Αιχμάλωτα σε μια Χρυσή Σταγόνα

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΔΟΜΙΝΙΚΑΝΗ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ

ΕΝΑ μυρμήγκι τρέχει πάνω στον κορμό κάποιου δέντρου, αγνοώντας τον κίνδυνο που παραμονεύει. Ξαφνικά, κολλάει το ένα πόδι του, και στη συνέχεια το άλλο, μέχρις ότου το μυρμήγκι παγιδεύεται στην παχύρρευστη ρητίνη του δέντρου. Άλλη μια χρυσή σταγόνα σταλάζει και το σκεπάζει ολόκληρο. Είναι αδύνατον πια να διαφύγει. Τελικά, η κολλώδης μάζα με το μυρμήγκι πέφτει στο έδαφος. Η βροχή παρασύρει το φυλακισμένο μυρμήγκι σε ένα ποτάμι, όπου θάβεται στη λάσπη. Χιλιετίες αργότερα, το μυρμήγκι ανακαλύπτεται, διατηρημένο τέλεια μέσα σε μια χρυσή σταγόνα. Η ρητίνη έχει σκληρύνει και έχει μετατραπεί σε ήλεκτρο​—έναν από τους πολυτιμότερους θησαυρούς του ανθρώπου.

Πόσα γνωρίζουμε για το ήλεκτρο, ή αλλιώς κεχριμπάρι; Μπορεί το ήλεκτρο και τα έντομα που είναι θαμμένα μέσα του να μας αποκαλύψουν κάτι για το μακρινό παρελθόν; Μήπως κρατούν το κλειδί για την αναδημιουργία μορφών ζωής που έχουν εκλείψει προ πολλού;

Ο Χρυσός του Βορρά

Εδώ και χιλιάδες χρόνια, ο άνθρωπος εντυπωσιάζεται από τη μυστηριώδη προέλευση του ήλεκτρου και τη ζεστή, χρυσαφένια ομορφιά του. Εκτός αυτού, το ήλεκτρο φαινόταν πως έχει θαυμαστές δυνάμεις! Περίπου το 600 Π.Κ.Χ., ο επιστήμονας Θαλής παρατήρησε πως, όταν το ήλεκτρο τρίβεται με κάποιο ύφασμα, αποκτάει την ικανότητα να έλκει φτερά ή μικρά κομμάτια άχυρο. Αυτή η «θαυμαστή δύναμη» είναι ο στατικός ηλεκτρισμός. Μάλιστα, η λέξη «ηλεκτρισμός» προέρχεται από τη λέξη ήλεκτρο, και το ίδιο συμβαίνει με την αντίστοιχη λέξη που χρησιμοποιείται σε μερικές άλλες γλώσσες. Πέρασαν πάνω από δύο χιλιάδες χρόνια για να ανακαλύψει ο Άγγλος φυσικός Γουίλιαμ Γκίλμπερτ ότι και άλλες ουσίες εκτός από το ήλεκτρο μπορούν να παράγουν στατικό ηλεκτρισμό.

Περίπου ανάμεσα στο 54 και στο 60 Κ.Χ., ο Ρωμαίος Αυτοκράτορας Νέρων έστειλε έναν αξιωματικό να αναζητήσει την πηγή αυτής της πολύτιμης ουσίας. Εκείνος, ταξιδεύοντας βόρεια, τη βρήκε​—ήταν η  Βαλτική Ακτή—​και επέστρεψε με εκατοντάδες κιλά ήλεκτρο. Στη Ρώμη το ήλεκτρο θεωρούνταν πολύτιμο για την ομορφιά του και την υποτιθέμενη ικανότητα που είχε να προστατεύει τον κάτοχό του από κακό. Χρησιμοποιούνταν επίσης για την παρασκευή φαρμάκων και αλοιφών. Ο Ρωμαίος ιστορικός Πλίνιος ανέφερε ότι το ήλεκτρο ήταν τόσο δημοφιλές ώστε μια σκαλισμένη μορφή από ήλεκτρο κόστιζε περισσότερο από έναν υγιή δούλο!

