Κοσμήματα από την Ακροθαλασσιά

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΝΙΚΑΡΑΓΟΥΑ

ΕΧΕΤΕ νιώσει ποτέ ενθουσιασμένοι που βρήκατε ένα εντυπωσιακό, γυαλιστερό κοχύλι στην άμμο; Αν ναι, δεν είστε οι μόνοι. Άνθρωποι κάθε ηλικίας θεωρούν πολύτιμα τα κοχύλια για τη μεγάλη ποικιλία τους και για την ιδιαίτερη ομορφιά τους.

Κοχύλια μπορούν να βρεθούν σχεδόν σε κάθε ακροθαλασσιά του κόσμου. Ωστόσο, αυτά δεν είναι απλώς ένα όμορφο αντικείμενο για να το έχουμε και να το θαυμάζουμε. Σε κάθε κοχύλι κατοικούσε πρωτύτερα ένα πλάσμα με μαλακό σώμα​—το μαλάκιο, το οποίο είχε κατασκευάσει αυτό το κοχύλι. Σύμφωνα με συντηρητικές εκτιμήσεις, σήμερα υπάρχουν πάνω από 50.000 είδη μαλακίων!

Όλα τα κοχύλια τα οποία αναφέρονται σε αυτό το άρθρο μπορούν να βρεθούν στη Νικαράγουα, στις ακτές της πλευράς του Ειρηνικού. Μάζεψα πολλά από αυτά σε μια ακτή μήκους 3 χιλιομέτρων, που ονομάζεται Πονελόγια και Λας Πενίτας. Άλλα μου τα έδωσαν ντόπιοι ψαράδες. Επιτρέψτε μου, παρακαλώ, να σας μιλήσω για μερικά από αυτά τα κοχύλια καθώς και για τα θαλάσσια πλάσματα που τα κατασκεύασαν.

Τα Μεγάλα Γαστερόποδα

Τα περισσότερα κοχύλια κατασκευάζονται από μαλάκια που ανήκουν σε δύο κύριες ομοταξίες: τα Γαστερόποδα και τα Δίθυρα. Τα γαστερόποδα, στα οποία περιλαμβάνονται όλα τα είδη σαλιγκαριών, έχουν κεφάλι που συνήθως φέρει κεραίες και μάτια. Αυτά τα μαλάκια έρπουν και γλιστρούν με ένα σαρκώδες πόδι. Γι’ αυτό ονομάζονται γαστερόποδα​—έχουν πόδι στην κοιλιά.

Πώς αναπνέει και πώς τρώει ένα γαστερόποδο; Πολλές ποικιλίες θαλάσσιων γαστερόποδων αναπνέουν μέσω του σίφωνα, ενός σωληνοειδούς οργάνου που προεξέχει από το κεφάλι. Ο σίφωνας τους δίνει τη δυνατότητα να αναρροφούν νερό το οποίο περνάει μέσα από τα βράγχιά τους. Μερικά γαστερόποδα έχουν προβοσκίδα, ένα επιπρόσθετο σωληνωτό όργανο το οποίο χρησιμοποιούν για να τρώνε. Πολλά γαστερόποδα έχουν επίσης ξύστρο​—μια κεράτινη ταινία με μικρά σκληρά δόντια. Αυτό το όργανο λειτουργεί σαν λίμα που θρυμματίζει την τροφή του μαλάκιου. Όλα τα γαστερόποδα έχουν νευρικό, κυκλοφορικό, πεπτικό και αναπαραγωγικό σύστημα.

 Πώς θα καταλάβετε αν ένα κοχύλι έχει κατασκευαστεί από γαστερόποδο; Αν είναι έτσι, θα είναι μονόθυρο​—κοχύλι που αποτελείται από ένα μόνο κομμάτι, συνήθως σπειροειδούς σχήματος. Τα γαστερόποδα κατασκευάζουν όστρακα όπως η πορφύρα, το όστρακο της οικογένειας Tonnidae, το κάουρι, ο κώνος και η τουριτέλλα. Ας ρίξουμε μια πιο κοντινή ματιά σε αυτά τα κοσμήματα.

