Επικοινωνία στον Κόσμο που μας Περιβάλλει

«Χωρίς επικοινωνία, κάθε πλάσμα θα ήταν απλώς ένα νησί απομονωμένο από όλα τα άλλα όμοια νησιά».​—Η Γλώσσα των Ζώων (The Language of Animals).

ΣΕ ΕΝΑ τμήμα του δάσους, στη σαβάνα ή ακόμη και στον κήπο σας, μπορεί να υπάρχουν διάφορα ζώα που είναι «πολυάσχολα» καθώς επικοινωνούν μεταξύ τους. Το βιβλίο Η Γλώσσα των Ζώων αναφέρει: «Τα ζώα, χρησιμοποιώντας κάθε αίσθηση, κινούν με χαρακτηριστικό τρόπο τα μέλη τους και αλλάζουν τη στάση του σώματός τους, στέλνουν και λαβαίνουν διακριτικά​—ή όχι και τόσο διακριτικά στην περίπτωση των φοβισμένων μεφίτιδων—​οσμηρά σήματα, στριγκλίζουν, κρώζουν, τραγουδούν και τερετίζουν, στέλνουν και λαβαίνουν ηλεκτρικά σήματα, εκπέμπουν ρυθμικές λάμψεις, αλλάζουν το χρώμα του δέρματός τους, “χορεύουν” ή ακόμα χτυπούν ελαφρά και δονούν την επιφάνεια πάνω στην οποία περπατούν». Αλλά τι σημαίνουν όλα αυτά τα σήματα;

Οι επιστήμονες ανακαλύπτουν τη σημασία των σημάτων που στέλνουν τα ζώα μέσω προσεκτικής παρατήρησης. Για παράδειγμα, έχουν παρατηρήσει πως όταν ένα κοτόπουλο-νάνος δει κάποιο χερσαίο αρπακτικό, όπως μια νυφίτσα, παράγει έναν διαπεραστικό ήχο για να προειδοποιήσει τα άλλα κοτόπουλα. Αλλά αν διακρίνει ένα γεράκι, το κοτόπουλο βγάζει μια μακρόσυρτη στριγκλιά. Κάθε κραυγή προκαλεί άμεση ανταπόκριση, ανάλογη με την απειλή, πράγμα που δείχνει ότι τα πουλιά μεταδίδουν πληροφορίες με σημασία. Έχει παρατηρηθεί ότι και άλλα πουλιά παράγουν παρόμοιες αναγνωριστικές κραυγές.

«Ένας από τους κύριους τρόπους μελέτης της επικοινωνίας των ζώων», λέει το βιβλίο Τραγούδια, Βρυχηθμοί και Τελετουργίες (Songs, Roars, and Rituals), «είναι να καταγράψει κάποιος το συγκεκριμένο σήμα και έπειτα να το αναπαραγάγει στα ζώα και να παρατηρήσει αν ανταποκρίνονται με τον αναμενόμενο τρόπο». Δοκιμές που έγιναν σε κοτόπουλα-νάνους έδειξαν αποτελέσματα ίδια με αυτά που είχαν παρατηρηθεί στο φυσικό τους περιβάλλον. Η μέθοδος έχει επιτυχία ακόμη και με τις αράχνες. Προκειμένου να προσδιορίσουν τι ελκύει τις θηλυκές αράχνες Schizocosa ocreata στις αρσενικές που ερωτοτροπούν μαζί τους​—οι οποίες προσπαθούν να εντυπωσιάσουν τις θηλυκές κουνώντας τα τριχωτά μπροστινά τους πόδια—​οι ερευνητές πειραματίστηκαν βιντεοσκοπώντας μια τέτοια αρσενική αράχνη και αφαιρώντας έπειτα τις τρίχες από τα πόδια της με ψηφιακή επεξεργασία της εικόνας. Όταν έπαιξαν τη βιντεοκασέτα στη θηλυκιά, εκείνη ξαφνικά έπαψε να ενδιαφέρεται. Σε ποιο συμπέρασμα κατέληξαν; Οι θηλυκές αράχνες Schizocosa ocreata προφανώς ελκύονται μόνο στα αρσενικά που κουνάνε τα τριχωτά πόδια τους!