Οι αρχαιότεροι πολιτισμοί της βόρειας Ευρώπης αντάλλασσαν ήλεκτρο, το οποίο μερικές φορές αποκαλούνταν ο χρυσός του βορρά, με σίδηρο, χαλκό και άλλα αγαθά από το νότο. Κατά το Μεσαίωνα, το εμπόριο και η κατεργασία ήλεκτρου στην Ευρώπη ελέγχονταν αυστηρά από τους Τεύτονες Ιππότες, οι οποίοι είχαν επιστρέψει πρόσφατα από τις Σταυροφορίες. Η συλλογή ήλεκτρου χωρίς άδεια τιμωρούνταν με θάνατο.

Στο μεταξύ, στο νησί Κισκέγια της Καραϊβικής, όπου βρίσκεται σήμερα η Δομινικανή Δημοκρατία και η Αϊτή, οι Ινδιάνοι Τάινο είχαν ανακαλύψει και αυτοί το ήλεκτρο. Όταν ο Κολόμβος επισκέφτηκε πρώτη φορά την Κισκέγια το 1492, πρόσφερε σε κάποιον νεαρό αρχηγό του νησιού ένα περιδέραιο από αστραφτερές χάντρες ήλεκτρου. Λέγεται ότι ο Κολόμβος εξεπλάγη όταν του δόθηκε σε ανταπόδοση ένα ζευγάρι παπούτσια διακοσμημένα με χάντρες ήλεκτρου!

Τι Είναι το Ήλεκτρο;

Το ήλεκτρο της Δομινικανής Δημοκρατίας είναι η στερεοποιημένη ρητίνη ενός εξαφανισμένου είδους πλατύφυλλου τροπικού δέντρου. Ορισμένα συγγενή είδη, γνωστά στους ντόπιους ως αλγκαρόμπα, εξακολουθούν να ευδοκιμούν στην περιοχή της Καραϊβικής, όπως επίσης στην Κεντρική και στη Νότια Αμερική. Ωστόσο, τα είδη που μοιάζουν περισσότερο με το αρχαίο δομινικανό «δέντρο του ήλεκτρου» υπάρχουν μόνο στην Ανατολική Αφρική. Το ήλεκτρο από την περιοχή της Βαλτικής, στην Ευρώπη, προέρχεται από ένα κωνοφόρο δέντρο.

Πώς σχηματίζεται το ήλεκτρο; Πρώτα, ο φλοιός του δέντρου ανοίγει με κάποιον τρόπο​—σπάει ένα κλαδί, δημιουργείται κάποια εντομή στον κορμό ή το δέντρο δέχεται επίθεση από ξυλοφάγα έντομα. Τότε αρχίζει να ρέει στην επιφάνεια η παχύρρευστη ρητίνη για να επουλώσει το τραύμα. Έντομα ή άλλα μικρά πλάσματα που έχουν την ατυχία να κολλήσουν στη ρητίνη τελικά σκεπάζονται εντελώς από αυτήν. Ανόμοια με το χυμό του δέντρου, ο οποίος αποτελείται από νερό και θρεπτικές ουσίες, η ρητίνη περιέχει ενώσεις τερπενίων, αλκοολών και εστέρων. Αυτές οι χημικές ουσίες φαίνεται ότι δρουν ως αποξηραντικά και αντιβιοτικά. Ταριχεύουν οποιαδήποτε έντομα και φυτά εγκλειστούν στη ρητίνη. Υπό τις κατάλληλες περιβαλλοντικές συνθήκες, η ρητίνη σκληραίνει σιγά σιγά και μετατρέπεται σε ήλεκτρο, διατηρώντας το περιεχόμενό της ανέπαφο επί χιλιετίες. Έτσι λοιπόν, το ήλεκτρο είναι απολιθωμένη ρητίνη αρχαίων δέντρων.

Εξεύρεση του Χαμένου Θησαυρού

Αν και το ήλεκτρο συναντάται σε όλη την υδρόγειο, μόνο 20 περίπου περιοχές περιέχουν ήλεκτρο σε ποσότητες που καθιστούν προσοδοφόρα την εξόρυξή του. Σήμερα, το μεγαλύτερο μέρος εξορύσσεται στη Βαλτική, μια περιοχή της Ανατολικής Ευρώπης, στη Δομινικανή Δημοκρατία και σε μερικά μέρη του Μεξικού.

