και άθρησκα άτομα μπορεί να τους θεωρούν πολύτιμους ως έργα τέχνης ή ως αντικείμενα αρχιτεκτονικού μεγαλείου. Ωστόσο, αυτοί οι περίτεχνοι και συνήθως υπερβολικά δαπανηροί οίκοι λατρείας εγείρουν σοβαρά ερωτήματα: Γιατί και πώς χτίστηκαν; Ποιο σκοπό εξυπηρετούν;

Τι Είναι Καθεδρικός Ναός;

Μετά το θάνατο του Χριστού, οι μαθητές του οργανώθηκαν σε εκκλησίες, πολλές από τις οποίες συναθροίζονταν σε σπίτια. (Φιλήμονα 2) Επί δεκαετίες, αυτές οι εκκλησίες λειτουργούσαν υπό τη φροντίδα πνευματικών “πρεσβυτέρων”. (Πράξεις 20:17, 28· Εβραίους 13:17) Έπειτα από το θάνατο των αποστόλων, όμως, ήρθε η απομάκρυνση από την αληθινή Χριστιανοσύνη. (Πράξεις 20:29, 30) Με τον καιρό, ορισμένοι πρεσβύτεροι εξύψωσαν τον εαυτό τους πάνω από τους άλλους και άρχισαν να θεωρούνται επίσκοποι οι οποίοι είχαν υπό την επίβλεψή τους έναν αριθμό εκκλησιών—κάτι για το οποίο ο Ιησούς είχε δώσει προειδοποίηση. (Ματθαίος 23:9-12) Η λέξη «εκκλησία», η οποία εφαρμοζόταν αρχικά στους ίδιους τους Χριστιανούς, άρχισε να εφαρμόζεται τότε και στον τόπο λατρείας τους​—το κτίριο. Σύντομα, μερικοί επίσκοποι επιδίωξαν να έχουν εκκλησίες ανάλογες της θέσης τους. Έτσι λοιπόν, δημιουργήθηκε ένας νέος όρος για να περιγράψει την εκκλησία του επισκόπου​—καθεδρικός ναός.

Αυτός ο όρος προέρχεται από τη λέξη καθέδρα, η οποία σημαίνει και «έδρα». Ο καθεδρικός ναός ήταν, λοιπόν, ο θρόνος του επισκόπου, το σύμβολο της επίγειας εξουσίας του. Από τον καθεδρικό ναό του, ο επίσκοπος προΐστατο σε μια περιφέρεια, την επισκοπή.

«Η Εποχή των Καθεδρικών Ναών»

Το 325 Κ.Χ., η Σύνοδος της Νίκαιας αναγνώρισε επίσημα την τοποθέτηση επισκόπων στις πόλεις. Τώρα, με την υποστήριξη του Ρωμαϊκού Κράτους, οι επίσκοποι λάβαιναν συχνά από τις αρχές μεγάλες εκτάσεις γης ως δώρο. Επίσης, απέκτησαν τον έλεγχο πολλών ειδωλολατρικών χώρων λατρείας. Όταν η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία κατέρρευσε, οι εκκλησιαστικές δομές επιβίωσαν και επικράτησαν στη διάρκεια του Μεσαίωνα. Εκείνη η περίοδος σύντομα έγινε, όπως την αποκαλεί ο  Γάλλος ιστορικός Ζορζ Ντιμπί, «η Εποχή των Καθεδρικών Ναών».

Από τον 7ο ως το 14ο αιώνα, ο πληθυσμός της Ευρώπης τριπλασιάστηκε. Αυτή η δημογραφική έκρηξη ωφέλησε πρωτίστως τις πόλεις, οι οποίες απέκτησαν μεγαλύτερη ευημερία. Συνεπώς, οι πιο εύπορες επισκοπικές πόλεις ήταν τα πιο κατάλληλα μέρη για την οικοδόμηση κολοσσιαίων καθεδρικών ναών. Γιατί; Επειδή αυτά τα μεγάλα έργα μπορούσαν να πραγματοποιηθούν μόνο όπου υπήρχε συνεχής εισροή χρημάτων!

