Η Μεγάλη Ιρλανδική Πείνα​—Ένα Χρονικό Θανάτου και Μετανάστευσης

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΙΡΛΑΝΔΙΑ

ΣΤΗ σκιά του «ιερού» όρους της Ιρλανδίας, του Κρόου Πάτρικ, a στέκεται ένα πολύ ασυνήθιστο πλοίο. Μοιάζει με μικρό ιστιοφόρο του 19ου αιώνα, και η πλώρη του βλέπει δυτικά, προς τον Ατλαντικό Ωκεανό. Αλλά αυτό το πλοίο δεν θα ταξιδέψει ποτέ. Είναι καλά στερεωμένο σε τσιμεντένια βάση. Ανάμεσα στα κατάρτια του, υπάρχουν εντυπωσιακές αναπαραστάσεις ανθρώπινων σκελετών.

Το πλοίο είναι ένα μεγάλο μεταλλικό γλυπτό τα επίσημα αποκαλυπτήρια του οποίου έγιναν το 1997 σε ανάμνηση μιας από τις μεγαλύτερες τραγωδίες στην ιστορία της Ιρλανδίας​—της Μεγάλης Πείνας. Οι σκελετοί και το πλοίο είναι σύμβολα του θανάτου και της μαζικής μετανάστευσης που σημάδεψαν τα τραγικά χρόνια από το 1845 ως το 1850.

Ασφαλώς η Ιρλανδία δεν είναι η μόνη χώρα που  πλήγηκε από πείνα. Πολλές χώρες έχουν υποφέρει εξαιτίας της. Ωστόσο, η Μεγάλη Ιρλανδική Πείνα ήταν ιδιαίτερα τραγική από πολλές απόψεις. Το 1845, η Ιρλανδία είχε περίπου οχτώ εκατομμύρια κατοίκους. Ως το 1850, εικάζεται ότι είχαν πεθάνει ενάμισι εκατομμύριο άνθρωποι εξαιτίας της πείνας! Άλλο ένα εκατομμύριο είχαν μεταναστεύσει αναζητώντας μια καλύτερη ζωή, κυρίως στη Βρετανία ή στις Ηνωμένες Πολιτείες. Μεγάλη πείνα; Ασφαλώς και ήταν μεγάλη.

Τι προξένησε μια τόσο μεγάλη πείνα; Τι είδους βοήθεια δόθηκε στα θύματά της; Τι μπορούμε να μάθουμε εμείς από αυτή τη συμφορά; Για να κατανοήσουμε τις απαντήσεις σε αυτά τα ερωτήματα, ας δούμε πρώτα για λίγο πώς ήταν η ζωή στην Ιρλανδία τα χρόνια πριν από την πείνα.

Πριν από τη Μεγάλη Πείνα

Στις αρχές του 19ου αιώνα, η Βρετανία είχε επεκτείνει την κυριαρχία της σε ένα μεγάλο τμήμα της γης. Σε αυτό περιλαμβανόταν και η Ιρλανδία. Μεγάλο μέρος της Ιρλανδίας βρισκόταν στην κατοχή Άγγλων γαιοκτημόνων, πολλοί από τους οποίους κατοικούσαν στην Αγγλία. Αυτοί οι απόντες γαιοκτήμονες αποσπούσαν μεγάλα ενοίκια από τους Ιρλανδούς ενοικιαστές ενώ τους πλήρωναν με χαμηλούς μισθούς για την εργασία τους.

Χιλιάδες αγρότες που μίσθωναν μικρά κομμάτια γης ζούσαν βουτηγμένοι στη φτώχεια. Μη μπορώντας να αγοράσουν κρέας ή πολλά άλλα τρόφιμα, οι άνθρωποι καλλιεργούσαν το φτηνότερο, ευκολότερο και βασικότερο είδος που μπορούσαν υπό αυτές τις περιστάσεις, την πατάτα.

Η Σπουδαιότητα της Πατάτας

Η πατάτα εισάχθηκε στην Ιρλανδία περίπου το 1590. Είχε μεγάλη επιτυχία επειδή το υγρό και ήπιο κλίμα της Ιρλανδίας ευνοούσε την ανάπτυξή της και η πατάτα μπορούσε να καλλιεργηθεί σε πολύ φτωχό έδαφος. Χρησιμοποιούνταν ως τροφή τόσο για ανθρώπους όσο και για ζώα. Στα μέσα του 19ου αιώνα, σχεδόν το ένα τρίτο της καλλιεργήσιμης γης χρησιμοποιούνταν για την καλλιέργεια πατάτας. Περίπου τα δύο τρίτα από αυτές καταναλώνονταν από τους ανθρώπους. Ο μέσος Ιρλανδός έτρωγε πατάτες καθημερινά​—και σχεδόν τίποτε άλλο!