Η εξόρυξη του ήλεκτρου είναι επίπονη εργασία. Πολλοί επιστήμονες πιστεύουν ότι για να γίνει  ήλεκτρο η ρητίνη, πρέπει να θαφτεί στο έδαφος, συνήθως σε υγρό πηλό ή σε αμμώδες ίζημα. Πολλά ορυχεία στη Δομινικανή Δημοκρατία βρίσκονται σε μεγάλο υψόμετρο, σε απότομα εδάφη καλυμμένα με πλούσια, υποτροπικά δάση. Μπορεί να φτάσει κανείς σε αυτά μόνο με τα πόδια ή με γαϊδουράκι, μέσα από ανώμαλα, ορεινά μονοπάτια.

Μερικά ορυχεία είναι μεγάλοι, βαθείς λάκκοι. Άλλα, όμως, είναι στενές σήραγγες μήκους 200 μέτρων. Επειδή τα μηχανήματα και οι εκρηκτικές ύλες μπορούν να θρυμματίσουν το ήλεκτρο, οι εργάτες πρέπει να σπάζουν με κόπο τους σκληρούς αμμόλιθους και το βαρύ άργιλο, χρησιμοποιώντας σκαρπέλα, κασμάδες και φτυάρια. Συνήθως, το μόνο φως που διαθέτει ο εργάτης είναι κάποιο κερί.

Από Σκληρή Πέτρα, Αστραφτερό Πετράδι

Αφού αφαιρέσει το ήλεκτρο από τις πέτρες που το περιβάλλουν, ο εργάτης το μεταφέρει σε χώρο με άφθονο ηλιακό φως, το πλένει και απομακρύνει τη σκληρή κρούστα που έχει από τη μία πλευρά. Κατόπιν λιπαίνει με λάδι την καθαρή επιφάνεια ώστε να μπορέσει να δει μέσα στο ήλεκτρο. Ψάχνει για εγκλείσματα​—απολιθωμένα σπονδυλωτά, έντομα ή άλλη οργανική ύλη που μπορεί να περιέχεται μέσα σε αυτό. Στο δομινικανό ήλεκτρο, 1 στα 100 κομμάτια μπορεί να περιέχει κάποιο έντομο που να είναι ορατό. Αντίθετα, στο ήλεκτρο της Βαλτικής, έντομα φαίνονται μόνο σε 1 στα 1.000 κομμάτια. Εν μέρει, αυτό οφείλεται στο ότι το ήλεκτρο της Βαλτικής είναι συνήθως αδιαφανές, ενώ πάνω από το 90 τοις εκατό του δομινικανού ήλεκτρου είναι διαφανές.

Το ήλεκτρο ταξινομείται προσεκτικά ανάλογα με το μέγεθος, το σχήμα, το χρώμα και το περιεχόμενο. Τα περισσότερα από τα χιλιάδες κομμάτια ήλεκτρου που εξορύσσονται κάθε εβδομάδα είναι μικρά. Όχι όμως όλα. Ένα κομμάτι δομινικανού ήλεκτρου ζυγίζει περίπου 8 κιλά! Τα μικρά κομμάτια που δεν έχουν εγκλείσματα χρησιμοποιούνται στην κοσμηματοποιία, ενώ τα πιο πολύτιμα κομμάτια φυλάσσονται για ιδιώτες συλλέκτες ή μουσεία.

Το ήλεκτρο συναντάται συνήθως σε ζεστούς τόνους κίτρινου ή χρυσαφί χρώματος. Κάθε μήνα εξορύσσονται μερικά κομμάτια μπλε ήλεκτρου στη Δομινικανή Δημοκρατία. Το πράσινο ήλεκτρο είναι ακόμη πιο σπάνιο εύρημα. Πιστεύεται ότι αυτή η ποικιλία χρωμάτων οφείλεται σε παραλλαγές στη χημική σύσταση της ρητίνης και των μεταλλευμάτων που περιέχονται στο γύρω έδαφος.