Ένας άλλος παράγοντας που συνέβαλε στην οικοδόμηση καθεδρικών ναών ήταν η δημοφιλής συνήθεια της απόδοσης λατρευτικής τιμής στην Παρθένο Μαρία και σε θρησκευτικά λείψανα. Αυτή η συνήθεια άκμασε τον 11ο και το 12ο αιώνα όσο ποτέ προηγουμένως. Οι επίσκοποι έδωσαν μεγαλύτερες διαστάσεις σε αυτή τη λατρεία, αυξάνοντας έτσι τη δημοτικότητα των καθεδρικών ναών τους. Ο τίτλος Νοτρ-Νταμ (Η Κυρία Μας, δηλαδή η Παναγία) άρχισε να κοσμεί τους καθεδρικούς ναούς της Γαλλίας εκείνη την εποχή. «Ποια πόλη δεν αφιέρωσε σε αυτήν κάποια εκκλησία και, πολλές φορές, τον καθεδρικό ναό της;» ρωτάει η Καθολική εγκυκλοπαίδεια Τεό (Théo). Έτσι λοιπόν, ο καθεδρικός ναός Σεντ Ετιέν του Παρισιού αφιερώθηκε στη Νοτρ-Νταμ. Ο καθεδρικός ναός της Νοτρ-Νταμ στη Σαρτρ της Γαλλίας έγινε ένας από τους διαπρεπέστερους τόπους λατρείας στην Ευρώπη. «Καμιά φυσιογνωμία​—ούτε ο Ίδιος ο Χριστός—​δεν κυριάρχησε τόσο έντονα στη ζωή και στη σκέψη εκείνων που έχτιζαν τους καθεδρικούς ναούς όσο η Παρθένος Μαρία», λέει Το Βιβλίο του Ορίζοντα των Μεγάλων Καθεδρικών Ναών (The Horizon Book of Great Cathedrals).

«Θα Χτίσουμε έναν Τόσο Μεγάλο Καθεδρικό Ναό . . . »

Γιατί, όμως, ήταν τόσο πελώρια πολλά από αυτά τα κτίρια; Από τον τέταρτο κιόλας αιώνα, οι καθεδρικοί ναοί της Τριρ, στη Γερμανία, και της Γενεύης, στην Ελβετία, κάλυπταν τεράστιες εκτάσεις, παρά το σχετικά μικρό αριθμό των πιστών. Τον 11ο αιώνα, ο πληθυσμός της Σπάγιερ, στη Γερμανία, δεν αρκούσε για να γεμίσει τον υπερμεγέθη καθεδρικό ναό της. Γι’ αυτό, Το Βιβλίο του Ορίζοντα των Μεγάλων Καθεδρικών Ναών καταλήγει στο συμπέρασμα ότι το «μέγεθος και η μεγαλοπρέπεια [των καθεδρικών ναών] αποκάλυπταν την ύπαρξη κάποιων αρκετά κοσμικών κινήτρων». Μεταξύ αυτών ήταν «η αλαζονική υπερηφάνεια του επισκόπου ή του ηγουμένου με την υποστήριξη του οποίου θα χτιζόταν το οικοδόμημα».