Αναπτύσσονται Αλματωδώς—Σκάβουν για Τροφή

Τα όστρακα της πορφύρας σε όλο τον κόσμο έχουν περίπλοκο σχήμα. Βρήκα δύο είδη, την όμορφη ροζ-καφέ Hexaplex regius και την εξίσου ελκυστική Muricanthus radix. Από πού προέρχονται οι άκανθές τους; Τα μαλάκια δημιουργούν τις άκανθες σε περιόδους αργής ανάπτυξης του κοχυλιού. Μεταξύ των ακανθών θα δείτε όστρακο το οποίο δημιουργήθηκε κατά τις περιόδους αλματώδους ανάπτυξης. Το βιβλίο Κοχύλια​—Θησαυροί της Θάλασσας (Shells​—Treasures of the Sea) εξηγεί: «Η παραγωγή νέου όστρακου απαιτεί τόσο πολλή ενέργεια ώστε πολλά γαστερόποδα επιβραδύνουν το μεταβολισμό τους και εισέρχονται σε μια περίοδο αδράνειας ώστε να μπορεί να χρησιμοποιηθεί περισσότερη ενέργεια στη γρήγορη ανάπτυξη του κοχυλιού. Συνήθως ο οργανισμός αυτός θα θαφτεί ή θα κρυφτεί με κάποιον άλλον τρόπο για να μην τον ενοχλούν τα αρπακτικά. . . . Η αλματώδης ανάπτυξη μπορεί να διαρκέσει από μερικές μέρες μέχρι αρκετές εβδομάδες, ανάλογα με το είδος του μαλάκιου».

Η ίδια η πορφύρα είναι φοβερό αρπακτικό. Μερικές φορές όταν μάζευα κοχύλια, αναρωτιόμουν γιατί κάποια είχαν μια ολοστρόγγυλη μικρή τρύπα πάνω τους. Αργότερα έμαθα ότι η πορφύρα είναι ένα από τα πολλά μαλάκια που μπορούν να σκάψουν μια μικρή τρύπα στο όστρακο του θύματός τους χρησιμοποιώντας τα δόντια που έχουν στο ξύστρο τους. Τότε η πορφύρα εισάγει την προβοσκίδα της μέσα στην τρύπα και απολαμβάνει το γεύμα της!

Ήταν συναρπαστικό για εμένα το να μάθω ότι η Αγία Γραφή αναφέρεται έμμεσα σε αυτό το πλάσμα. Δύο κοινά είδη της Μεσογείου, το Murex trunculus και το Murex brandaris, ήταν η πηγή μιας ακριβής χρωστικής ουσίας η οποία χρησιμοποιούνταν για βαφή ρούχων στους Βιβλικούς χρόνους. (Εσθήρ 8:15· Λουκάς 16:19) Κάποιος αδένας της πορφύρας παράγει ένα κιτρινωπό υγρό το οποίο όταν εκτίθεται στον αέρα και στον ήλιο γίνεται βαθύ ιώδες και πορφυροκόκκινο. Εφόσον κάθε πορφύρα παράγει μόνο μια μικρή ποσότητα αυτού του υγρού, υπολογίζεται ότι θα χρειάζονταν σχεδόν 12.000 πορφύρες για την παραγωγή ενάμισι γραμμαρίου χρωστικής ουσίας. Δεν είναι παράξενο που μόνο οι πλούσιοι μπορούσαν να έχουν την πορφύρα της Τύρου, όπως ήταν γνωστή τότε η χρωστική ουσία! a

«Χαμογελαστά» Κοχύλια

Έχω βρει επίσης ένα είδος κοχυλιών της οικογένειας Tonnidae, το Melea ringens, το οποίο μοιάζει σαν να χαμογελάει. Αυτά τα κοχύλια μπορούν να βρεθούν σε όλο τον κόσμο, εφόσον οι προνύμφες τους είναι δυνατόν να επιπλέουν ελεύθερα επί εβδομάδες ή ακόμη και μήνες προτού εγκατασταθούν στον πυθμένα της θάλασσας  για να αναπτυχθούν. Αποκλείεται να μην παρατηρήσετε τις όμορφες πλατιές νευρώσεις που περιβάλλουν αυτό το κοχύλι καθώς και το ειδικό χαρακτηριστικό του​—το παχύ χείλος το οποίο στηρίζεται με δόντια. Πιστεύεται ότι αυτό το χείλος προστατεύει το νόστιμο σαλιγκάρι που βρίσκεται μέσα του από τους πεινασμένους κάβουρες.

Η συλλογή μου περιλαμβάνει όμορφα δείγματα​—εφηβικής και ώριμης ηλικίας—​του είδους Melongena corona που έχει ένα «στέμμα» από αγκάθια. Έχω επίσης έναν τρίτωνα εφηβικής ηλικίας, είδος που μπορεί να φτάσει τα 15 εκατοστά μήκος, καθώς και ένα Pleuroploca princeps, το οποίο θεωρείται ιδιαίτερα πολύτιμο για το ασυνήθιστο πορτοκαλί χρώμα του. Τέτοια μεγάλα κοχύλια των ωκεανών ξεβράζονται σπανίως στην παραλία. Αυτά τα όμορφα δείγματα είναι από εκείνα που μου έδωσαν οι ψαράδες φίλοι μου, οι οποίοι τα έπιασαν στα δίχτυα τους ή στις παγίδες για αστακούς. Κράτησαν τη σάρκα για να τη φάνε και είχαν την καλοσύνη να μου δώσουν τα όμορφα κοχύλια.

