Οι Παροιμίες των Άκαν​—Καθρέφτης Κοινωνικών Αξιών

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΓΚΑΝΑ

ΤΙ ΕΙΝΑΙ παροιμία; Ένα λεξικό ορίζει την παροιμία ως «επιγραμματική φράση που χρησιμοποιούν συχνά οι άνθρωποι και στην οποία περιέχεται κάποια συμβουλή ή μια σκέψη για τη ζωή». Οι Γιορούμπα της Νιγηρίας ορίζουν πιο παραστατικά την παροιμία λέγοντας ότι είναι «ένα άλογο που μπορεί να οδηγήσει κάποιον γρήγορα στην ανακάλυψη ιδεών».

Η σπουδαιότητα των παροιμιών, ή αλλιώς των παροιμιωδών φράσεων, εκφράζεται με την εξής παροιμία που είναι πασίγνωστη στο λαό Άκαν της Γκάνας: «Στον σοφό μιλάς με παροιμίες, όχι με πεζά λόγια». Το σημείο είναι ότι στο σοφό άνθρωπο δεν χρειάζεται πάντα να λες πολλά λόγια για να πειστεί σχετικά με το τι είναι σωστό. Μια κατάλληλη παροιμία διεγείρει τη σκέψη, μεταδίδει κατανόηση και μπορεί να υποκινήσει κάποιον να κάνει το σωστό.

Στην Γκάνα, οι παροιμίες χρησιμοποιούνται αφειδώς στους γάμους και στις κηδείες και αποτελούν μέρος της παραδοσιακής μουσικής. Επίσης είναι απαραίτητες στις διπλωματικές συζητήσεις. Ένας εκπρόσωπος ή απεσταλμένος χρησιμοποιεί συχνά και επιδέξια τις παροιμίες.

Στην κοινωνία των Άκαν, η επιδέξια χρήση παροιμιών είναι ένδειξη σοφίας. Αξίζει να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με την Αγία Γραφή, ο Βασιλιάς Σολομών​—άνθρωπος ξακουστός για τη σοφία, τις γνώσεις και τις διπλωματικές του ικανότητες—​γνώριζε 3.000 παροιμίες. Ασφαλώς, οι παροιμίες της Αγίας Γραφής ήταν θεόπνευστες και διαχρονικές, σε αντίθεση με τις παροιμίες που βασίζονται στην ανθρώπινη πείρα και ενόραση. Οι ανθρώπινες παροιμίες, όσο σοφές και αν είναι, ποτέ δεν πρέπει να εξομοιώνονται με τις παροιμίες της Γραφής. Αλλά ας ρίξουμε μια ματιά σε μερικές παροιμίες των Άκαν.

Άποψη Περί Θεού

Στην Γκάνα, οι παροιμιώδεις φράσεις συνήθως αναγνωρίζουν την ύπαρξη του Θεού, και αυτό αντανακλάται σε πολλές παροιμίες των Άκαν. Οι αθεϊστικές ιδέες δεν έχουν θέση στη φιλοσοφία των Άκαν. Λόγου χάρη, κάποια παροιμία λέει: «Κανένας δεν δείχνει τον Θεό σε ένα παιδί». Η ύπαρξη του Θεού είναι αυτονόητη ακόμη και για ένα παιδί. Αυτή η παροιμία χρησιμοποιείται συνήθως αναφορικά με κάτι που μαθαίνει αυτόματα ένα παιδί χωρίς πολλή εκπαίδευση.

Μια άλλη παροιμία των Άκαν αναφέρει: «Ακόμη και αν φύγεις μακριά από τον Θεό, θα συνεχίσεις να βρίσκεσαι κάτω από αυτόν». Συνεπώς, αν κάποιος προσπαθεί να αγνοήσει τον Θεό, αυταπατάται. Πριν από πολλά χρόνια, η Γραφή τόνισε ένα παρόμοιο σημείο, λέγοντας ότι τα μάτια του Θεού «είναι σε κάθε τόπο, παρατηρώντας κακούς και αγαθούς». (Παροιμίες 15:3) Όλοι είμαστε υπόλογοι στον Παντοδύναμο.