 Οσμηρά Σήματα

Πολλά ζώα στέλνουν σήματα το ένα στο άλλο εκκρίνοντας ισχυρές χημικές ουσίες που ονομάζονται φερομόνες, συνήθως από ειδικούς αδένες ή με τα ούρα και τα περιττώματά τους. Όπως ακριβώς ένας φράχτης και μια πινακίδα ή ένας αριθμός προσδιορίζουν την ιδιοκτησία κάποιου, οι φερομόνες σηματοδοτούν και ορίζουν την επικράτεια συγκεκριμένων ζώων, μεταξύ των οποίων συγκαταλέγονται οι σκύλοι και οι γάτες. Αν και αόρατη, αυτή η άκρως αποτελεσματική μορφή οροθέτησης δίνει τη δυνατότητα στα ζώα του ίδιου είδους να κρατούν κατάλληλες αποστάσεις το ένα από το άλλο.

Αλλά οι φερομόνες δεν οροθετούν απλώς την επικράτεια των ζώων. Μοιάζουν με χημικό πίνακα πληροφοριών τον οποίο άλλα ζώα «διαβάζουν» με μεγάλο ενδιαφέρον. Τα οσμηρά σήματα, λέει το βιβλίο Πώς Επικοινωνούν τα Ζώα (How Animals Communicate), «πιθανότατα περιλαμβάνουν επιπρόσθετες πληροφορίες για τον κάτοικο της περιοχής, όπως την ηλικία του, το φύλο του, τη σωματική του δύναμη και άλλες ικανότητες [καθώς και] την παρούσα φάση του αναπαραγωγικού του κύκλου . . . Η οσμή του σήματος του ζώου χρησιμεύει ως ταυτότητα η οποία περιέχει τα προσωπικά του στοιχεία». Όπως είναι φυσικό, μερικά ζώα θεωρούν πολύ σημαντικά τα οσμηρά σήματά τους​—γεγονός που γνωρίζουν καλά οι φύλακες των ζωολογικών κήπων. Αφού καθαρίσουν τα κλουβιά ή τους περιφραγμένους χώρους, οι φύλακες έχουν παρατηρήσει ότι πολλά ζώα ξανασημαδεύουν αμέσως την περιοχή τους. Πράγματι, «η απουσία της δικής του οσμής προξενεί ένταση και μπορεί να προκαλέσει αφύσικη συμπεριφορά, ακόμη και στειρότητα», αναφέρει το παραπάνω βιβλίο.

Οι φερομόνες παίζουν επίσης σπουδαίο ρόλο στο βασίλειο των εντόμων. Οι φερομόνες συναγερμού, για παράδειγμα, προκαλούν τη συγκέντρωση σε σμήνη και την επιθετική συμπεριφορά. Οι φερομόνες συνάθροισης ελκύουν τα άτομα σε κάποια πηγή τροφής ή σε μια περιοχή που είναι κατάλληλη για φωλιά. Σε αυτές περιλαμβάνονται και οι σεξουαλικές φερομόνες, στις οποίες μερικά πλάσματα είναι πολύ ευαίσθητα. Οι αρσενικές νυχτοπεταλούδες μεταξοσκώληκες έχουν δύο περίπλοκες κεραίες που μοιάζουν με μικροσκοπικά λεπτά φύλλα φτέρης. Αυτές οι κεραίες  είναι τόσο ευαίσθητες ώστε μπορούν να εντοπίσουν ένα και μόνο μόριο θηλυκής σεξουαλικής φερομόνης! Περίπου 200 μόρια θα κάνουν το αρσενικό να αρχίσει να ψάχνει το θηλυκό. Η χημική επικοινωνία, όμως, δεν περιορίζεται στα έμβια όντα.