Εικόνες ενός Αρχαίου Δάσους

Λόγω των μοναδικών χαρακτηριστικών του, το ήλεκτρο και οι «φυλακισμένοι» του εξακολουθούν να υπάρχουν παρά την εξαφάνιση του πλούσιου σε βλάστηση τροπικού οικοσυστήματος από το οποίο προήλθαν. Η οργανική ύλη στα περισσότερα απολιθώματα έχει απολιθωθεί και αυτή​—η αρχική της σύσταση έχει αντικατασταθεί από ανόργανη ύλη. Από την άλλη μεριά, το ήλεκτρο είναι και το ίδιο οργανική ύλη, όπως και τα ζώα ή τα φυτά που τυχόν περιέχει. Αν είναι διαφανές, οι αρχαίοι θησαυροί του μπορούν να μελετηθούν και να φωτογραφηθούν σε τρεις διαστάσεις χωρίς να υποστούν βλάβη. Γι’ αυτό, το ήλεκτρο έχει χαρακτηριστεί χρυσό παράθυρο στο παρελθόν, επειδή περιέχει ένα αρχείο, όχι μόνο των εντόμων και των μικρών σπονδυλωτών, αλλά και των φυτών  και των κλιματολογικών συνθηκών που επικρατούσαν σε οικοσυστήματα τα οποία έχουν εκλείψει προ πολλού.

Ποια είναι τα πιο πολύτιμα εγκλείσματα; Αυτό εξαρτάται κατά πολύ από τα ενδιαφέροντα του συλλέκτη. Στα πιο εκλεκτά εγκλείσματα περιλαμβάνονται και αυτά που είναι γνωστά στους θαυμαστές του ήλεκτρου ως οι τρεις θησαυροί​—σκορπιοί, σαύρες και βάτραχοι. Επειδή αυτά είναι μεγαλύτερα και ισχυρότερα από πολλά έντομα, τα περισσότερα θα μπορούσαν να είχαν ξεφύγει εύκολα από την παγίδα της ρητίνης. Εκείνα που παγιδεύτηκαν ήταν συνήθως πολύ μικρά ή ίσως εξασθενημένα από αρρώστιες ή τραυματισμένα από αρπακτικά. Πόσο σπάνια είναι τέτοια ευρήματα; Πολύ σπάνια! Ένας συλλέκτης υπολογίζει ότι συνολικά έχουν ανακαλυφτεί μόνο 30 με 40 σκορπιοί, 10 με 20 σαύρες και 8 με 9 βάτραχοι. Αυτά τα ευρήματα είναι πραγματικά πολύτιμα. Ένα κομμάτι δομινικανού ήλεκτρου που περιέχει έναν μικρό βάτραχο βρέθηκε το 1997, και η αξία του έχει υπολογιστεί ότι υπερβαίνει τα 50.000 δολάρια (περ. 54.000 ευρώ).

Για μερικούς επιστήμονες, άλλα είδη εγκλεισμάτων είναι ακόμη πιο συναρπαστικά. Λόγω του ότι τα έντομα συνήθως παγιδεύονταν γρήγορα, πολλά κομμάτια ήλεκτρου περιέχουν «στιγμιότυπα» από την αρχαία ιστορία. Μπορούν να παρατηρηθούν ενδείξεις της συμπεριφοράς των εντόμων, λόγου χάρη κάποιου αρπακτικού και της λείας του. Μερικά είδη που περιέχουν αβγά, προνύμφες, ωόσακους αραχνών με έμβρυα ή αράχνες-νεογνά επιτρέπουν στους επιστήμονες να μελετήσουν τα στάδια της ανάπτυξης των εντόμων. Ένα κομμάτι ήλεκτρου, που φυλάσσεται σε μουσείο στη Στουτγάρδη της Γερμανίας, περιέχει μια αρχαία αποικία 2.000 μυρμηγκιών.

