Ποικιλία​—Απαραίτητη για τη Ζωή

ΤΗ ΔΕΚΑΕΤΙΑ του 1840, ο πληθυσμός της Ιρλανδίας ξεπέρασε τα οχτώ εκατομμύρια, καθιστώντας την τήν πιο πυκνοκατοικημένη χώρα στην Ευρώπη. Οι πατάτες ήταν το κύριο διατροφικό στοιχείο της χώρας, και μία συγκεκριμένη ποικιλία καλλιεργούνταν ευρύτατα.

Το 1845 οι γεωργοί φύτεψαν τις πατάτες τους όπως συνήθως, αλλά τις χτύπησε περονόσπορος και κατέστρεψε σχεδόν ολόκληρη την παραγωγή. «Το μεγαλύτερο μέρος της Ιρλανδίας επιβίωσε εκείνον το δύσκολο χρόνο», έγραψε ο Πολ Ρέιμπερν στο βιβλίο του Η Τελευταία Σοδειά​—Ο Γενετικός Τζόγος που Απειλεί να Καταστρέψει την Αμερικανική Γεωργία (The Last Harvest​—The Genetic Gamble That Threatens to Destroy American Agriculture). «Ο όλεθρος ήρθε τον επόμενο χρόνο. Οι γεωργοί δεν είχαν άλλη επιλογή παρά να ξαναφυτέψουν τις ίδιες πατάτες. Δεν είχαν άλλες ποικιλίες. Ο περονόσπορος χτύπησε και πάλι, αυτή τη φορά με υπερβολική δριμύτητα. Η δυστυχία ήταν απερίγραπτη». Οι ιστορικοί υπολογίζουν ότι μέχρι και 1 εκατομμύριο άνθρωποι πέθαναν από την πείνα, ενώ 1,5 εκατομμύριο άλλοι μετανάστευσαν, οι περισσότεροι στις Ηνωμένες Πολιτείες. Όσοι απέμειναν υπέφεραν από βασανιστική φτώχεια.

Στις Άνδεις της Νότιας Αμερικής, οι γεωργοί καλλιεργούσαν πολλές ποικιλίες πατάτας, και μόνο μερικές επηρεάστηκαν από περονόσπορο. Έτσι λοιπόν, η ασθένεια δεν πήρε επιδημικές διαστάσεις. Είναι σαφές ότι η ύπαρξη πολλών ειδών καθώς και  η ύπαρξη πολλών ποικιλιών του ίδιου είδους παρέχουν προστασία. Η καλλιέργεια μίας και μόνο ομοιόμορφης παραγωγής είναι αντίθετη με αυτή τη βασική στρατηγική επιβίωσης και αφήνει τα φυτά εκτεθειμένα σε αρρώστιες ή παράσιτα, τα οποία μπορούν να αποδεκατίσουν τη σοδειά μιας ολόκληρης περιοχής. Αυτός είναι ο λόγος για τον οποίο πολλοί γεωργοί εξαρτώνται τόσο πολύ από τη συχνή χρήση παρασιτοκτόνων, ζιζανιοκτόνων και μυκητοκτόνων, μολονότι αυτά τα χημικά είναι συνήθως επικίνδυνα για το περιβάλλον.

Γιατί, λοιπόν, αντικαθιστούν οι γεωργοί τις πολλές ντόπιες ποικιλίες τους με μία ομοιόμορφη καλλιέργεια; Συνήθως αυτό γίνεται εξαιτίας οικονομικών πιέσεων. Οι ομοιόμορφες καλλιέργειες υπόσχονται ευκολία στη συγκομιδή, ελκυστικότητα του προϊόντος, ανθεκτικότητα στη φθορά και υψηλή παραγωγικότητα. Αυτές οι τάσεις άρχισαν να αναπτύσσονται ευρέως τη δεκαετία του 1960 με την πράσινη επανάσταση, όπως ονομάστηκε.

Η Πράσινη Επανάσταση

Μέσω εκτεταμένων κρατικών και ιδιωτικών εκστρατειών, οι γεωργοί στις περιοχές οι οποίες πλήττονταν από πείνα πείστηκαν να αντικαταστήσουν τις ποικίλες καλλιέργειές τους με ομοιόμορφες, υψηλής απόδοσης καλλιέργειες δημητριακών, ιδιαίτερα ρύζι και σιτάρι. Αυτές οι «θαυματουργές» καλλιέργειες χαιρετίστηκαν ως η λύση στο πρόβλημα της παγκόσμιας πείνας. Αλλά δεν ήταν φτηνές​—οι σπόροι κόστιζαν έως και τρεις φορές ακριβότερα από το κανονικό. Επίσης οι σοδειές εξαρτόνταν σε μεγάλο βαθμό από χημικές ουσίες, περιλαμβανομένων και λιπασμάτων, για να μην αναφερθούμε στον ακριβό εξοπλισμό, όπως είναι τα τρακτέρ. Παρ’ όλα αυτά, χάρη στις κυβερνητικές επιδοτήσεις η πράσινη επανάσταση διαδόθηκε. «Μολονότι έσωσε εκατομμύρια ανθρώπους από την πείνα», λέει ο Ρέιμπερν, «τώρα απειλεί την ασφάλεια των τροφίμων ανά τον κόσμο».

