Ναυσιπλοΐα με Οδηγό το Νερό, τον Ουρανό και τον Άνεμο

ΜΗΠΩΣ φοβάστε ότι θα πέσετε από την άκρη της γης; Πιθανότατα όχι. Τα παλιά χρόνια, όμως, μερικοί ναυτικοί προφανώς είχαν αυτόν ακριβώς το φόβο. Πολλοί ταξίδευαν χωρίς να χάνουν τη στεριά από τα μάτια τους. Άλλοι γενναίοι θαλασσοπόροι, όμως, παραμέρισαν τους φόβους τους και βγήκαν στην ανοιχτή θάλασσα.

Πριν από 3.000 περίπου χρόνια, Φοίνικες ναυτικοί ξεκινούσαν από τα λιμάνια της πατρίδας τους στις ανατολικές ακτές της Μεσογείου για να επεκτείνουν τις εμπορικές τους δραστηριότητες στην Ευρώπη και στη Βόρεια Αφρική. Τον τέταρτο αιώνα Π.Κ.Χ., ο Πυθέας, ένας Έλληνας εξερευνητής, περιέπλευσε όλη τη Βρετανία και ίσως έφτασε μέχρι και την Ισλανδία. Πολύ καιρό δε πριν πλεύσουν ευρωπαϊκά πλοία στον Ινδικό Ωκεανό, Άραβες και Κινέζοι ναυτικοί από την Ανατολή τον είχαν ήδη διασχίσει. Μάλιστα, ο πρώτος Ευρωπαίος που ταξίδεψε με πλοίο στην Ινδία, ο Βάσκο ντα Γκάμα, έφτασε εκεί ασφαλής με τη βοήθεια ενός Άραβα πλοηγού, του Ιμπν Μάτζιντ, ο οποίος οδήγησε τα πλοία του Ντα Γκάμα διαπλέοντας επί 23 ημέρες τον Ινδικό Ωκεανό. Πώς προσανατολίζονταν στη θάλασσα εκείνοι οι παλιοί πλοηγοί;

Το Στίγμα Αναμέτρησης τους Κρατούσε Ζωντανούς

Οι πρώτοι θαλασσοπόροι έπρεπε να βασίζονται στο στίγμα αναμέτρησης. Αυτό απαιτεί να γνωρίζει ο πλοηγός τρία πράγματα, όπως φαίνονται στο σχέδιο κάτω: (1) το σημείο απόπλου του πλοίου του, (2) την ταχύτητά του και (3) την πορεία του (την κατεύθυνση του ταξιδιού). Ήταν εύκολο να γνωρίζουν το σημείο απόπλου. Αλλά πώς θα μπορούσαν να προσδιορίσουν την πορεία;

Προκειμένου να βρει την πορεία του, το 1492 ο Χριστόφορος Κολόμβος χρησιμοποίησε πυξίδα. Αλλά οι πυξίδες ήταν διαθέσιμες στην Ευρώπη μόνο από το 12ο αιώνα Κ.Χ. Χωρίς πυξίδες, οι πλοηγοί ταξίδευαν με οδηγό τον ήλιο και τα άστρα. Όταν τα σύννεφα εμπόδιζαν την ορατότητά τους, οι ναυτικοί προσανατολίζονταν με τη βοήθεια της μεγάλης, συνηθισμένης φουσκοθαλασσιάς του ωκεανού την οποία προκαλούσαν σταθεροί άνεμοι. Παρακολουθούσαν συνεχώς την κίνηση της φουσκοθαλασσιάς σε σχέση με την ανατολή και τη δύση του ήλιου και των άστρων.