Έκφραση Κοινωνικών Προτύπων και Αξιών

Όπως συμβαίνει και με παροιμίες άλλων πολιτισμών, οι παροιμίες των Άκαν αποτελούν ένα θησαυροφυλάκιο κοινωνικών προτύπων και αξιών. Λόγου χάρη, η δύναμη που κρύβουν τα λόγια τονίζεται καλά με το εξής παράδειγμα: «Χειρότερο είναι να γλιστρήσει η γλώσσα παρά το πόδι». Μια ανεξέλεγκτη γλώσσα μπορεί πράγματι να κάνει μεγάλη ζημιά​—μπορεί να προκαλέσει ακόμη και θάνατο.​—Παροιμίες 18:21.

Ωστόσο, όταν η γλώσσα παραμένει υπό έλεγχο, μπορεί να συντελέσει στην ειρήνη, όπως φαίνεται από το ρητό: «Όταν η γλώσσα είναι παρούσα, τα δόντια δεν μαλώνουν». Το σημείο εδώ είναι ότι τα ζητήματα μπορούν να διευθετηθούν με φιλικό τρόπο ανάμεσα στις αντιμαχόμενες πλευρές—​λόγου χάρη, ανάμεσα σε έναν άντρα και στη σύζυγό του—​με ήρεμη συζήτηση. Ακόμη και όταν αυτό δεν φέρει αποτέλεσμα, η επιδέξια χρήση της γλώσσας ενός μεσολαβητή μπορεί να τερματίσει τη σύγκρουση.

Πρακτική Σοφία

Η αξία της διάκρισης και της προνοητικότητας εκφράζεται παραστατικά σε αρκετές παροιμιώδεις  φράσεις που δίνουν έμφαση στην πρακτική σοφία. Ένα παρορμητικό, απερίσκεπτο άτομο που δεν σκέφτεται τις συνέπειες των πράξεών του θα μπορούσε να λάβει συμβουλή από το εξής γνωμικό: «Πρώτα βλέπεις από πού θα φύγεις και μετά κοροϊδεύεις την κόμπρα».

Ένας γονέας που βλέπει κάποιες άσχημες ιδιότητες στο παιδί του θα πρέπει να προσέξει την εξής παροιμία: «Αν δεις ένα κοτσάνι που μεγαλώνει και μπορεί να μπει στο μάτι σου, το ξεριζώνεις, δεν το “ακονίζεις”». Ναι, οι κακές ιδιότητες πρέπει να ξεριζώνονται​—μόλις εμφανιστούν—​προτού αναπτυχθούν και δημιουργήσουν σοβαρά προβλήματα.

Αναφορές στα Ήθη και στα Έθιμα

Μερικές φορές είναι απαραίτητο να καταλάβουμε κάποιον πολιτισμό για να συλλάβουμε τη σημασία των παροιμιών του. Παραδείγματος χάρη, για τους Άκαν το να χειρονομούν με το αριστερό χέρι μπροστά σε άλλους, ιδιαίτερα σε ηλικιωμένους, θεωρείται εκδήλωση κακών τρόπων. Αυτός ο κανόνας συμπεριφοράς υποδηλώνεται στην παροιμία: «Δεν χρησιμοποιείς το αριστερό σου χέρι για να δείξεις πού είναι το χωριό σου». Με άλλα λόγια, θα πρέπει κάποιος να εκτιμάει αυτό που έχει, περιλαμβανομένης και της προέλευσής του.

Κάποια παροιμία η οποία αναφέρεται σε μια παραδοσιακή συνήθεια που έχουν οι Άκαν όταν τρώνε λέει: «Το παιδί που μαθαίνει να πλένει τα χέρια του τρώει με τους μεγάλους». Την ώρα του φαγητού, τα μέλη της οικογένειας κάθονται σε ομάδες ανάλογα με την ηλικία. Ωστόσο, το παιδί που έχει καλούς τρόπους, ιδιαίτερα όσον αφορά τη σωματική καθαριότητα και τη συμπεριφορά, μπορεί να έχει την τιμή να φάει με τον πατέρα του και με άλλους μεγάλους στο τραπέζι τους. Η παροιμία υπογραμμίζει ότι το να είναι κάποιος αξιοσέβαστος εξαρτάται περισσότερο από τη διαγωγή του παρά από την ηλικία του.