Εφόσον η διατροφή τόσο πολλών ανθρώπων εξαρτόταν εξ ολοκλήρου από την πατάτα, οι περιστάσεις που δημιουργήθηκαν θα μπορούσαν εύκολα να αποτελέσουν εύφορο έδαφος για συμφορά. Τι θα συνέβαινε αν αποτύγχανε η σοδειά;

Πρώτη Αποτυχημένη Σοδειά

Στο παρελθόν, η σοδειά της πατάτας είχε αποτύχει μερικές φορές. Τα προσωρινά μέτρα παροχής βοήθειας έφερναν αποτελέσματα, και όταν η σοδειά της επόμενης χρονιάς ήταν καλή, οι δυσκολίες ήταν ελάχιστες. Έτσι λοιπόν, όταν η σοδειά της πατάτας απέτυχε το 1845, οι αρχές δεν διέκριναν κάποιον λόγο ανησυχίας.

Αλλά αυτή τη φορά τα πράγματα ήταν πολύ πιο σοβαρά. Σήμερα γνωρίζουμε ότι η αρρώστια που προκαλείται από το μύκητα phytophthora infestans​—αλλιώς γνωστή ως περονόσπορος—​προκάλεσε την αποτυχία της σοδειάς το 1845. Αυτός ο μύκητας, ο οποίος μεταφέρεται με τον αέρα, εξαπλώθηκε ραγδαία από τη μια καλλιέργεια πατάτας στην άλλη. Οι πατάτες που προσβλήθηκαν στην κυριολεξία σάπιζαν στο έδαφος και, όπως ειπώθηκε, όσες αποθηκεύονταν «αποσυντίθονταν». Επειδή είχε σπαρθεί μόνο μία ποικιλία πατάτας, επηρεάστηκαν οι καλλιέργειες σε ολόκληρη τη χώρα. Εφόσον δε ο σπόρος της επόμενης χρονιάς προήλθε από τη σοδειά  εκείνου του έτους, αυτός ο μύκητας επηρέασε καταστροφικά και τις μελλοντικές σοδειές.

Δεύτερη Αποτυχημένη Σοδειά

Οι κατώτερης ποιότητας σπόροι πατάτας που στάθηκε δυνατόν να περισυλλεχθούν σπάρθηκαν την επόμενη χρονιά, το 1846, αλλά ο περονόσπορος κατέστρεψε και αυτή τη δεύτερη σοδειά. Εφόσον δεν υπήρχαν πατάτες που να άξιζε να συλλεχθούν, πολλοί αγρότες έχασαν τη δουλειά τους. Οι γαιοκτήμονες απλούστατα δεν μπορούσαν να τους πληρώνουν.

Η κυβέρνηση οργάνωσε διάφορα έργα για την παροχή βοήθειας, προσλαμβάνοντας πολλούς από αυτούς τους φτωχούς ανθρώπους​—κυρίως για κατασκευές δρόμων—​ώστε να μπορούν να εξασφαλίσουν τα προς το ζην για την οικογένειά τους.

Μερικοί μπορούσαν να βρουν εργασία μόνο σε πτωχοκομεία. Αυτά τα ιδρύματα προσλάμβαναν άπορους. Σε αντάλλαγμα για το μόχθο τους, οι εργάτες λάβαιναν τροφή και στέγη. Η δουλειά ήταν σκληρή. Συχνά η τροφή ήταν αλλοιωμένη και τα καταλύματα πολύ πρωτόγονα. Μερικοί εργάτες δεν κατάφεραν να επιβιώσουν.

Βέβαια, αυτά τα μέτρα έφεραν κάποια ανακούφιση. Αλλά το χειρότερο δεν είχε έρθει ακόμη. Ο χειμώνας του 1846/1847 ήταν υπερβολικά κρύος, και έτσι δεν μπορούσαν να γίνουν οι περισσότερες εξωτερικές εργασίες. Διάφορες κυβερνητικές υπηρεσίες διένεμαν τρόφιμα δωρεάν. Ωστόσο, έπειτα από δύο χρόνια, οι πόροι που διέθετε η κυβέρνηση για αυτό το έργο παροχής βοήθειας άρχισαν να εξαντλούνται, και όλη η βοήθεια που δινόταν ήταν απελπιστικά ανεπαρκής για τον αυξανόμενο αριθμό των εξασθενημένων ανθρώπων. Τότε ένα δεύτερο ολέθριο πλήγμα χτύπησε την Ιρλανδία.