Ουσιαστικά, η πράσινη επανάσταση ίσως παρείχε βραχυπρόθεσμα οφέλη με τίμημα μακροπρόθεσμους κινδύνους. Οι ομοιόμορφες καλλιέργειες έγιναν σύντομα συνηθισμένο φαινόμενο σε ολόκληρες ηπείρους​—ενώ η εντατική χρήση λιπασμάτων συνέβαλλε στην ανάπτυξη ζιζανίων, και τα παρασιτοκτόνα σκότωναν ωφέλιμα έντομα καθώς και παράσιτα. Στους ορυζώνες, οι τοξικές χημικές ουσίες εξόντωναν ψάρια, γαρίδες, κάβουρες, βατράχους, καθώς και εδώδιμα βότανα και αυτοφυή φυτά​—τα περισσότερα από τα οποία αποτελούσαν αξιόλογες συμπληρωματικές τροφές. Εξαιτίας της έκθεσης σε χημικές ουσίες υπήρξαν και κρούσματα δηλητηρίασης γεωργών.

Μια καθηγήτρια στο Τμήμα Βιολογίας του Ανοιχτού Πανεπιστημίου στο Ηνωμένο Βασίλειο, η Δρ Μέι-Γουάν Χο, έγραψε: «Είναι τώρα αδιαμφισβήτητο ότι η μονοκαλλιέργεια που προωθήθηκε κατά την “Πράσινη Επανάσταση” έχει επηρεάσει αρνητικά τη βιοποικιλότητα και την ασφάλεια των τροφίμων σε όλο τον κόσμο». Σύμφωνα με την Οργάνωση Τροφίμων και Γεωργίας του ΟΗΕ, το 75 τοις εκατό της γενετικής ποικιλίας των καλλιεργούμενων φυτών η οποία υπήρχε πριν από έναν αιώνα έχει τώρα χαθεί κυρίως εξαιτίας των βιομηχανοποιημένων γεωργικών μεθόδων.

Ένα ενημερωτικό έντυπο που δημοσίευσε το Ινστιτούτο Παγκόσμιας Επιφυλακής προειδοποιεί ότι «οι οικολογικοί κίνδυνοι στους οποίους εκτιθέμεθα υιοθετώντας τη γενετική ομοιομορφία είναι τεράστιοι». Πώς μπορούν να αντιμετωπιστούν αυτοί οι κίνδυνοι; Χρειάζονται γεωπόνοι και ισχυρές χημικές ουσίες, καθώς και χρηματοδότηση των γεωργών. Ωστόσο, και πάλι δεν υπάρχουν εγγυήσεις. Η γενετική ομοιομορφία συνέβαλε στην εμφάνιση μιας καταστροφικής ασθένειας που έπληξε τις καλλιέργειες καλαμποκιού στις Ηνωμένες Πολιτείες, καθώς και στην απώλεια πάνω από δύο εκατομμυρίων στρεμμάτων ρυζιού στην Ινδονησία. Τα πρόσφατα χρόνια, όμως, έχει ξεκινήσει μια νέα γεωργική επανάσταση,  η οποία περιλαμβάνει την επέμβαση στη ζωή σε ένα πιο θεμελιώδες επίπεδο​—το γονίδιο.

Η Γονιδιακή Επανάσταση

Η μελέτη της γενετικής έχει οδηγήσει σε έναν επικερδή νέο επιχειρηματικό κλάδο που ονομάζεται βιοτεχνολογία. Όπως λέει και το όνομά της, η βιοτεχνολογία συνδυάζει τη βιολογία με τη σύγχρονη τεχνολογία χρησιμοποιώντας τεχνικές όπως η γενετική μηχανική. Μερικές από τις νέες βιοτεχνολογικές εταιρίες, όπως ονομάζονται, ειδικεύονται στη γεωργία και εργάζονται πυρετωδώς προκειμένου να κατοχυρώσουν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας σπόρους οι οποίοι θα έχουν υψηλή απόδοση, θα είναι ανθεκτικοί στις ασθένειες, στην ξηρασία και στον πάγο, και θα μειώνουν την ανάγκη για χρήση επικίνδυνων χημικών ουσιών. Αν μπορούσαν να επιτευχθούν αυτοί οι στόχοι, θα υπήρχε μέγιστο όφελος. Αλλά μερικοί εκφράζουν ανησυχίες για τις καλλιέργειες μέσω γενετικής μηχανικής.