Φυτά που «Μιλάνε»

Γνωρίζατε ότι τα φυτά μπορούν να επικοινωνούν μεταξύ τους, ακόμη και με ορισμένα ζώα; Το περιοδικό Ντισκάβερ (Discover) αναφέρει ότι ερευνητές στην Ολλανδία παρατήρησαν πως τα φασόλια της Λίμα, όταν δέχονται επίθεση από αραχνίδια, απελευθερώνουν μια χημική «κραυγή» απελπισίας που ελκύει άλλα είδη αραχνιδίων τα οποία τρώνε αυτό το συγκεκριμένο είδος. Παρόμοια, το καλαμπόκι, ο καπνός και το βαμβάκι, όταν δέχονται επίθεση από κάμπιες, διαχέουν στον αέρα χημικές ουσίες οι οποίες προσελκύουν σφήκες​—έναν θανάσιμο εχθρό της κάμπιας. Σύμφωνα με κάποια ερευνήτρια, «τα φυτά δεν λένε απλώς: “Ναι, καταστρέφομαι”, αλλά λένε επίσης συγκεκριμένα ποιος τα καταστρέφει. Πρόκειται για ένα πολύ περίπλοκο και εκπληκτικό σύστημα».

Η επικοινωνία μεταξύ φυτών είναι εξίσου εντυπωσιακή. Σύμφωνα με το περιοδικό Ντισκάβερ, ερευνητές έχουν «παρατηρήσει ιτιές, λεύκες, σκλήθρες και σημύδες που “άκουγαν” δέντρα του είδους τους και φυτάρια κριθαριού που “άκουγαν” άλλα φυτάρια κριθαριού. Σε κάθε περίπτωση, κατεστραμμένα φυτά, τα οποία είτε τα είχαν φάει κάμπιες είτε είχαν μολυνθεί από μύκητες ή ωίδιο [είτε] είχαν γεμίσει αραχνίδια, . . . έστελναν χημικές ουσίες οι οποίες φαίνεται ότι ενεργοποιούσαν το αμυντικό σύστημα των γειτονικών φυτών που δεν είχαν καταστραφεί». Ακόμη και φυτά διαφορετικού είδους ανταποκρίνονται σε χημικούς συναγερμούς.

Όταν το φυτό δέχεται επίθεση ή προειδοποιείται για επίθεση, τότε θέτει σε λειτουργία το δικό του αμυντικό μηχανισμό. Σε αυτόν περιλαμβάνονται τοξίνες που σκοτώνουν έντομα ή ουσίες που παρεμποδίζουν ή ακόμη και αναχαιτίζουν την ικανότητα του εισβολέα να αποσυνθέτει το φυτό. Μελλοντικές έρευνες σε αυτόν το συναρπαστικό τομέα ίσως οδηγήσουν σε πιο θαυμαστές ανακαλύψεις, μερικές από τις οποίες ίσως μάλιστα και να ωφελήσουν τη γεωργία.

“Σήματα Μορς” με Λάμψεις

«Τα μικρά φωτάκια τους που αναβόσβηναν στον αέρα με φόντο τα αστέρια προσέδιδαν μια καταπληκτική γοητεία στη συνηθισμένη επαρχιακή γειτονιά μου», έγραψε η οικολόγος Σούζαν Τουίτ σε ένα άρθρο για τις πυγολαμπίδες. Αυτά τα έντομα της οικογένειας των σκαθαριών χρησιμοποιούν ένα λεξιλόγιο που βασίζεται στις λάμψεις, το οποίο «κυμαίνεται από μια απλή προειδοποιητική λάμψη μέχρι μια περίπλοκη ρυθμική λάμψη κλήσης και απόκρισης μεταξύ υποψήφιων συντρόφων», λέει η Τουίτ. Το χρώμα του φωτός τους ποικίλλει από πράσινο μέχρι κίτρινο ή πορτοκαλί. Εφόσον τα θηλυκά σπανίως πετούν, οι περισσότερες λάμψεις που βλέπουμε προέρχονται από τα αρσενικά.​—Βλέπε το πλαίσιο «Το Ψυχρό Φως της Πυγολαμπίδας».

Καθένα από τα 1.900 είδη πυγολαμπίδων παράγει έναν χαρακτηριστικό τύπο λάμψεων. Αυτό ίσως να αποτελείται από τρεις λάμψεις, με διαφορά ενός περίπου δευτερολέπτου μεταξύ τους, ή διαδοχικές λάμψεις με ποικίλο μήκος και μεσοδιάστημα. Όταν αναζητάει σύντροφο, το αρσενικό πετάει εκπέμποντας το δικό του κωδικό ζευγαρώματος με ρυθμικές λάμψεις. «Το θηλυκό αναγνωρίζει το ρυθμό των λάμψεων», λέει το περιοδικό Όντιμπον (Audubon), και «ανταποκρίνεται με μια λάμψη που σημαίνει “Εδώ είμαι” την οποία εκπέμπει στο συγκεκριμένο μεσοδιάστημα που χρησιμοποιείται από το είδος της». Το αρσενικό αναγνωρίζει την αθόρυβη πρόσκλησή της και πετάει προς το μέρος της.