Οι απόντες γαιοκτήμονες​—πολλοί από τους οποίους ήταν και οι ίδιοι καταχρεωμένοι—​συνέχισαν να απαιτούν τα ενοίκιά τους. Πολλοί ενοικιαστές δεν ήταν σε θέση να πληρώσουν, με αποτέλεσμα να εκδιωχθούν χιλιάδες από τα κτήματά τους. Μερικοί ενοικιαστές έφυγαν απλώς από τα κτήματα και πήγαν στις πόλεις ελπίζοντας σε μια καλύτερη ζωή. Αλλά χωρίς τροφή, χωρίς χρήματα και χωρίς στέγη, πού θα κατέληγαν; Για ολοένα και περισσότερους, η μόνη επιλογή ήταν η μετανάστευση.

Μαζική Μετανάστευση

Η μετανάστευση δεν ήταν κάτι καινούριο. Από τις αρχές του 18ου αιώνα, υπήρχε ένα σταθερό ρεύμα μεταναστών από την Ιρλανδία προς τη Βρετανία και την Αμερική. Μετά το χειμώνα του 1845, το ρεύμα έγινε χείμαρρος! Το 1850, το 26 τοις εκατό των κατοίκων της Νέας Υόρκης ήταν Ιρλανδοί​—περισσότεροι πολίτες που ήταν γεννημένοι στην Ιρλανδία ζούσαν εκεί παρά στην πρωτεύουσα της Ιρλανδίας, το Δουβλίνο.

Στα έξι χρόνια της πείνας, πέντε χιλιάδες πλοία έκαναν το επικίνδυνο υπερατλαντικό ταξίδι των 5.000 χιλιομέτρων. Πολλά πλοία ήταν παλιά. Μερικά είχαν χρησιμοποιηθεί στο παρελθόν για τη μεταφορά δούλων. Συνέχισαν να ταξιδεύουν μόνο και μόνο λόγω της επείγουσας κατάστασης. Ελάχιστες βελτιώσεις είχαν γίνει στο σκοτεινό εσωτερικό τους. Δεν υπήρχαν εγκαταστάσεις υγιεινής, και οι επιβάτες επιβίωναν με ελάχιστη τροφή.

Χιλιάδες επιβάτες, ήδη εξασθενημένοι από την πείνα, αρρώστησαν. Πολλοί πέθαναν εν πλω. Το 1847, τα πλοία με προορισμό τον Καναδά αποκαλούνταν πλοία-φέρετρα. Από τους 100.000 περίπου μετανάστες που μετέφεραν, πάνω από 16.000 πέθαναν είτε εν πλω είτε λίγο μετά την άφιξή τους. Οι επιστολές που στέλνονταν σε φίλους και συγγενείς στην Ιρλανδία αναφέρονταν σε αυτές τις επικίνδυνες συνθήκες​—αλλά, παρ’ όλα αυτά, οι μετανάστες έφευγαν σωρηδόν.

Κάποιοι γαιοκτήμονες βοήθησαν τους πρώην ενοικιαστές τους. Ένας, για παράδειγμα, μίσθωσε τρία πλοία και συνεισέφερε για τα εισιτήρια χιλίων ενοικιαστών του. Οι περισσότεροι μετανάστες, όμως, έπρεπε να αγωνιστούν μόνοι τους για να βρουν τα ναύλα τους. Συνήθως μόνο ένα ή δύο μέλη μιας  μεγάλης οικογένειας μπορούσαν να εξασφαλίσουν ναύλα. Φανταστείτε το σπαραγμό στην αποβάθρα, καθώς χιλιάδες οικογένειες αποχαιρετιούνταν​—πιθανότατα χωρίς ελπίδα να ξανασυναντηθούν.

Αρρώστιες και Τρίτη Αποτυχημένη Σοδειά

Έπειτα από δύο διαδοχικές αποτυχημένες σοδειές πατάτας και μαζικές εκδιώξεις, ο αποδεκατισμένος πληθυσμός έπρεπε να αντιμετωπίσει άλλο ένα σκληρό πλήγμα. Τις αρρώστιες! Ο τύφος, η δυσεντερία και το σκορβούτο αφαίρεσαν και άλλες ζωές. Πολλοί επιζώντες θα πρέπει να σκέφτονταν ότι τα πράγματα δεν μπορούσαν να γίνουν χειρότερα, αλλά έκαναν λάθος.