Μικρότερα Αλλά Εντυπωσιακά

Τις μέρες που η άμπωτη αφήνει πίσω της μια μακριά λωρίδα από κοχύλια πάνω στην άμμο, υπάρχουν πολλά ενδιαφέροντα μικρότερα κοχύλια γαστερόποδων στην παραλία. Σε αυτά περιλαμβάνονται αρκετές εντυπωσιακές ποικιλίες​—κάουρι, κώνοι, κοχύλια από γαστερόποδα των οικογενειών Olividae, Terebridae, Architectonicidae, Naticidae καθώς και τουριτέλλες. Εφόσον υπάρχουν τόσο πολλά είδη σε όλο τον κόσμο, μερικοί συλλέκτες ειδικεύονται στη συλλογή κοχυλιών από μία μόνο οικογένεια. Για παράδειγμα, υπάρχουν 500 και πλέον είδη κοχυλιών κώνου και μόνο!

Ένα από τα πιο ελκυστικά χαρακτηριστικά των γαστερόποδων είναι το σπειροειδές σχέδιό τους. Τα όστρακα των οικογενειών Architectonicidae και Terebridae  είναι ιδιαίτερα όμορφα παραδείγματα αυτού του σχεδίου. Καθώς αναπτύσσονται, τα όστρακα των γαστερόποδων ακολουθούν ένα πρότυπο με μαθηματική ακρίβεια. Καθώς, λοιπόν, μεγαλώνει το μέγεθός τους διατηρούν τη βασική μορφή τους. Το μαλάκιο δημιουργεί αυτό το σπειροειδές σχήμα προσθέτοντας συνεχώς όστρακο στην άκρη, περιελίσσοντάς το γύρω από έναν νοητό άξονα ο οποίος διατέμνει το όστρακο. Το κοχύλι που προκύπτει είναι ένα γερό, στερεό, λειτουργικό και όμορφο σπίτι για το μαλάκιο που βρίσκεται μέσα!

Αχιβάδες, Χτένια και Άλλα Δίθυρα

Τι θα πούμε για τα Δίθυρα, την άλλη ομοταξία μαλακίων την οποία αναφέραμε νωρίτερα; Στις ακτές της Νικαράγουας υπάρχουν επίσης άφθονα κοχύλια αυτών των οργανισμών. Το κοχύλι του δίθυρου αποτελείται από δύο αρθρωτά μέρη, τις θυρίδες, οι οποίες εφαρμόζουν ακριβώς μεταξύ τους, κλείνοντας μέσα τους τον οργανισμό και προστατεύοντάς τον. Η αχιβάδα είναι ένα πασίγνωστο δίθυρο. Τα δίθυρα μαλάκια δεν έχουν κεφάλι αλλά έχουν αισθητήρια όργανα που ονομάζονται χημειοδέκτες και τα οποία τους δίνουν τη δυνατότητα να εντοπίζουν γεύσεις ή οσμές στο νερό. Γενικά, τα δίθυρα τρέφονται με οργανική ύλη διυλίζοντας το θαλασσινό νερό. Μερικά έχουν ένα στενό, σαρκώδες πόδι με το οποίο προωθούνται. Το χτένι, ένα άλλο δίθυρο, μπορεί να κολυμπάει κλείνοντας ταυτόχρονα με δύναμη τις θυρίδες του και δημιουργώντας έτσι ένα ρεύμα με το οποίο ωθείται προς τα πίσω. Για να κατευθυνθεί προς τα εμπρός, εκτοξεύει νερό πίσω του. Αλλά πώς γνωρίζει το χτένι πότε παραμονεύει ο κίνδυνος; Διαθέτει δεκάδες μικρά αλλά ευαίσθητα μπλε μάτια παραταγμένα σε δύο σειρές πάνω στο σώμα του. Με αυτά εντοπίζει τη σκιά κάποιου περαστικού αρπακτικού.

Πιθανότατα το πιο πολύτιμο προϊόν των δίθυρων είναι το μάργαρο ή μαργαριτίνη. Τα όστρακα αποτελούνται κυρίως από κρυσταλλοποιημένο ανθρακικό ασβέστιο​—συστατικό των μεταλλικών αλάτων του θαλασσινού νερού. Ωστόσο, η λαμπερή ομορφιά του μάργαρου προέρχεται από έναν συγκεκριμένο τύπο ανθρακικού ασβεστίου που ονομάζεται αραγωνίτης. Στο εσωτερικό του όστρακού τους, κάποια συγκεκριμένα μαλάκια αποθέτουν μικροσκοπικούς κρυστάλλους αραγωνίτη σε διάταξη όπως αυτή που χρησιμοποιείται στις κεραμοσκεπές. Αυτοί οι κρύσταλλοι διαθλούν και αντανακλούν το φως παράγοντας τη θαυμάσια ιριδίζουσα εμφάνιση του όστρακου. Μάλιστα, μερικά είδη δίθυρων χρησιμοποιούν μάργαρο για να περιβάλλουν ερεθιστικές ουσίες μέσα στο κοχύλι τους, όπως ένας κόκκος άμμου. Με τον καιρό, και αφού έχει καλυφτεί με πολλά στρώματα μάργαρου, εκείνος ο κόκκος άμμου που προκάλεσε κάποιον ερεθισμό ίσως έχει μεταμορφωθεί σε όμορφο και πολύτιμο μαργαριτάρι.

