Ιταλικές Καμέες​—Μικρογραφικά Έργα Τέχνης

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

Έχουμε έρθει στο Τόρε ντελ Γκρέκο, στον Κόλπο της Νάπολης, για να δούμε πώς κατασκευάζεται ένα είδος χειροποίητων αντικειμένων τέχνης που είναι χαρακτηριστικά σε αυτή την περιοχή της Ιταλίας. Αναφερόμαστε στις καμέες​—κοσμήματα από σκαλισμένα θαλάσσια όστρακα. Σκοπεύουμε να επισκεφτούμε ένα από τα πολλά εργαστήρια καμέας που υπάρχουν στην πόλη, αλλά προτού αρχίσουμε ίσως θα θέλατε να μάθετε λίγα πράγματα για τις καμέες και τη μακραίωνη ιστορία τους.

ΟΙ ΚΑΜΕΕΣ είναι πετράδια, σκληροί λίθοι ή όστρακα με ανάγλυφα σκαλίσματα. Ο αχάτης, ο όνυχας, ο σαρδόνυχας και ορισμένα κοχύλια είναι ιδιαίτερα κατάλληλα για τέτοιου είδους επεξεργασία, επειδή τα στρώματά τους με τις διαφορετικές αποχρώσεις μπορούν να δημιουργήσουν ευχάριστες αντιθέσεις. Λέγεται ότι η τεχνική που χρησιμοποιείται είναι παρόμοια με αυτήν της γλυπτικής αλλά σε μικρογραφία.

Πολλές καμέες σκαλισμένες σε σκληρούς ή πολύτιμους λίθους έχουν διασωθεί από τους περσικούς και τους ελληνορωμαϊκούς χρόνους, πιστοποιώντας την ευρεία διάδοσή τους κατά την αρχαιότητα. Οι οστράκινες καμέες είναι πιο πρόσφατες. Στη Γαλλία, στη Γερμανία και στη Φλάνδρα χρησιμοποιούσαν μάργαρο το 14ο και το 15ο αιώνα. Τα οστράκινα τεχνουργήματα φαίνεται ότι έχαιραν μεγάλης εκτίμησης στις γαλλικές βασιλικές αυλές που χαρακτηρίζονταν από χλιδή και πνευματική καλλιέργεια. Τα ταξίδια των ανακαλύψεων που γίνονταν εκείνα τα χρόνια έφεραν στην Ευρώπη σπάνια και ασυνήθιστα υλικά​—τεράστια όστρακα χελώνας, χαυλιόδοντες του ναρβάλ, νεφρίτη, ήλεκτρο και παράξενα θαλάσσια όστρακα. Αυτό δημιούργησε ενδιαφέρον για τη φυσική ιστορία και κέντρισε τη φαντασία επιδέξιων τεχνιτών, κοσμηματοποιών και χαρακτών. Πιθανώς το 16ο αιώνα, τα κοχύλια που ανήκουν στις οικογένειες Κασσιδίδες και Κυπρεΐδες άρχισαν να θεωρούνται ιδιαίτερα κατάλληλα για την κατασκευή καμεών.

 Κατά τη λεγόμενη νεοκλασική περίοδο, παρατηρήθηκε μια αναβίωση του ενδιαφέροντος για την αρχαία τέχνη, ενώ το 18ο αιώνα, οι οστράκινες καμέες ήταν πολύ δημοφιλείς, παρ’ όλο που μερικοί τις καταφρονούσαν θεωρώντας τες απομιμήσεις λόγω της κατώτερης αξίας του όστρακου σε σύγκριση με τους πολύτιμους λίθους. Από τότε, ο αριθμός των εργαστηρίων καμέας έχει μειωθεί. Αυτή η τέχνη επιβιώνει σε δύο πόλεις​—στο Ίνταρ-Όμπερσταϊν της Γερμανίας, όπου ειδικεύονται σε κατεργασμένους αχάτες, και στο Τόρε ντελ Γκρέκο της Ιταλίας, όπου εξακολουθούν να κατασκευάζονται χειροποίητες οστράκινες καμέες.

Τώρα που πήραμε μερικές γενικές πληροφορίες, ας πάμε να δούμε πώς φτιάχνονται οι σύγχρονες οστράκινες καμέες.

Στο Εργαστήριο Καμέας

Το εργαστήριο που θα επισκεφτούμε βρίσκεται σε έναν στενό δρόμο στο κέντρο του Τόρε ντελ Γκρέκο. Ο πάγκος του τεχνίτη είναι γεμάτος με εργαλεία και καμέες σε διάφορα στάδια επεξεργασίας. Το κομμάτι που ολοκληρώνει τώρα μας εντυπωσιάζει με την ομορφιά του​—απεικονίζει μια σύνθετη ποιμενική σκηνή με αρκετές μορφές.

Τα όστρακα από τα οποία κατασκευάζονται οι καμέες εισάγονται από τις Μπαχάμες καθώς και από διάφορα μέρη της Καραϊβικής και από τα ανοιχτά της Ανατολικής Αφρικής. Το χρώμα των καμεών εξαρτάται από το όστρακο. Για παράδειγμα, εκείνες που σκαλίζονται στο είδος Cassis madagascariensis (κοινώς γνωστό ως όστρακο-σαρδόνυχας) έχουν λευκό σχέδιο  πάνω σε σκούρο καφέ φόντο, ενώ εκείνες που σκαλίζονται στο είδος Cypraecassis rufa (όστρακο-καρνεόλιο) έχουν καστανοκόκκινες ανοιχτές και σκούρες αποχρώσεις. Οι πιο πολύτιμες καμέες είναι αυτές που έχουν τη μεγαλύτερη αντίθεση χρωμάτων.