Φτερωτοί Δεξιοτέχνες του Τραγουδιού

«Καμία άλλη φωνή που παράγεται από οποιοδήποτε άλλο ζώο δεν μπορεί να εξομοιωθεί με το τραγούδι ενός πουλιού όσον αφορά τη διάρκεια, την ποικιλία και την περιπλοκότητα», λέει ο Ντέιβιντ Ατένμπορο στο βιβλίο του Η Ζωή των Πουλιών (The Life of Birds). Τα τραγούδια των πουλιών παράγονται όχι στο λαιμό αλλά σε ένα όργανο που ονομάζεται σύριγγα, βαθιά μέσα στο στήθος του πουλιού όπου η  τραχεία διαιρείται πριν φτάσει στους πνεύμονες.

Τα πουλιά εν μέρει κληρονομούν και εν μέρει μαθαίνουν τα τραγούδια τους από τους γονείς τους. Επομένως, τα πουλιά μπορούν ακόμη και να αναπτύξουν τοπικές προφορές. Το βιβλίο Η Ζωή των Πουλιών αναφέρει: «Οι κότσυφες που είναι απόγονοι εκείνων οι οποίοι είχαν μεταφερθεί στην Αυστραλία το δέκατο ένατο αιώνα για να διασκεδάζουν τους Ευρωπαίους αποικιστές με ήχους από την πατρίδα τώρα έχουν αποκτήσει πολύ χαρακτηριστικές αυστραλιανές προφορές». Οι αρσενικές λύρες μαθαίνουν σχεδόν αποκλειστικά από άλλα πουλιά τα τραγούδια τους, τα οποία λέγεται ότι είναι τα πιο πολύπλοκα και πιο μελωδικά από όλα τα τραγούδια των πουλιών. Μάλιστα, οι λύρες είναι τόσο προικισμένοι μίμοι ώστε μπορούν να αντιγράψουν σχεδόν οποιονδήποτε ήχο ακούσουν​—μουσικά όργανα, γαβγίσματα, αντικλεπτικούς συναγερμούς, χτυπήματα τσεκουριού ακόμη και τον ήχο της φωτογραφικής μηχανής! Όλη αυτή η μίμηση, φυσικά, γίνεται κυρίως με σκοπό τον εντυπωσιασμό ενός υποψήφιου συντρόφου.

Οι δρυοκολάπτες, οι οποίοι συνήθως χρησιμοποιούν το ράμφος τους σκάβοντας για τροφή, «παίζουν» τα κρουστά στον κόσμο των πτηνών στέλνοντας σήματα στα άλλα πουλιά με το να χτυπούν το ράμφος τους σε έναν κούφιο κορμό ή κλαδί δέντρου που αντηχεί. Μερικοί μάλιστα ίσως «αξιοποιούν συναρπαστικά καινούρια όργανα . . . , μια στέγη από αυλακωτή λαμαρίνα ή ένα μεταλλικό μπουρί», λέει ο Ατένμπορο. Τα πουλιά έχουν επίσης οπτική επικοινωνία, με ή χωρίς μουσική συνοδεία. Λόγου χάρη, μπορεί να στέλνουν σήματα το ένα στο άλλο επιδεικνύοντας τα φτερά τους με τα όμορφα χρώματα.

Όταν γνωστοποιεί την επικράτειά του, το αρσενικό προβοσκιδωτό κακατούα της Αυστραλίας κάνει τα πάντα​—χρησιμοποιεί κρότους, κραυγές, ρυθμικές κινήσεις και επίδειξη των φτερών του. Σπάζει ένα κατάλληλο κλαδί, το αρπάζει με τα πόδια του και το  χτυπάει πάνω σε έναν ξερό κορμό. Παράλληλα, ανοίγει τα φτερά του, απλώνει το λοφίο του, λικνίζει το κεφάλι του και βγάζει διαπεραστικές στριγκλιές​—πραγματικά μια θεαματική παράσταση!