Μήπως σκέφτεστε το γάμο; Τότε προσέξτε αυτή την παροιμία των Άκαν: «Ο γάμος δεν είναι κρασί από φοινικόδεντρο για να κάνεις δοκιμές». Οι πωλητές κρασιού από φοινικόδεντρο, ενός ποτού που έχει υποστεί ζύμωση, συνήθως αφήνουν τους υποψήφιους αγοραστές να δοκιμάσουν προτού αποφασίσουν πόσο κρασί θα αγοράσουν ή αν θα αγοράσουν. Ωστόσο, στο γάμο δεν μπορεί να κάνει κάποιος τέτοιες δοκιμές. Αυτή η παροιμία τονίζει τη μονιμότητα του γαμήλιου δεσμού καθώς και το ότι οι δοκιμαστικοί γάμοι δεν είναι κάτι το αποδεκτό.

Παρατήρηση με Κριτική Διάθεση

Αρκετές παροιμιώδεις φράσεις δείχνουν πόσο παρατηρητικοί ήταν οι πρόγονοι των Άκαν όσον αφορά τους ανθρώπους και τα ζώα. Λόγου χάρη, εξετάζοντας προσεκτικά την κότα και τα κοτοπουλάκια της, επινόησαν την εξής παροιμία: «Το κοτοπουλάκι που δεν ξεκολλάει από τη μητέρα του μένει με το μπούτι της ακρίδας». Τι σημαίνει αυτό; Αν κάποιος απομονώνεται, εύκολα τον ξεχνούν οι άλλοι όταν μοιράζονται διάφορα καλά πράγματα.

Οποιοσδήποτε δει έναν ψόφιο βάτραχο μπορεί να καταλάβει το ρητό: «Το πραγματικό μήκος του βατράχου φαίνεται όταν πεθάνει». Αυτή η παροιμία αναφέρεται συνήθως όταν ένα άτομο δεν εκτιμάται όσο αξίζει. Σε μια τέτοια κατάσταση, το άτομο που δεν εκτιμάται παρηγοριέται από το γεγονός ότι η απουσία του μπορεί να δώσει την ευκαιρία στους άλλους να καταλάβουν στο πλήρες την αξία των καλών του ιδιοτήτων.

«Στενογραφημένες» Παροιμίες

Μολονότι οι παροιμίες των Άκαν μεταδίδονται από γενιά σε γενιά προφορικά, πολλά ρητά έχουν διατηρηθεί με τη μορφή καλλιτεχνικών συμβόλων. Τέτοια σύμβολα εμφανίζονται σε ξυλόγλυπτα, ράβδους, χρυσά ζύγια και παραδοσιακά ρούχα, καθώς και σε σύγχρονα σχέδια υφασμάτων. Όσοι επισκέπτονται αίθουσες τέχνης στην Γκάνα μπορούν να δουν αναπαραστάσεις που δείχνουν κάποιον άντρα να σκαρφαλώνει σε ένα δέντρο ενώ τον βοηθάει κάποιος άλλος. Αυτή η απεικόνιση εκφράζει την εξής παροιμία: «Αν σκαρφαλώνεις σε καλό δέντρο, ίσως  να σε βοηθήσει κάποιος». Το μήνυμα είναι προφανές​—αν επιδιώκεις αξιόλογους στόχους, μπορεί να έχεις υποστήριξη.

Οι κηδείες αποτελούν μια ιδιαίτερη περίσταση για τη «γλώσσα των υφασμάτων», όπως τη χαρακτήρισε ένας συγγραφέας. Η ατμόσφαιρα θλίψης που χαρακτηρίζει την περίσταση υποκινεί τους παρόντες να κάνουν στοχασμούς γύρω από τη ζωή. Γι’ αυτό, τα σχέδια που υπάρχουν στα ρούχα τα οποία φοριούνται στις κηδείες μεταδίδουν μηνύματα φιλοσοφικού περιεχομένου. Λόγου χάρη, ένα ύφασμα που απεικονίζει κάποια σκάλα θυμίζει την παροιμία: «Δεν ανεβαίνει μόνο ένας τη σκάλα του θανάτου». a Αυτό υπενθυμίζει σε όλους την ανάγκη να παραμένουν ταπεινοί και να μη ζουν σαν να μην υπόκεινται στο θάνατο.​—Εκκλησιαστής 7:2.