Παρόμοια, τα εγκλείσματα παρέχουν πληροφορίες και για τη χλωρίδα των αρχαίων δασών. Λουλούδια, μανιτάρια, βρύα, φύλλα και σπόροι διατηρημένα σε ήλεκτρο έχουν συμβάλει στον προσδιορισμό της ταυτότητας πολλών αρχαίων φυτών και δέντρων. Επιπλέον, οι επιστήμονες είναι σχεδόν βέβαιοι ότι υπήρχαν και συκιές, μολονότι δεν έχει βρεθεί ούτε ένα φύλλο ή κλαδί. Γιατί; Επειδή έχουν ανακαλυφτεί αρκετά είδη σφήκας μέσα σε ήλεκτρο​—σφήκες που είναι γνωστό ότι ζουν μόνο σε συκιές. Συνεπώς, είναι λογικό να υποθέσουμε ότι στα δάση υπήρχαν και συκιές.

Ανακατασκευή του Παρελθόντος;

Πριν από μερικά χρόνια, μια δημοφιλής κινηματογραφική ταινία βασιζόταν στην υπόθεση ότι μπορούσαν να αναπαραχθούν δεινόσαυροι από το DNA του αίματος δεινόσαυρων που υπήρχε σε κουνούπια έγκλειστα σε ήλεκτρο. Πολλοί επιστήμονες αμφισβητούν ότι μπορεί όντως να γίνει κάτι τέτοιο. Όλα τα ζωντανά πλάσματα έχουν το δικό τους DNA, το οποίο περιέχει κωδικοποιημένες οδηγίες που προσδιορίζουν τα κληρονομικά χαρακτηριστικά τους. Εντούτοις, αν και μέσω επιστημονικών πειραμάτων έχουν ληφθεί μικρά δείγματα DNA από μερικά έντομα και φυτά που βρέθηκαν σε ήλεκτρο, τέτοια πειράματα αδυνατούν να αναπαραγάγουν εξαφανισμένα πλάσματα.

Το DNA που έχει ληφθεί είναι, όχι μόνο ελαττωματικό, αλλά και ανεπαρκές. Σύμφωνα με μια εκτίμηση, τα ληφθέντα δείγματα ίσως αντιστοιχούν σε λιγότερο από το ένα εκατομμυριοστό των συνολικών πληροφοριών που περιέχονται στο γενετικό κώδικα του οργανισμού. Το έργο της πλήρους ανακατασκευής αυτού του κώδικα έχει παρομοιαστεί με την ανασύνθεση ενός βιβλίου χιλιάδων σελίδων με βάση μία ασυνάρτητη, ελλιπή πρόταση. a

Παρ’ όλα αυτά, η ιδέα της κλωνοποίησης δεινόσαυρων έχει ανανεώσει το ενδιαφέρον για το ήλεκτρο, και τώρα υπάρχουν εκθέσεις ήλεκτρου σε μουσεία σε όλο τον κόσμο. Στο Παγκόσμιο Μουσείο Ήλεκτρου στον Άγιο Δομίνικο της Δομινικανής Δημοκρατίας, οι επισκέπτες μπορούν να απολαύσουν εκθέματα αμφίδρομης επικοινωνίας και να μελετήσουν το ήλεκτρο με ισχυρά μικροσκόπια. Σε ένα εργαστήριο του μουσείου, έμπειροι τεχνίτες μετατρέπουν ακατέργαστο ήλεκτρο σε όμορφα κοσμήματα και πετράδια με απολιθώματα.

Το ήλεκτρο συναρπάζει την ανθρωπότητα επί αιώνες. Σήμερα, το ήλεκτρο θεωρείται πολύτιμο για τη ζεστή, μυστηριώδη ομορφιά του. Επιπλέον, μας παρέχει πολύτιμη γνώση για το παρελθόν.

[Υποσημείωση]

[Εικόνες στη σελίδα 17]

Διάφορα έντομα καθώς και βάτραχοι έχουν βρεθεί έγκλειστα σε ήλεκτρο

[Εικόνες στη σελίδα 18]

Μικρά κομμάτια ήλεκτρου μετατρέπονται σε αστραφτερά πετράδια

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 17]

Έντομα σε ήλεκτρο στις σελίδες 2, 16 και 17 και κοσμήματα στη σελίδα 18: Cortesía Museo Mundo de Ambar, Santo Domingo RD - Foto Gianfranco Lanzetti· βάτραχος στη σελίδα 17: Cortesía Museo Mundo de Ambar, Santo Domingo RD e Nelson Fulgencio - Φωτογραφία Gianfranco Lanzetti