Μερικές φωνές πουλιών τις αναγνωρίζουν άλλα ζώα. Πάρτε για παράδειγμα το μελισσοδείκτη, ένα μικρό πουλί, που μοιάζει με το πουλί τσίχλα και το οποίο ζει κυρίως στην Αφρική. Κάνοντας αυτό που υπονοεί το όνομά του, ο μελισσοδείκτης με τη χαρακτηριστική του κραυγή οδηγεί τον μελιφάγο, ένα μέλος της οικογένειας των κουναβιών που μοιάζει με ασβό, σε ένα δέντρο όπου υπάρχει κυψέλη. Όταν το πουλί πλησιάζει στο δέντρο, βγάζει μια διαφορετική κραυγή η οποία στην πραγματικότητα λέει: «Εδώ κοντά έχει μέλι!» Ο μελιφάγος εντοπίζει το δέντρο, ανοίγει τον κορμό με τα νύχια του και απολαμβάνει το γλυκό μέλι.

Υποβρύχιες Συνομιλίες

Από τότε που εμφανίστηκαν τα υδρόφωνα​—υποβρύχιες ακουστικές συσκευές—​οι ερευνητές μένουν κατάπληκτοι με τους πολλούς ήχους που έρχονται από τα βάθη των υδάτινων μαζών. Οι ήχοι αυτοί, που ποικίλλουν από χαμηλόφωνα βουητά μέχρι «νιαουρίσματα» ή ακόμη και στριγκλιές, είναι τόσο άφθονοι ώστε τα πληρώματα των υποβρυχίων τούς έχουν χρησιμοποιήσει για να καλύπτουν τους θορύβους που παράγουν τα σκάφη τους. Αλλά και οι ήχοι των ψαριών ακολουθούν κάποιους συγκεκριμένους τύπους. Στο βιβλίο του Μυστηριώδεις Γλώσσες της Θάλασσας (Secret Languages of the Sea), ο υδροβιολόγος Ρόμπερτ Μπέργκες λέει: «Ενώ ένα ψάρι μπορεί να “γρυλίζει, να κακαρίζει και να γαβγίζει”, και έπειτα να τα επαναλαμβάνει όλα αυτά με ακρίβεια, από κάποιο άλλο ψάρι μπορεί να ακούγονται “κλικ και κροταλίσματα” και στη συνέχεια τριγμοί και οξείς ήχοι».

Εφόσον τα ψάρια δεν έχουν φωνητικές χορδές, πώς παράγουν ήχους; Μερικά, λέει ο Μπέργκες, χρησιμοποιούν τους μυς «στα τοιχώματα των νηκτικών κύστεών τους, οι οποίες μοιάζουν με μπαλόνια, για να δονήσουν αυτά τα τοιχώματα ωσότου οι κύστεις» ηχήσουν σαν τύμπανα. Άλλα ψάρια τρίζουν τα δόντια τους ή ανοιγοκλείνουν τα βραγχιακά επικαλύμματά τους με έναν χαρακτηριστικό γδούπο ή χτύπο. Είναι όλα αυτά απλώς ανούσια «φλυαρία»; Προφανώς όχι. Όπως και τα χερσαία ζώα, τα ψάρια παράγουν ήχους για να «προσελκύσουν το αντίθετο φύλο, να προσανατολιστούν, να αμυνθούν απέναντι στους εχθρούς, καθώς και να επικοινωνήσουν γενικά και να προκαλέσουν φόβο», λέει ο Μπέργκες.

Τα ψάρια έχουν επίσης καλή ακοή. Μάλιστα, πολλά είδη έχουν εσωτερικά αφτιά καθώς και μια γραμμή από κύτταρα που είναι ευαίσθητα στην πίεση και τα οποία βρίσκονται κατά μήκος του μέσου των πλευρών τους. Αυτή η σειρά κυττάρων, που ονομάζεται πλευρική γραμμή, μπορεί να ανιχνεύσει τα ωστικά κύματα που δημιουργούνται από τον ήχο καθώς αυτός ταξιδεύει μέσα στο νερό.