«Στη φύση, η γενετική ποικιλία δημιουργείται μέσα σε συγκεκριμένα όρια», αναφέρει το βιβλίο Η Γενετική Μηχανική, η Τροφή και το Περιβάλλον Μας (Genetic Engineering, Food, and Our Environment). «Ένα τριαντάφυλλο μπορεί να διασταυρωθεί με ένα άλλο είδος τριαντάφυλλου, αλλά δεν μπορεί ποτέ να διασταυρωθεί με μια πατάτα. . . . Η γενετική μηχανική, από την άλλη πλευρά, συνήθως αφαιρεί γονίδια από ένα είδος και τα εισάγει σε ένα άλλο με σκοπό να μεταφερθεί κάποιο επιθυμητό γνώρισμα ή χαρακτηριστικό. Για παράδειγμα, αυτό μπορεί να σημαίνει ότι επιλέγεται από ένα ψάρι της Αρκτικής (όπως η χωματίδα) ένα γονίδιο το οποίο συμβάλλει στην παραγωγή μιας χημικής ουσίας με αντιψυκτικές ιδιότητες και προστίθεται σε μια πατάτα ή σε μια φράουλα για να γίνει ανθεκτική στον πάγο. Σήμερα είναι δυνατόν να τροποποιηθούν γενετικά τα φυτά μέσω γονιδίων που αφαιρούνται από βακτήρια, ιούς, έντομα, ζώα ή ακόμη και ανθρώπους». a Ουσιαστικά, λοιπόν, η βιοτεχνολογία επιτρέπει στους ανθρώπους να παραβιάσουν τα γενετικά τείχη που χωρίζουν τα είδη μεταξύ τους.

Όπως η πράσινη επανάσταση, αυτό που μερικοί ονομάζουν γονιδιακή επανάσταση παίζει σημαντικό ρόλο στο πρόβλημα της γενετικής ομοιομορφίας​—μερικοί ισχυρίζονται ότι το επιδεινώνει επειδή οι γενετιστές μπορούν να εφαρμόσουν τεχνικές σαν την κλωνοποίηση και την καλλιέργεια ιστού, διαδικασίες που παράγουν αντίγραφα ή κλώνους με τέλεια ομοιότητα. Οι ανησυχίες σχετικά με την καταστροφή της βιοποικιλότητας, συνεπώς, παραμένουν. Τα γενετικά τροποποιημένα φυτά, όμως, εγείρουν νέα ζητήματα, όπως οι επιδράσεις που ίσως να έχουν πάνω σε εμάς και στο περιβάλλον. «Ταξιδεύουμε στα τυφλά σε μια νέα εποχή αγροτικής βιοτεχνολογίας έχοντας μεγάλες ελπίδες, λίγους ενδοιασμούς και ελάχιστη ιδέα των πιθανών αποτελεσμάτων», είπε ο επιστημονικός συγγραφέας Τζέρεμι Ρίφκιν. b

Από την άλλη πλευρά, η δυνατότητα της επέμβασης στη ζωή σε γενετικό επίπεδο είναι ένα πιθανό χρυσωρυχείο, γι’ αυτό έχει ξεκινήσει ένας αγώνας δρόμου προκειμένου να κατοχυρωθούν με δίπλωμα ευρεσιτεχνίας νέοι σπόροι και άλλοι τροποποιημένοι οργανισμοί. Στο μεταξύ, η εξαφάνιση των φυτικών ειδών συνεχίζεται με αμείωτη ένταση. Όπως αναφέρθηκε πρωτύτερα, προκειμένου να αποτρέψουν την καταστροφή, μερικές κυβερνήσεις και ιδιωτικοί οργανισμοί έχουν ιδρύσει τράπεζες σπόρων. Θα διατηρήσουν αυτές οι τράπεζες ευρεία ποικιλία σπόρων για να μπορούν οι μελλοντικές γενιές να τους φυτέψουν και να έχουν την ανάλογη συγκομιδή;

Τράπεζες Σπόρων​—Ασφάλεια Κατά της Εξαφάνισης;