Πώς υπολόγιζαν την ταχύτητα; Ένας τρόπος ήταν με το να χρονομετρούν σε πόση ώρα θα προσπερνούσε το πλοίο ένα αντικείμενο το οποίο είχαν πετάξει στο νερό από την πλώρη. Μια ακριβέστερη μέθοδος, η οποία εφαρμόστηκε αργότερα, περιλάμβανε ένα ξύλο στο οποίο είχαν δέσει κάποιο σχοινί με κόμπους σε συγκεκριμένες αποστάσεις μεταξύ τους, και το οποίο έριχναν στο νερό. Το ξύλο που επέπλεε τραβούσε  το σχοινί καθώς έφευγε το πλοίο. Έπειτα από συγκεκριμένο χρονικό διάστημα, μάζευαν το σχοινί στο πλοίο και μετρούσαν πόσους κόμπους είχε τραβήξει το ξύλο. Αυτό έδειχνε την ταχύτητα του πλοίου σε κόμβους​—ναυτικά μίλια την ώρα—​μονάδα μέτρησης η οποία χρησιμοποιείται ακόμη και σήμερα. Γνωρίζοντας την ταχύτητά του, ο πλοηγός μπορούσε να υπολογίσει την απόσταση που είχε διανύσει το πλοίο του μέσα σε μία ημέρα. Έπειτα, χάραζε μια γραμμή πάνω σε έναν ναυτικό χάρτη για να δείξει την πρόοδό του σε σχέση με την πορεία που είχε επιλέξει.

Φυσικά, τα θαλάσσια ρεύματα και οι πλευρικοί άνεμοι μπορούσαν να βγάλουν το πλοίο εκτός πορείας. Γι’ αυτό, σε τακτά διαστήματα ο πλοηγός υπολόγιζε και κατέγραφε τις απαραίτητες ρυθμίσεις που έκανε με το πηδάλιο για να κρατηθεί το πλοίο στη σωστή πορεία. Κάθε ημέρα, συνέχιζε από εκεί που είχε σταματήσει​—μετρώντας, υπολογίζοντας, χαράζοντας γραμμές στο χάρτη. Όταν το πλοίο τελικά έριχνε άγκυρα, εκείνες οι καθημερινές σημειώσεις στους χάρτες του αποτελούσαν ένα μόνιμο αρχείο το οποίο έδειχνε πώς είχε φτάσει στον προορισμό του το πλοίο. Μέσω του στίγματος αναμέτρησης, ο Κολόμβος ταξίδεψε από την Ισπανία στη Βόρεια Αμερική, και αντίστροφα, πριν από 500 χρόνια. Οι προσεκτικά χαραγμένοι χάρτες του δίνουν τη δυνατότητα σε σύγχρονους ναυτικούς να ακολουθήσουν και πάλι τα ίχνη εκείνου του εντυπωσιακού ταξιδιού.

Ταξίδι με Οδηγό τον Ουρανό

Πώς χρησιμοποιούσαν οι πλοηγοί των παλιών χρόνων τα ουράνια σώματα για να οδηγούν τα σκάφη τους; Το χάραμα και το ηλιοβασίλεμα προσδιόριζαν την ανατολή και τη δύση. Την αυγή, οι ναυτικοί μπορούσαν να παρατηρήσουν πόσο είχε μετακινηθεί ο ήλιος συγκρίνοντας τη θέση του με τα άστρα που έσβηναν. Τη νύχτα προσδιόριζαν τη θέση τους με βάση τον Πολικό Αστέρα ο οποίος εμφανίζεται σχεδόν ακριβώς πάνω από το Βόρειο Πόλο μετά το σούρουπο. Πέρα μακριά, στα νότια, ένας λαμπρός αστερισμός, γνωστός ως ο Σταυρός του Νότου, τους βοηθούσε να εντοπίζουν το Νότιο Πόλο. Επομένως, μια ξάστερη νύχτα, οι ναυτικοί σε οποιαδήποτε θάλασσα μπορούσαν να ελέγξουν την πορεία τους χρησιμοποιώντας ως σημείο αναφοράς ένα τουλάχιστον ουράνιο σώμα.

Αλλά αυτές δεν ήταν οι μοναδικές αστρικές ενδείξεις. Οι Πολυνήσιοι και άλλοι θαλασσοπόροι του Ειρηνικού, για παράδειγμα, μπορούσαν να διαβάσουν το νυχτερινό ουρανό σαν να ήταν οδικός χάρτης. Ανάμεσα στις μεθόδους τους ήταν και η χάραξη πορείας προς κάποιο άστρο το οποίο ήξεραν ότι ανέτελλε ή έδυε στον ορίζοντα στην κατεύθυνση του προορισμού τους. Σε όλη τη διάρκεια της νύχτας, αυτοί οι πλοηγοί έλεγχαν επίσης τη θέση τους σε σχέση με άλλα άστρα για να βεβαιωθούν ότι ακολουθούσαν τη σωστή πορεία. Αν η πορεία τους ήταν λανθασμένη, ο ουρανός τούς έδειχνε πώς να τη διορθώσουν.