Το 12ο και το 13ο αιώνα, οι καθεδρικοί ναοί έφταναν τα 100 μέτρα περίπου, καθώς υπήρχε ο στόχος να έχουν το ίδιο ύψος και μήκος. Ξεχωρίζουν ιδιαίτερα ο καθεδρικός ναός του Γουίντσεστερ, στην Αγγλία, με μήκος 169 μέτρα, και ο Ντουόμο του Μιλάνου, στην Ιταλία, με μήκος 145 μέτρα. «Θα χτίσουμε έναν τόσο μεγάλο καθεδρικό ναό, ώστε εκείνοι που θα τον βλέπουν ολοκληρωμένο θα νομίζουν ότι τρελαθήκαμε», δήλωσε ένας Ισπανός εκκλησιαστικός αξιωματούχος στη Σεβίλη το 1402. Στην πραγματικότητα, ο καθεδρικός ναός της Σεβίλης λέγεται πως είναι ο δεύτερος σε μέγεθος στον κόσμο, με έναν υπερυψωμένο θόλο ύψους 53 μέτρων. Το βέλος του καθεδρικού ναού του Στρασβούργου, στη Γαλλία, φτάνει τα 142 μέτρα​—όσο ένα 40όροφο κτίριο. Το 19ο αιώνα, ο πύργος του γοτθικού καθεδρικού ναού Μίνστερ, στην Ουλμ της Γερμανίας, έφτανε τα 161 μέτρα​—ο ψηλότερος πέτρινος πύργος στον κόσμο. «Καμιά λατρευτική απαίτηση δεν δικαιολογεί τέτοιες υπερβολές γιγαντιαίων διαστάσεων», διατείνεται ο ιστορικός Πιερ ντι Κολομπιέ.

Το 12ο και το 13ο αιώνα, αυτοί που προωθούσαν την κατασκευή καθεδρικών ναών επωφελήθηκαν από ένα άλλο “κοσμικό κίνητρο”—τον αστικό πατριωτισμό. Η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (Encyclopædia Britannica) αναφέρει: «Οι πόλεις συναγωνίζονταν μεταξύ τους ποια θα χτίσει τον ψηλότερο καθεδρικό ναό». Τα μέλη των δημοτικών συμβουλίων, οι δημότες και τα σωματεία έκαναν τους καθεδρικούς ναούς σύμβολα της πόλης τους.

Πολυδάπανοι Τότε, Πολυδάπανοι και Τώρα

Ένας συγγραφέας περιγράφει τα έργα οικοδόμησης καθεδρικών ναών ως «οικονομικά απύθμενες αβύσσους». Πώς, λοιπόν, χρηματοδοτούνταν στο παρελθόν αυτά τα κτίρια​—τα οποία ακόμη και σήμερα απαιτούν ολοένα και αυξανόμενα ποσά για τη συντήρησή τους; Σε μερικές περιπτώσεις, ιεράρχες, όπως ο Μορίς ντι Σιλέ στο Παρίσι, συνεισέφεραν  για αυτά από την ίδια τους την τσέπη. Άλλες φορές, πολιτικοί άρχοντες, όπως ο Βασιλιάς Ιάκωβος Α΄ της Αραγωνίας, κάλυπταν τις δαπάνες. Γενικά, όμως, τα έσοδα από την επισκοπή ήταν αυτά με τα οποία χρηματοδοτούνταν οι καθεδρικοί ναοί. Αυτά τα χρήματα προέρχονταν από φεουδαρχικούς φόρους και εισοδήματα από περιουσίες. Μάλιστα ο Επίσκοπος της Μπολόνια, στην Ιταλία, είχε 2.000 κτήματα! Εκτός από αυτά, υπήρχαν και θρησκευτικά εισοδήματα από εισφορές, συγχωροχάρτια και επιτίμια. Στη Ρουέν της Γαλλίας, εκείνοι που εξαγόραζαν το δικαίωμα να φάνε γαλακτοκομικά προϊόντα στη διάρκεια της Σαρακοστής πλήρωναν για το λεγόμενο Πύργο του Βουτύρου του καθεδρικού ναού.

Μερικοί μεμονωμένοι δωρητές ήταν εξαιρετικά γενναιόδωροι, και τιμούνταν με βιτρό που απεικόνιζαν το πορτραίτο τους σε παράθυρα εκκλησιών καθώς και με αγάλματα. Η αρχή σύμφωνα με την οποία ο Χριστιανός πρέπει να δίνει ανώνυμα είχε προφανώς ξεχαστεί. (Ματθαίος 6:2) Ήταν απαραίτητο να υπάρχει συνεχής ροή χρημάτων, εφόσον τα έξοδα συχνά υπερέβαιναν τους υπολογισμούς. Όπως ήταν φυσικό, λοιπόν, ο ζήλος για τη συγκέντρωση χρημάτων συχνά οδηγούσε σε καταχρήσεις και εκβιασμούς. Λόγου χάρη, η κατηγορία της αίρεσης συχνά συνεπαγόταν την κατάσχεση των αγαθών κάποιου. Αυτό καθιστούσε εφικτή την αρπαγή των υπαρχόντων των λεγόμενων αιρετικών, όπως ήταν οι Καθαροί, πράγμα που εξασφάλιζε τους πόρους για την οικοδόμηση αρκετών εκκλησιών. a