Η Εξοχότερη Μορφή Επικοινωνίας στη Γη

«Όταν μελετάμε την ανθρώπινη γλώσσα», έγραψε ο καθηγητής γλωσσολογίας Νόαμ Τσόμσκι, «προσεγγίζουμε αυτό που μερικοί αποκαλούν “ανθρώπινη ιδιοσυστασία”, τις χαρακτηριστικές ιδιότητες του εγκεφάλου τις οποίες, από όσο είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε, έχει μόνο ο άνθρωπος». Η Μπάρμπαρα Λουστ, καθηγήτρια γλωσσολογίας και ανάπτυξης του ανθρώπου, ανέφερε: «Μικρά παιδιά μόλις 3 χρονών έχουν ήδη αξιοσημείωτη γνώση της δομής και της σύνταξης της γλώσσας, γνώση τόσο περίπλοκη και ακριβή ώστε η διαδικασία  απόκτησής της είναι δύσκολο να εξηγηθεί από οποιαδήποτε γνωστή θεωρία περί μάθησης».

Ωστόσο, η Αγία Γραφή παρέχει μια λογική εξήγηση για το θαύμα της ανθρώπινης γλώσσας. Αποδίδει αυτό το δώρο στον Δημιουργό, τον Ιεχωβά Θεό, ο οποίος δημιούργησε την ανθρωπότητα κατά την «εικόνα» του. (Γένεση 1:27) Αλλά πώς αντανακλώνται οι θεϊκές ιδιότητες στη γλωσσική μας ικανότητα;

Πάρτε για παράδειγμα την ονοματοδοσία. Ο καθηγητής επικοινωνίας μέσω λόγου Φρανκ Ντανς έγραψε ότι οι άνθρωποι «είναι τα μόνα πλάσματα που μπορούν να δίνουν ονόματα». Οι Γραφές δείχνουν καθαρά ότι αυτό είναι θεϊκό γνώρισμα. Από την αρχή της αφήγησης για τη δημιουργία, η Αγία Γραφή μάς λέει ότι ο Θεός ονόμασε «το φως Ημέρα, ενώ το σκοτάδι το ονόμασε Νύχτα». (Γένεση 1:5) Σύμφωνα με το εδάφιο Ησαΐας 40:26, ο Θεός προφανώς έδωσε σε κάθε άστρο το δικό του ξεχωριστό όνομα​—ένα καταπληκτικό επίτευγμα!

Όταν ο Θεός δημιούργησε τον Αδάμ, μια από τις πρώτες εργασίες που του ανέθεσε ήταν το να ονομάσει τα ζώα. Τι πρόκληση θα πρέπει να αποτελούσε αυτό για τις ικανότητες παρατήρησης και δημιουργικότητας του Αδάμ! Αργότερα, ο Αδάμ έδωσε στη σύζυγό του το όνομα Εύα. Εκείνη, με τη σειρά της, αποκάλεσε το πρώτο τους παιδί Κάιν. (Γένεση 2:19, 20· 3:20· 4:1) Από τότε, οι άνθρωποι καταβάλλουν κάθε προσπάθεια να ονομάζουν οτιδήποτε μπορούν να αντιληφθούν​—και όλα αυτά για να διευκολύνουν την επικοινωνία. Ναι, σκεφτείτε πόσο δύσκολη θα ήταν η επικοινωνία μεταξύ νοήμονων πλασμάτων αν δεν υπήρχαν ονόματα.

Εκτός του ότι έχουν την ικανότητα και την επιθυμία να δίνουν ονόματα, οι άνθρωποι έχουν πολλές άλλες ικανότητες επικοινωνίας, και δεν είναι όλες προφορικές. Πράγματι, στην ουσία δεν υπάρχει περιορισμός σε αυτά που μπορούμε να μοιραστούμε με κάποιον άλλον, από πολύπλοκες σκέψεις μέχρι και τα πιο τρυφερά αισθήματα. Ωστόσο, υπάρχει μια συγκεκριμένη μορφή επικοινωνίας η οποία υπερέχει από όλες τις άλλες, όπως θα δούμε τώρα.