Οι Βασιλικοί Βοτανικοί Κήποι στο Κιου της Αγγλίας έχουν θέσει σε εφαρμογή κάποιο πρόγραμμα που χαιρετίζουν ως «ένα από τα μεγαλύτερα διεθνή προγράμματα διατήρησης που έχουν αναληφθεί ποτέ»​—την Τράπεζα Σπόρων της Χιλιετίας. Κύριοι στόχοι του προγράμματος είναι (1) να συγκεντρώσει μέχρι το 2010 και να διατηρήσει το 10 τοις εκατό​—πάνω από 24.000 είδη—​των σπορόφυτων του κόσμου και (2) πολύ πριν από αυτή τη χρονολογία, να συγκεντρώσει και να διατηρήσει σπόρους από τα ενδημικά σπορόφυτα ολόκληρου του Ηνωμένου Βασιλείου. Και άλλες χώρες επίσης έχουν ιδρύσει τράπεζες σπόρων, ή τράπεζες γονιδίων, όπως αποκαλούνται μερικές φορές.

 Ο βιολόγος Τζον Ταξίλ αναφέρει ότι τουλάχιστον το 90 τοις εκατό των εκατομμυρίων σπόρων που φυλάσσονται στις τράπεζες σπόρων είναι από φυτά πολύτιμα για την παραγωγή τροφής και άλλων αγαθών, όπως το σιτάρι, το ρύζι, το καλαμπόκι, το σόργο, οι πατάτες, τα κρεμμύδια, το σκόρδο, το ζαχαροκάλαμο, το βαμβάκι, η σόγια και τα φασόλια, για να αναφέρουμε μερικά. Αλλά οι σπόροι είναι ζωντανοί οργανισμοί οι οποίοι παραμένουν βιώσιμοι μόνο όσο καιρό διαρκούν τα εσωτερικά τους αποθέματα ενέργειας. Πόσο αξιόπιστες είναι λοιπόν οι τράπεζες σπόρων;

Προβλήματα στην Τράπεζα

Οι τράπεζες σπόρων χρειάζονται χρήματα για να λειτουργήσουν—συνολικά περίπου 300 εκατομμύρια δολάρια (περ. 112,5 δισ. δρχ.) ετησίως, σύμφωνα με τον Ταξίλ. Ωστόσο, ακόμη και αυτό το ποσό μπορεί να μην αρκεί, τονίζει ο ίδιος, επειδή «μόνο το 13 τοις εκατό των σπόρων που είναι αποθηκευμένοι σε τράπεζες γονιδίων βρίσκονται σε κατάλληλες εγκαταστάσεις προκειμένου να διατηρηθούν για μεγάλο χρονικό διάστημα». Επειδή οι σπόροι που δεν διατηρούνται στις σωστές συνθήκες δεν κρατάνε πολύ, πρέπει να φυτεύονται εγκαίρως ώστε να συλλέγεται η επόμενη γενιά σπόρων. Ειδάλλως, οι τράπεζες σπόρων μετατρέπονται σε νεκροτομεία σπόρων. Φυσικά, αυτό απαιτεί εντατική εργασία, κάτι που περιπλέκει τα πράγματα στις εγκαταστάσεις οι οποίες αντιμετωπίζουν ήδη μεγάλες οικονομικές δυσκολίες.

Το βιβλίο Σπόροι της Αλλαγής​—Ο Ζωντανός Θησαυρός (Seeds of Change​—The Living Treasure) εξηγεί ότι το Εθνικό Εργαστήριο Αποθήκευσης Σπόρων στο Κολοράντο των ΗΠΑ έχει «αντιμετωπίσει πολλές δυσκολίες, μεταξύ των οποίων διακοπές ρεύματος, βλάβες στο σύστημα ψύξης και έλλειψη προσωπικού, με αποτέλεσμα να μένουν αταξινόμητοι τεράστιοι σωροί από σπόρους». Οι τράπεζες σπόρων είναι επίσης ευεπηρέαστες από πολιτικές αναταραχές, οικονομικές κάμψεις και φυσικές καταστροφές.

Η διατήρηση για μεγάλο χρονικό διάστημα δημιουργεί και άλλα προβλήματα. Στο φυσικό τους περιβάλλον, τα φυτά έχουν περιορισμένη αλλά ζωτική ικανότητα να προσαρμόζονται, και αυτό τους δίνει τη δυνατότητα να επιβιώνουν από αρρώστιες και άλλες δυσκολίες. Αλλά στο προστατευόμενο περιβάλλον μιας τράπεζας σπόρων, έπειτα από λίγες γενιές, οι σπόροι ίσως χάσουν μέρος αυτής της προσαρμοστικότητας. Οι σπόροι πολλών φυτών, ωστόσο, οι οποίοι διατηρούνται με το σωστό τρόπο μπορεί να συντηρηθούν επί αιώνες έως ότου χρειαστούν αναφύτευση. Παρ’ όλους αυτούς τους περιορισμούς και τις αβεβαιότητες, η ίδια η ύπαρξη αυτών των τραπεζών σπόρων αντανακλά τις αυξανόμενες ανησυχίες σχετικά με το μέλλον των ειδών που καλλιεργεί ο άνθρωπος για τροφή.