Το Ξεχωριστό Χαρακτηριστικό του Μαλάκιου

Κράτησα για το τέλος αυτό που πολλοί θεωρούν το πιο εκπληκτικό χαρακτηριστικό του μαλάκιου​—το μανδύα, ένα όργανο που έχουν όλα τα μαλάκια. Αυτό είναι το ειδικά σχεδιασμένο μέρος που βρίσκεται στην εξωτερική επιφάνεια του οργανισμού και ευθύνεται για την κατασκευή του νέου όστρακου. Το βιβλίο Κοχύλια​—Θησαυροί της Θάλασσας λέει: «Το μαλάκιο μεταφέρει [ανθρακικό ασβέστιο] σε διαλυμένη μορφή μέσω του αίματός του και το εκκρίνει μέσω σωληνοειδών πόρων στο μανδύα, . . . κατά μήκος της άκρης του όστρακου που αναπτύσσεται». Επίσης, το μαλάκιο εκκρίνει μια πρωτεΐνη η οποία κρυσταλλοποιεί το ασβέστιο στο νερό.

Συγχρόνως, τα χρωστικά κύτταρα του μανδύα δημιουργούν μεγάλη ποικιλία όμορφων χρωμάτων και σχεδίων σε αυτά τα κοσμήματα καθώς αναπτύσσονται. Οι επιστήμονες που μελετούν τα μαλάκια δεν είναι βέβαιοι για το λόγο για τον οποίο τα κοχύλια έχουν χρώματα και σχέδια. Το χρώμα και το σχέδιο δεν φαίνεται να παίζουν σημαντικό ρόλο στην ικανότητα των μαλακίων να αλληλοαναγνωρίζονται. Και αυτά τα σχέδια δεν βοηθούν πάντα τον οργανισμό να καμουφλαριστεί στη φύση. Αλλά η τεράστια ποικιλία χρωμάτων, σχεδίων και σχημάτων που έχουν τα όστρακα των μαλακίων είναι βέβαιο ότι μας εντυπωσιάζει!

Την επόμενη φορά, λοιπόν, που θα περπατάτε σε κάποια αμμουδιά και θα βρείτε ένα γυαλιστερό κοχύλι, θυμηθείτε κάτι. Είτε πρόκειται για ένα κοινό δίθυρο είτε για ένα γαστερόποδο με όμορφο σπειροειδές σχήμα, θα κρατάτε στα χέρια σας ένα κόσμημα​—το πρώην σπίτι ενός μικρού πλάσματος με μαλακό σώμα που είναι γνωστό ως μαλάκιο.

[Υποσημείωση]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 26]

Τα γαστερόποδα αποτελούνται μόνο από ένα κομμάτι ενώ τα δίθυρα παράγουν δύο αρθρωτά όστρακα

[Εικόνα στη σελίδα 25]

MURICANTHUS RADIX

[Εικόνα στη σελίδα 25]

HEXAPLEX REGIUS

[Εικόνα στη σελίδα 25]

MELEA RINGENS

[Εικόνα στη σελίδα 26]

ΚΑΟΥΡΙ

[Εικόνα στη σελίδα 26]

ΚΩΝΟΣ

[Εικόνα στη σελίδα 26]

ΟΣΤΡΑΚΟ ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑΣ OLIVIDAE

[Εικόνα στη σελίδα 26]

TEREBRA FORMOSA

[Εικόνα στη σελίδα 26]

MELONGENA CORONA

[Εικόνα στη σελίδα 26]

ΤΡΙΤΩΝΑΣ

[Εικόνα στη σελίδα 26]

ΜΑΡΓΑΡΙΤΟΦΟΡΟ ΟΣΤΡΑΚΟ

[Εικόνα στη σελίδα 26]

PLEUROPLOCA PRINCEPS

[Εικόνα στη σελίδα 26]

POLINICES HELICOIDES

[Εικόνα στη σελίδα 26]

ΤΟΥΡΙΤΕΛΛΑ

[Εικόνα στη σελίδα 26]

ARCHITECTONICA NOBILIS

[Εικόνα στη σελίδα 27]

PITAR LUPANARIA

[Εικόνα στη σελίδα 27]

ΧΤΕΝΙ