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 6]

ΤΟ ΨΥΧΡΟ ΦΩΣ ΤΗΣ ΠΥΓΟΛΑΜΠΙΔΑΣ

Το 90 και πλέον τοις εκατό της ενέργειας που παράγει ένας λαμπτήρας πυρακτώσεως χάνεται ως θερμότητα. Το φως της πυγολαμπίδας, το οποίο βασίζεται σε περίπλοκες χημικές αντιδράσεις, έχει απόδοση 90 με 98 τοις εκατό, ενώ οι απώλειες σε μορφή θερμότητας είναι σχεδόν μηδενικές. Επομένως, σωστά αποκαλείται ψυχρό φως. Οι φωτογόνες χημικές αντιδράσεις λαβαίνουν χώρα σε ειδικά κύτταρα που ονομάζονται φωτοκύτταρα. Τα νεύρα κάνουν τα φωτοκύτταρα να αναβοσβήνουν.

[Ευχαριστίες]

John M. Burnley/Bruce Coleman Inc.

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 8, 9]

ΧΡΗΣΙΜΕΣ ΥΠΟΔΕΙΞΕΙΣ ΓΙΑ ΚΑΛΥΤΕΡΗ ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ

1. Να ακούτε με ενδιαφέρον όταν μιλάνε οι άλλοι και να μην κυριαρχείτε στις συζητήσεις. Οι άνθρωποι θα παραβλέψουν τη λανθασμένη προφορά μιας λέξης ή κάποιο γραμματικό λάθος, όμως δεν θα συμπαθήσουν κάποιον ο οποίος θέλει να μιλάει χωρίς να ακούει. “Να είστε γρήγοροι στο να ακούτε, αργοί στο να μιλάτε”, λέει η Γραφή.​—Ιακώβου 1:19.

2. Να δείχνετε ενδιαφέρον για τη ζωή και για τα πράγματα γύρω σας. Να διαβάζετε ποικίλα θέματα αλλά να ασκείτε κρίση. Όταν συζητάτε τα όσα μαθαίνετε, να είστε ισορροπημένοι στη συνομιλία ασκώντας μετριοφροσύνη και ταπεινοφροσύνη.​—Ψαλμός 5:5· Παροιμίες 11:2.

3. Να εμπλουτίζετε το λεξιλόγιό σας με λέξεις πρακτικής αξίας και όχι με επιδεικτικούς όρους οι οποίοι στρέφουν την προσοχή στον ομιλητή. Οι άνθρωποι έλεγαν σχετικά με τον Ιησού: «Ποτέ δεν έχει μιλήσει έτσι άλλος άνθρωπος». (Ιωάννης 7:46) Ωστόσο, ακόμη και «αγράμματοι και συνηθισμένοι» άνθρωποι δεν δυσκολεύονταν να καταλάβουν τα λόγια του Ιησού.​—Πράξεις 4:13.

4. Να μιλάτε καθαρά και να προφέρετε τις λέξεις σωστά. Αλλά να αποφεύγετε να ακούγεστε με υπερβολικά άρτιο ή επιτηδευμένο τρόπο. Όταν μιλάμε με καλή άρθρωση και αποφεύγουμε να «μασάμε» λέξεις ή να κόβουμε καταλήξεις, προσδίδουμε αξιοπρέπεια στο λόγο μας και ωφελούμε τους ακροατές μας.​—1 Κορινθίους 14:7-9.

5. Να αναγνωρίζετε ότι οι ικανότητές σας επικοινωνίας είναι θεϊκό δώρο. Αυτό θα σας υποκινήσει να τις χρησιμοποιείτε με τον ανάλογο σεβασμό.​—Ιακώβου 1:17.

[Εικόνα στη σελίδα 5]

Οι νυχτοπεταλούδες μεταξοσκώληκες έχουν πολύ ευαίσθητες κεραίες

[Ευχαριστίες]

Ευγενής παραχώρηση από Phil Pellitteri

[Εικόνα στη σελίδα 6, 7]

Δρυοκολάπτης

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Πουλί του παραδείσου

[Ευχαριστίες]

© Michael S. Yamashita/CORBIS

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Προβοσκιδωτό κακατούα

[Ευχαριστίες]

Roland Seitre