Ασφαλώς, για να διατηρήσει η εκκλησία τη συνεχή ροή χρημάτων, απαιτούνταν διαρκείς πιέσεις. Δεν αληθεύει, όπως έχουν ισχυριστεί μερικοί ιστορικοί, ότι οι μάζες υποκινούνταν αυθόρμητα να οικοδομούν τέτοια κτίρια. Ο ιστορικός Χένρι Κράους αναφέρει: «Παρά τη βαθιά θρησκευτικότητα που χαρακτήριζε την εποχή του Μεσαίωνα, η οικοδόμηση εκκλησιών δεν αποτελούσε την ύψιστη προτεραιότητα των ανθρώπων». Γι’ αυτό, πολλοί ιστορικοί επικρίνουν την εκκλησία για τις σπατάλες της. Το Βιβλίο του Ορίζοντα των Μεγάλων Καθεδρικών Ναών παραδέχεται: «Τα χρήματα που δαπανήθηκαν από την εκκλησία για την οικοδόμηση θα μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για να τραφούν οι πεινασμένοι . . . ή για τη συντήρηση νοσοκομείων και σχολείων. Έτσι λοιπόν, θα μπορούσε να λεχθεί ότι οι καθεδρικοί ναοί στοίχισαν εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπινες ζωές».

Πώς Χτίζονταν

Οι καθεδρικοί ναοί αποτελούν μαρτυρία της ανθρώπινης επινοητικότητας. Είναι πραγματικά εκπληκτικό το ότι αυτά τα πελώρια κτίρια οικοδομήθηκαν με τη χρήση πρωτόγονης τεχνολογίας. Στην αρχή, εκπονούνταν λεπτομερή σχέδια του κτιρίου. Στο λατομείο, χρησιμοποιούνταν πρότυπα ώστε να διασφαλιστεί η ομοιομορφία των διακοσμητικών στοιχείων και το σωστό μέγεθος των πέτρινων πλακών. Οι πλάκες σημειώνονταν προσεκτικά ώστε να φαίνεται η ακριβής θέση τους στην κατασκευή. Η μεταφορά έπαιρνε πάρα πολύ χρόνο και ήταν πολυδάπανη αλλά, παρ’ όλα αυτά, σύμφωνα με τον Γάλλο ιστορικό Ζαν Γκιμπέλ, “ανάμεσα στα έτη 1050 και 1350, η Γαλλία εξόρυξε περισσότερες πέτρες από ό,τι η αρχαία Αίγυπτος”.

Στο χώρο της οικοδόμησης, οι εργάτες επιτύγχαναν πραγματικούς άθλους, χρησιμοποιώντας τα πρωτόγονα μέσα ανύψωσης εκείνων των ημερών​—τροχαλίες και βαρούλκα, τα οποία συνήθως κινούνταν από άντρες που περπατούσαν στο εσωτερικό ξύλινων τροχών. Οι μαθηματικοί υπολογισμοί που χρησιμοποιούν οι μηχανικοί σήμερα ήταν άγνωστοι τότε. Οι οικοδόμοι έπρεπε να βασίζονται στο ένστικτο και στην πείρα. Δεν είναι παράξενο που συνέβαιναν πολλά σοβαρά δυστυχήματα. Το 1284, λόγου χάρη, οι θόλοι του καθεδρικού ναού στο Μποβέ της Γαλλίας αποδείχτηκαν πολύ μεγάλοι και κατέρρευσαν. Ωστόσο, καινοτομίες όπως οι αντηρίδες, οι επίστεγες αντηρίδες, ο θόλος με νευρώσεις και τα οξυκόρυφα τόξα βοήθησαν τους οικοδόμους να φτάσουν σε νέα ύψη.