Στην κοινωνία των Άκαν, οι απεσταλμένοι ή οι εκπρόσωποι των παραδοσιακών αρχηγών είναι πολύ επιδέξιοι στη χρήση παροιμιών, και επίσης έχουν μαζί τους μια ράβδο εξουσίας με σχέδια που απεικονίζουν κάποια αξία την οποία οι άνθρωποι θεωρούν πολύτιμη. Λόγου χάρη, η εικόνα ενός πουλιού που έχει αρπάξει το κεφάλι κάποιου φιδιού παρουσιάζει «στενογραφημένο» το ρητό: «Αν πιάσεις το κεφάλι ενός φιδιού, το υπόλοιπο είναι απλώς σχοινί». Ποιο είναι το μήνυμα; Να αντιμετωπίζεις τα προβλήματα αποφασιστικά​—κοιτώντας τα κατάματα.

Κανόνες Συμπεριφοράς και Παροιμίες

Όπως συμβαίνει με κάθε παράδειγμα, το πότε και το πώς θα πρέπει να χρησιμοποιηθεί μια παροιμία εξαρτάται τόσο από το επιχείρημα όσο και από το ακροατήριο. Η αξία ενός επιχειρήματος μπορεί να μειωθεί από την ακατάλληλη χρήση παροιμιών. Και εφόσον σε μερικούς πολιτισμούς η χρήση παροιμιών αποτελεί σημαντικό μέρος των κανόνων συμπεριφοράς, οποιαδήποτε εσφαλμένη χρήση τους μπορεί να επηρεάσει αρνητικά την άποψη των ανθρώπων για αυτόν που τις λέει.

Στην Γκάνα, οι γέροντες της κοινωνίας θεωρούνται εμπνευστές και θεματοφύλακες των παροιμιών. Έτσι λοιπόν, πριν από τις παροιμίες συνήθως ακούγεται η φράση: «Οι γέροντές μας λένε . . .» Και όταν ο ομιλητής μιλάει σε ακροατήριο που αποτελείται από πολύ μεγαλύτερους ανθρώπους, είναι ευγενικό πριν από την παροιμία να πει: «Εσείς οι γέροντες λέτε . . .» Από σεβασμό, ένας νεότερος ομιλητής δεν θέλει να δώσει την εντύπωση ότι διδάσκει εκείνος στους μεγαλυτέρους του τα λόγια σοφίας που περιέχονται στην παροιμία.

Μερικές Αξιοσημείωτες Παρατηρήσεις

Οι παροιμίες μπορούν να λεχθούν είτε πριν είτε έπειτα από κάποιο επιχείρημα. Επίσης μπορούν να προστεθούν τόσο έντεχνα στην ανάπτυξη ενός επιχειρήματος ώστε να χρειάζεται ενόραση για να διακρίνει κάποιος τη σημασία τους. Παραδείγματος χάρη, σχετικά με ένα ταπεινό και φιλειρηνικό άτομο, κάποιος Άκαν μπορεί να πει: «Αν εξαρτόταν από τον Τάδε μόνο, δεν θα ακούγονταν πυροβολισμοί σε αυτό το χωριό». Αυτό φέρνει στο νου την παροιμία: «Αν εξαρτόταν μόνο από το σαλιγκάρι και τη χελώνα, δεν θα ακούγονταν πυροβολισμοί στη ζούγκλα». Και τα δύο πλάσματα θεωρούνται ήρεμα και αθόρυβα και δεν είναι επιθετικά. Οι άνθρωποι που κατέχουν αυτές τις ιδιότητες συμβάλλουν στην ειρήνη.

Ωστόσο, αν θέλετε να σας παραθέσει κάποιος Άκαν μια ποικιλία από παροιμίες, ίσως καταφέρετε να σας πει μόνο μία: «Δεν υπάρχουν όνειρα χωρίς ύπνο». Με άλλα λόγια, δεν μπορεί κάποιος να χρησιμοποιεί παροιμίες άνευ αιτίας όπως δεν μπορεί και να δει όνειρα ξύπνιος. Οι περιστάσεις υπαγορεύουν τη χρήση τους.

[Υποσημείωση]