Ενθαρρυμένοι από μια επιτυχημένη σοδειά το 1847, οι αγρότες τριπλασίασαν την έκταση στην οποία φύτεψαν πατάτες το 1848. Τότε ήρθε η καταστροφή! Εκείνο το καλοκαίρι ήταν πολύ βροχερό. Ο περονόσπορος χτύπησε και πάλι. Η σοδειά χάθηκε για τρίτη φορά μέσα σε τέσσερις χρονιές. Οι κυβερνητικές υπηρεσίες και οι φιλανθρωπικοί οργανισμοί είχαν φτάσει πια στο όριο της αντοχής τους. Ωστόσο, ακόμη και τότε το χειρότερο δεν είχε έρθει. Το 1849, μια επιδημία χολέρας στοίχισε τη ζωή άλλων 36.000 ανθρώπων.

Οι Συνέπειες

Εκείνη η επιδημία, ωστόσο, αποτέλεσε σημείο στροφής. Η επόμενη σοδειά πατάτας ήταν επιτυχημένη. Σιγά σιγά, τα πράγματα άρχισαν να βελτιώνονται. Η κυβέρνηση θέσπισε καινούριους νόμους οι οποίοι διέγραφαν όλα τα χρέη που είχε προκαλέσει η πείνα. Ο πληθυσμός άρχισε να αυξάνει και πάλι. Αν και ο περονόσπορος επηρέασε κάποιες καλλιέργειες τα επόμενα χρόνια, ποτέ ξανά δεν συνέβη κάτι που να θυμίζει τη φρίκη η οποία προκάλεσε την απώλεια του ενός τετάρτου και πλέον του πληθυσμού της Ιρλανδίας στη διάρκεια εκείνων των τραγικών χρόνων της πείνας.

Σήμερα, σε όλη την Ιρλανδία, γκρεμισμένοι πέτρινοι τοίχοι και ερειπωμένα σπίτια υπενθυμίζουν με θλιβερό τρόπο τα δύσκολα χρόνια που οδήγησαν στην εκτεταμένη διασπορά των Ιρλανδών. Στις Ηνωμένες Πολιτείες και μόνο, πάνω από 40 εκατομμύρια άνθρωποι μπορούν να θεωρηθούν ιρλανδικής καταγωγής. Ο Πρόεδρος των ΗΠΑ Τζον Φ. Κένεντι καθώς και ο Χένρι Φορντ, κατασκευαστής του αυτοκινήτου Φορντ, κατάγονταν απευθείας από μετανάστες που ταξίδεψαν από την Ιρλανδία με τα πλοία της πείνας.

Η επανειλημμένη αποτυχία της σοδειάς της πατάτας ήταν, ασφαλώς, ένας βασικός παράγοντας σε αυτή τη θλιβερή ιστορία θανάτου και μετανάστευσης. Ένας άλλος σημαντικός παράγοντας ήταν το γεγονός ότι ο «άνθρωπος εξουσιάζει τον άνθρωπο προς βλάβη του», όπως περιέγραψε κάποιος αρχαίος Βιβλικός συγγραφέας. (Εκκλησιαστής 8:9) Το ευτύχημα είναι πως ο Λόγος του Θεού, η Αγία Γραφή, μας διαβεβαιώνει ότι ο Δημιουργός της γης και όλων των προϊόντων της θα εγκαθιδρύσει έναν παραδεισιακό νέο κόσμο, φέρνοντας διαρκή ειρήνη και ευημερία σε όλους. (2 Πέτρου 3:13) Επίσης, ο αρχαίος ψαλμωδός προείπε: «Θα υπάρχει πληθώρα σιτηρών στη γη· στην κορυφή των βουνών θα υπάρχει υπεραφθονία».​—Ψαλμός 72:16.

[Υποσημείωση]

[Εικόνα στη σελίδα 14]

Μνημείο για τη Μεγάλη Πείνα

[Εικόνα στη σελίδα 15]

Έρευνα για πατάτες, όπως απεικονίστηκε στην εφημερίδα «Εικονογραφημένα Νέα του Λονδίνου» (“Illustrated London News”), 22 Δεκεμβρίου 1849

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Διανομή ρούχων σε άπορες οικογένειες

[Ευχαριστίες]

και σελίδα 15: Από την εφημερίδα The Illustrated London News, 22 Δεκεμβρίου 1849

[Εικόνα στη σελίδα 16, 17]

«Το Πλοίο των Μεταναστών» (Πίνακας του Τσαρλς Τζ. Στάνιλαντ, περ. 1880)

[Ευχαριστίες]

Bradford Art Galleries and Museums, West Yorkshire, UK/Bridgeman Art Library

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Τα ερειπωμένα σπίτια υπενθυμίζουν με θλιβερό τρόπο τη δύσκολη περίοδο που προκάλεσαν τα χρόνια της πείνας

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 14]

Επάνω σχέδιο: Ευγενής παραχώρηση από “Views of the Famine”. http://vassun.vassar.edu/-sttaylor/FAMINE