Η οικοδόμηση μπορούσε να διαρκέσει από 40 χρόνια το συντομότερο (Σόλζμπερι, Αγγλία) μέχρι και αρκετούς αιώνες. Μερικοί, όπως οι καθεδρικοί ναοί στο Μποβέ και στο Στρασβούργο της Γαλλίας, δεν ολοκληρώθηκαν ποτέ.

«Εσφαλμένη Προτεραιότητα»

Αυτά τα “όμορφα και, κατά συνέπεια, πολυδάπανα κτίρια”, όπως τα αποκάλεσε ο Πάπας Ονώριος Γ΄, προκάλεσαν εξαρχής αντιπαραθέσεις. Υψώθηκαν φωνές εντός της εκκλησίας οι οποίες εναντιώνονταν στο έργο και στα υπέρογκα ποσά που απαιτούνταν. Ο Πιερ λε Σαντρ, ένας ιεράρχης  της Νοτρ-Νταμ του Παρισιού που έζησε το 13ο αιώνα, δήλωσε: «Είναι αμαρτία να χτίζονται εκκλησίες έτσι όπως γίνεται σήμερα».

Ακόμη και στις μέρες μας, ο καθεδρικός ναός στο Εβρί, για να αναφέρουμε ένα μόνο παράδειγμα, προκαλεί έντονη κριτική. Όπως έγραψε η γαλλική εφημερίδα Λε Μοντ (Le Monde), πολλοί άνθρωποι πιστεύουν ότι οι καθεδρικοί ναοί αποτελούν «εσφαλμένη προτεραιότητα» και ότι οι εκκλησίες «θα πρέπει να επενδύουν στους ανθρώπους και στο ευαγγελιστικό έργο, όχι στις πέτρες και στη διακόσμηση».

Αναμφίβολα, πολλοί από εκείνους που συμμετείχαν στην οικοδόμηση αυτών των τεράστιων κτιρίων είχαν ειλικρινή αγάπη για τον Θεό. Σαφώς, τέτοια άτομα είχαν «ζήλο για τον Θεό αλλά όχι σύμφωνα με ακριβή γνώση». (Ρωμαίους 10:2) Ο Ιησούς Χριστός ποτέ δεν υπέδειξε στους ακολούθους του να οικοδομούν πολυτελείς οίκους λατρείας. Παρότρυνε τους αληθινούς λάτρεις να «λατρεύουν με πνεύμα και αλήθεια». (Ιωάννης 4:21-24) Παρά την ομορφιά τους, οι μεγαλοπρεπείς καθεδρικοί ναοί του Χριστιανικού κόσμου έρχονται σε αντίθεση με αυτή την αρχή. Μπορεί να είναι μνημεία για τους ανθρώπους που τους έχτισαν, αλλά δεν δίνουν δόξα στον Θεό.

[Υποσημείωση]

[Εικόνα στη σελίδα 13]

Ο καθεδρικός ναός στο Σαντιάγο δε Κομποστέλα της Ισπανίας

[Εικόνες στη σελίδα 15]

Κορυφή σελίδας: Παράθυρο με βιτρό σε σχήμα τριαντάφυλλου στη Νοτρ-Νταμ της Σαρτρ στη Γαλλία

Επάνω: Λεπτομέρεια από λιθοκόπο στη Νοτρ-Νταμ του Παρισιού

[Εικόνα στη σελίδα 15]

Ο καθεδρικός ναός της Νοτρ-Νταμ του 12ου αιώνα, στο Παρίσι

[Εικόνα στη σελίδα 15]

Το εσωτερικό του καθεδρικού ναού της Νοτρ-Νταμ στην Αμιένη. Είναι το μεγαλύτερο θρησκευτικό κτίριο της Γαλλίας, με θόλους ύψους 43 μέτρων