Πόσο αξιόπιστο ήταν αυτό το σύστημα; Τον καιρό που οι Ευρωπαίοι ναυτικοί συνήθως παρέμεναν κοντά στις ακτές φοβούμενοι μήπως πέσουν από την άκρη μιας επίπεδης γης, οι θαλασσοπόροι του Ειρηνικού προφανώς διέσχιζαν μεγάλες αποστάσεις καταμεσής του ωκεανού ανάμεσα σε σχετικά μικροσκοπικά νησάκια. Λόγου χάρη, πριν από 1.500 και πλέον χρόνια, Πολυνήσιοι έφυγαν από τα Νησιά Μαρκέσας και κατευθύνθηκαν προς το βορρά στον απέραντο Ειρηνικό Ωκεανό. Όταν έφτασαν στη Χαβάη, είχαν διανύσει 3.700 χιλιόμετρα! Λαϊκές νησιωτικές παραδόσεις αναφέρονται σε αρχαία ταξίδια των Πολυνήσιων ανάμεσα στη Χαβάη και στην Ταϊτή. Μερικοί ιστορικοί ισχυρίζονται ότι αυτές οι περιγραφές  είναι απλοί θρύλοι. Ωστόσο, σύγχρονοι θαλασσοπόροι έχουν επαναλάβει εκείνο το ταξίδι, πλέοντας με οδηγό τα άστρα, τη φουσκοθαλασσιά και άλλα φυσικά φαινόμενα​—χωρίς όργανα.

Αξιοποίηση του Ανέμου

Τα ιστιοφόρα βρίσκονταν στο έλεος των ανέμων. Η αύρα ωθούσε το σκάφος σε ικανοποιητικό βαθμό αλλά ο αντίθετος άνεμος επιβράδυνε αρκετά το πλοίο. Όταν επικρατούσε άπνοια, όπως συνέβαινε συνήθως στη Ζώνη των Νηνεμιών​—την περιοχή γύρω από τον ισημερινό—​δεν υπήρχε καθόλου πρόοδος. Με τον καιρό, οι ναυτικοί ανακάλυψαν τους επικρατούντες θαλάσσιους ανέμους οι οποίοι τους βοήθησαν να δημιουργήσουν λεωφόρους για ιστιοφόρα στις ανοιχτές θάλασσες. Οι πλοηγοί χρησιμοποιούσαν αποτελεσματικά αυτούς τους ανέμους.

Φυσικά, αν οι άνεμοι ήταν αντίθετοι, μπορούσαν επίσης να προκαλέσουν ταλαιπωρίες και θάνατο. Για παράδειγμα, όταν ο Ντα Γκάμα ξεκίνησε από την Πορτογαλία για τη μυθική Ακτή Μάλαμπαρ της Ινδίας το 1497, οι επικρατούντες άνεμοι τον οδήγησαν στο Νότιο Ατλαντικό και έπειτα τον έφεραν πίσω προς τα νοτιοανατολικά και γύρω από το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας στην Αφρική. Αλλά στον Ινδικό Ωκεανό, συνάντησε μουσώνες​—ανέμους οι οποίοι αλλάζουν κατεύθυνση ανά εποχή. Νωρίς κάθε χρόνο οι καλοκαιρινοί μουσώνες εμφανίζονται στο νοτιοδυτικό τμήμα του Ινδικού Ωκεανού, και επί μήνες φυσούν στέλνοντας προς την Ασία οποιοδήποτε πλεούμενο. Στο τέλος του φθινοπώρου, οι χειμερινοί μουσώνες παίρνουν τη σκυτάλη. Ερχόμενοι με μεγάλη ορμή από τα βορειοανατολικά, φυσούν αντίθετα, προς την Αφρική. Αλλά ο Ντα Γκάμα έφυγε από την Ινδία τον Αύγουστο και σύντομα αντιμετώπισε δυσμενείς ανέμους. Αντί για τις 23 ημέρες που είχε διαρκέσει το ταξίδι προς τα ανατολικά, για το ταξίδι της επιστροφής του χρειάστηκε σχεδόν τρεις μήνες. Λόγω αυτής της καθυστέρησης, τα φρέσκα τρόφιμα τελείωσαν, και ο Ντα Γκάμα έχασε πολλούς άντρες του από σκορβούτο.