Βέβαια, ο καλύτερος τρόπος για να μειωθεί η εξαφάνιση είναι να προστατευτεί το φυσικό περιβάλλον και να ανανεωθεί η ποικιλία των καλλιεργειών. Αλλά για να γίνει αυτό, λέει ο Ταξίλ, χρειάζεται να «δημιουργήσουμε μια νέα ισορροπία ανάμεσα στις ανάγκες του ανθρώπου και στις ανάγκες του φυσικού κόσμου». Ωστόσο, πόσο ρεαλιστικό είναι να σκεφτόμαστε ότι οι άνθρωποι θα “δημιουργήσουν μια νέα ισορροπία” με το φυσικό κόσμο ενώ επιδιώκουν βιομηχανική και οικονομική πρόοδο με υπέρμετρο ζήλο; Ακόμη και η γεωργία, όπως έχουμε δει, αφομοιώνεται από το πνεύμα της εμπορευματοποίησης και της υψηλής τεχνολογίας που επικρατεί στον κόσμο των μεγάλων επιχειρήσεων. Θα πρέπει να υπάρχει κάποια άλλη απάντηση.

[Υποσημειώσεις]

 [Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 7]

Γεωργός​—“Είδος υπό Εξαφάνιση”;

«Από το 1950, ο αριθμός των ανθρώπων που ασχολούνται με τη γεωργία έχει μειωθεί δραστικά σε όλα τα βιομηχανικά κράτη, και σε μερικές περιοχές το ποσοστό μείωσης ξεπερνάει το 80 τοις εκατό», λέει το περιοδικό Παγκόσμια Επιφυλακή (World Watch). Για παράδειγμα, στις Ηνωμένες Πολιτείες οι γεωργοί είναι τώρα λιγότεροι από τους φυλακισμένους. Τι προκαλεί αυτή την απομάκρυνση από τη γη;

Κύριοι παράγοντες είναι το μειωμένο εισόδημα, το ανερχόμενο αγροτικό χρέος, η αυξανόμενη φτώχεια και η επεκτεινόμενη αυτοματοποίηση. Το 1910, οι αγρότες στις Ηνωμένες Πολιτείες λάβαιναν περίπου 40 σεντς από κάθε δολάριο που δαπανούσαν οι καταναλωτές για τρόφιμα, αλλά το 1997 το μερίδιο των γεωργών είχε μειωθεί στα 7 σεντς περίπου. Ένας σιτοπαραγωγός, αναφέρει το ίδιο περιοδικό, «παίρνει μόνο 6 σεντς από το δολάριο που δαπανάται για ένα καρβέλι ψωμί». Αυτό σημαίνει ότι οι πελάτες δίνουν σε αυτόν που τυλίγει το ψωμί τα ίδια χρήματα που δίνουν και στο γεωργό για το σιτάρι του. Στα αναπτυσσόμενα κράτη, οι γεωργοί βρίσκονται σε ακόμη χειρότερη κατάσταση. Ένας γεωργός στην Αυστραλία ή στην Ευρώπη ίσως έχει τη δυνατότητα να δανειστεί χρήματα από μια τράπεζα για να τα βγάλει πέρα κάποια δύσκολη χρονιά. Ένας Δυτικοαφρικανός γεωργός ίσως να μην έχει τη δυνατότητα να ξαναπροσπαθήσει. Ίσως να μην επιβιώσει καν.

[Εικόνες στη σελίδα 7]

«Η μονοκαλλιέργεια που προωθήθηκε κατά την “Πράσινη Επανάσταση” έχει επηρεάσει αρνητικά τη βιοποικιλότητα και την ασφάλεια των τροφίμων σε όλο τον κόσμο».​—Δρ Μέι-Γουάν Χο

[Ευχαριστίες]

Φόντο: U.S. Department of Agriculture

Centro Internacional de Mejoramiento de Maíz y Trigo (CIMMYT)

[Εικόνες στη σελίδα 8]

Η Τράπεζα Σπόρων της Χιλιετίας, στην Αγγλία, διατηρεί πολύτιμους σπόρους φυτών

[Ευχαριστίες]

© Trustees of Royal Botanic Gardens, Kew