Το πρώτο βήμα είναι να κοπεί με έναν υδρόψυκτο δίσκο κοπής το πάνω μέρος του όστρακου που θα χρησιμοποιηθεί. Στην εσωτερική επιφάνεια του πάνω μέρους σχεδιάζονται τα σχήματα των καμεών που θα κατασκευαστούν, τα οποία είναι συνήθως οβάλ ή κυκλικά, και κατόπιν αυτό κόβεται πρόχειρα σε μικρότερα πολυγωνικά κομμάτια. Συνήθως, από ένα μέσο όστρακο μπορεί να φτιαχτεί μια μεγάλη καμέα και δύο μικρότερες. Χρειάζεται να έχει κάποιος έμπειρο μάτι για να διακρίνει πώς πρέπει να κοπεί κάθε όστρακο. Λόγου χάρη, αν η εξωτερική επιφάνεια του όστρακου έχει τρεις προεξοχές, ίσως μπορούν να σκαλιστούν τρεις μορφές. Όταν κοπεί, το κάθε κομμάτι αποκτά το επιθυμητό σχήμα με τη βοήθεια ενός τροχού. Κατόπιν, ο τεχνίτης το κολλάει πάνω σε ένα κοντό ξυλάκι για να το χειρίζεται πιο εύκολα, και το ανώμαλο εξωτερικό στρώμα του λειαίνεται ώσπου να αποκτήσει το επιθυμητό πάχος. Σε αυτό το σημείο, ο τεχνίτης με βάση τη μορφή του κομματιού αποφασίζει ποιο θέμα θα φιλοτεχνήσει. Φτιάχνει στην επιφάνειά του ένα πρόχειρο σχέδιο με μολύβι και αρχίζει το σκάλισμα.

Χρησιμοποιείται ένα ηλεκτρικό δράπανο με λειαντική κεφαλή για την αφαίρεση του περιττού υλικού. Όταν διαμορφωθεί πρόχειρα το σχέδιο, ο χαράκτης αρχίζει το σκάλισμα με το χέρι χρησιμοποιώντας μια σειρά εργαλείων που έχουν διαφορετικά μεγέθη και είναι πολύ αιχμηρά, τα οποία ονομάζονται σμίλες. Το σχέδιο πρέπει να σκαλιστεί στο σωστό βάθος​—εκεί όπου το όστρακο αλλάζει απόχρωση από ανοιχτή σε σκούρα. Λαξεύοντας σε διάφορα βάθη, ο επιδέξιος τεχνίτης μπορεί να δημιουργήσει την εντύπωση διάφανων πέπλων. Τελικά, διακρίνεται μια μορφή, σκαλισμένη με εξαιρετική λεπτομέρεια, πάνω στο πιο σκουρόχρωμο στρώμα που χρησιμεύει ως φόντο!

Η ποικιλία των πιθανών θεμάτων είναι ατελείωτη. Ίσως να έχετε δει το προφίλ της όμορφης κυρίας​—πάντα αγαπημένο θέμα. Τα μικροσκοπικά προφίλ ή λουλούδια χρησιμοποιούνται σε δαχτυλίδια ή σκουλαρίκια. Οι μεγαλύτερες καμέες, με μήκος μέχρι και 75 χιλιοστά περίπου, χρησιμοποιούνται σε πόρπες ή κρεμαστά κοσμήματα και μπορούν να απεικονίζουν πιο περίπλοκα θέματα​—τοπία και ποιμενικές ή κλασικές συνθέσεις. Οι ακόμη μεγαλύτερες, που φτάνουν το πολύ μέχρι 200 χιλιοστά, μπορούν να μπουν σε κορνίζα ή να στερεωθούν πάνω σε βάσεις. Η αξία τους εξαρτάται, όχι μόνο από το μέγεθος και από τα υλικά που χρησιμοποιούνται για τη στερέωσή τους, αλλά ιδιαίτερα από τη δεξιοτεχνία και την προσοχή που απαιτούνται για την κατασκευή τους. Μερικές είναι αληθινά έργα τέχνης.

Επειδή ο τεχνίτης φτιάχνει το προϊόν του με βάση τις ιδιομορφίες της πρώτης ύλης του τις οποίες και αξιοποιεί, ποτέ δεν θα είναι δυνατόν να τυποποιηθεί η παραγωγή των οστράκινων καμεών και ποτέ δεν θα υπάρξουν ούτε δύο ίδιες καμέες. Πράγματι, οι καμέες είναι μοναδικές και πανέμορφες διακοσμήσεις​—αληθινά μικρογραφικά έργα τέχνης.

[Εικόνες στη σελίδα 16]

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΚΑΜΕΑΣ

Όστρακα από τα οποία παράγονται καμέες

Το πάνω μέρος κόβεται για να φτιαχτεί η καμέα

Πάνω στο όστρακο, σχεδιάζεται το σχήμα της καμέας

Το όστρακο κόβεται πρόχειρα στο σωστό μέγεθος

Αφού δώσει σχήμα στην καμέα, ο τεχνίτης αρχίζει τη λεπτή εργασία στον πάγκο του

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Η Καμέα του Αυγούστου που κατασκευάστηκε ανάμεσα στο 10 Κ.Χ. και στο 20 Κ.Χ. Έχει διαστάσεις 19 επί 23 εκατοστά

[Ευχαριστίες]

Erich Lessing/Art Resource, NY