Οι ευφυείς θαλασσοπόροι του Ινδικού Ωκεανού έμαθαν να ελέγχουν το ημερολόγιο καθώς και την πυξίδα. Τα πλοία που κατευθύνονταν ανατολικά και περνούσαν το Ακρωτήριο της Καλής Ελπίδας έπρεπε να ξεκινούν για την Ινδία στις αρχές του καλοκαιριού ή αλλιώς θα έπρεπε να περιμένουν επί μήνες μέχρις ότου πνεύσουν ευνοϊκοί άνεμοι. Από την άλλη πλευρά οι καπετάνιοι αναχωρούσαν από την Ινδία με προορισμό την Ευρώπη στο τέλος του φθινοπώρου προκειμένου να αποφύγουν τη μάχη με τους καλοκαιρινούς μουσώνες. Έτσι λοιπόν, τα δρομολόγια στον Ινδικό Ωκεανό ήταν σαν μονόδρομος με εναλλασσόμενη κατεύθυνση​—η θαλάσσια κυκλοφορία ανάμεσα στην Ευρώπη και στην Ακτή Μάλαμπαρ της Ινδίας συνήθως κινούνταν προς μία μόνο κατεύθυνση κάθε φορά.

Η Πρόοδος της Ναυσιπλοΐας

Ο καιρός πέρασε και η τέχνη της ναυσιπλοΐας τελικά χάραξε καινούρια πορεία. Μηχανικά όργανα άρχισαν να μειώνουν την εξάρτηση από το γυμνό μάτι και τις εικασίες. Ο αστρολάβος και αργότερα ο ακόμη πιο ακριβής εξάντας—συσκευές που προσδιορίζουν το ύψος του ήλιου ή κάποιου άστρου πάνω από τον ορίζοντα—έδιναν τη δυνατότητα στους ναυτικούς να βρίσκουν το γεωγραφικό τους πλάτος βόρεια ή νότια του ισημερινού. Το ναυτικό χρονόμετρο​—ένα αξιόπιστο ρολόι πλεύσης—​τους βοηθούσε να προσδιορίζουν το γεωγραφικό μήκος, πού βρίσκονταν αναφορικά με την ανατολή ή τη δύση. Αυτά τα όργανα ήταν πολύ πιο ακριβή από το στίγμα αναμέτρησης.

Σήμερα, οι γυροσκοπικές πυξίδες δείχνουν το βορρά χωρίς μαγνητική βελόνα. Το Παγκόσμιο Σύστημα Εντοπισμού Θέσης μπορεί να υποδείξει την ακριβή θέση κάποιου με το πάτημα λίγων κουμπιών. Οι ηλεκτρονικές ενδείξεις συνήθως αντικαθιστούν τους χάρτες. Ναι, η ναυσιπλοΐα συγκαταλέγεται πλέον στις θετικές επιστήμες. Αλλά όλη αυτή η πρόοδος απλώς αυξάνει το σεβασμό μας για το θάρρος και την επιδεξιότητα των παλιών θαλασσοπόρων οι οποίοι οδηγούσαν τα σκάφη τους σε απέραντες και ανοιχτές θάλασσες με μόνο τους εφόδιο τη γνώση για το νερό, τον ουρανό και τον άνεμο.

[Διάγραμμα/Εικόνες στη σελίδα 12, 13]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Στίγμα Αναμέτρησης

Το στίγμα αναμέτρησης καταγραφόταν προσεκτικά για μελλοντικά θαλάσσια ταξίδια

1 Σημείο απόπλου

↓

2 Ταχύτητα Προσδιοριζόταν με τη χρήση ενός ξύλου, ενός

σχοινιού με κόμπους σε συγκεκριμένες

αποστάσεις μεταξύ τους και ενός χρονόμετρου

↓

3 Πορεία Προσδιοριζόταν με την παρατήρηση των ρευμάτων,

των άστρων, του ήλιου και του ανέμου

[Εικόνες]

Πυξίδα

Εξάντας

[Εικόνες στη σελίδα 14]

Χάρη στα υπερσύγχρονα όργανα, η σημερινή ναυσιπλοΐα συγκαταλέγεται στις θετικές επιστήμες

[Ευχαριστίες]

Kværner Masa-Yards