Ψηφιδωτά​—Πέτρινοι Πίνακες Ζωγραφικής

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

ΤΑ ΨΗΦΙΔΩΤΑ έχουν χαρακτηριστεί ως «μια παράξενη μορφή τέχνης», «εντυπωσιακή» τεχνική διακόσμησης και μια από «τις πιο ανθεκτικές στο χρόνο μορφές διακοσμητικών τεχνών που επέζησαν από την αρχαιότητα». Ο Ιταλός ζωγράφος του 15ου αιώνα Ντομένικο Γκιρλαντάγιο είπε ότι είναι «η μόνη ζωγραφική που παραμένει στην αιωνιότητα». Όποια και αν είναι η άποψή σας για τα ψηφιδωτά, η ιστορία τους είναι στ’ αλήθεια συναρπαστική.

Τα ψηφιδωτά μπορούν να οριστούν ως η τέχνη της διακόσμησης μιας επιφάνειας​—όπως ένα δάπεδο, ένας τοίχος ή κάποιος θόλος—​με σχέδια αποτελούμενα από μικρά, «πυκνοδεμένα» κομμάτια πέτρας, γυαλιού ή ψημένου πηλού. Από τους αρχαίους χρόνους, τα ψηφιδωτά έχουν χρησιμοποιηθεί για τη διακόσμηση δαπέδων και τοίχων. Έχουν επίσης κοσμήσει λουτρά, δεξαμενές και κρήνες​—μέρη όπου η υγρασία θα μπορούσε να καταστρέψει πιο ευαίσθητες μορφές τέχνης.

Τα ψηφιδωτά μπορεί να ποικίλλουν πολύ στη μορφή​—από απλά μονόχρωμα δάπεδα μέχρι ασπρόμαυρα σχέδια και από περίπλοκα πολύχρωμα σχέδια λουλουδιών μέχρι φιλόδοξες σύνθετες εικόνες.

Επινόηση και Ανάπτυξη

Δεν είναι σαφές το ποιος επινόησε τα ψηφιδωτά. Οι αρχαίοι Αιγύπτιοι και οι Σουμέριοι κοσμούσαν τις επιφάνειες των κτιρίων τους με πολύχρωμα σχέδια. Ωστόσο, φαίνεται πως η τέχνη των ψηφιδωτών χάθηκε σταδιακά χωρίς να αναπτυχθεί περισσότερο. Η Ελλάδα, η Ισπανία, η Καρχηδόνα, η Κρήτη, η Μικρά Ασία, η Σικελία και η Συρία είναι πιθανοί τόποι προέλευσης της τέχνης των ψηφιδωτών, γεγονός που ώθησε κάποιον συγγραφέα να διατυπώσει την άποψη ότι αυτή η τεχνική «επινοήθηκε, ξεχάστηκε και επινοήθηκε εκ νέου σε διαφορετικές χρονικές περιόδους και σε αρκετά μέρη της λεκάνης της Μεσογείου».

Τα πρώτα ψηφιδωτά, μερικά από τα οποία χρονολογούνται από τον ένατο αιώνα Π.Κ.Χ., κατασκευάζονταν από λεία χαλίκια  που σχημάτιζαν απλά σχέδια. Η ποικιλία των χρωμάτων εξαρτόταν από τις πέτρες της περιοχής. Οι πέτρες συνήθως είχαν διάμετρο δέκα ως είκοσι χιλιοστά, αλλά για τις λεπτομέρειες σε ορισμένα σχέδια χρησιμοποιούνταν μικρά χαλίκια που έφταναν μόλις τα πέντε χιλιοστά. Τον τέταρτο αιώνα Π.Κ.Χ., οι τεχνίτες άρχισαν να κόβουν χαλίκια σε μικρότερα κομμάτια, πράγμα που επέτρεπε μεγαλύτερη ακρίβεια. Κύβοι, ή αλλιώς ψηφίδες, από πέτρα αντικατέστησαν σταδιακά τα χαλίκια. Οι ψηφίδες πρόσφεραν μεγαλύτερη ποικιλία αποχρώσεων και ήταν ευκολότερο να στρωθούν και να προσαρμοστούν στο ζητούμενο σχέδιο. Δημιουργούσαν ομαλές επιφάνειες, οι οποίες μπορούσαν να λειανθούν και να κερωθούν για να αποκτήσουν πιο λαμπερό χρώμα. Το δεύτερο αιώνα Κ.Χ., χρησιμοποιούσαν επίσης μικρά κομμάτια χρωματιστού γυαλιού, πράγμα που εμπλούτισε πολύ την παλέτα του ψηφοθέτη.

Κατά την ελληνιστική περίοδο (περ. 300 Π.Κ.Χ. ως περ. 30 Π.Κ.Χ.) φιλοτεχνήθηκαν πανέμορφα εικονογραφικά ψηφιδωτά. «Με τη χρήση της μεγαλύτερης δυνατής ποικιλίας χρωμάτων και με τη μείωση του μεγέθους της ψηφίδας στο ένα κυβικό χιλιοστό . . . , τα έργα των Ελλήνων ψηφοθετών ανταγωνίζονταν τις τοιχογραφίες», λέει το βιβλίο Τεχνικό-Ιστορικό Γλωσσάριο της Τέχνης των Ψηφιδωτών (Glossario tecnico-storico del mosaico). Το χρώμα χρησιμοποιούνταν έντεχνα για τη δημιουργία ανεπαίσθητων οπτικών  ψευδαισθήσεων όσον αφορά το φως, τη σκιά, το βάθος, τον όγκο και την προοπτική.

Αντιπροσωπευτικό δείγμα των ελληνικών έργων είναι το εξαιρετικά λεπτομερές κεντρικό ένθετο, ή αλλιώς έμβλημα​—συχνά μια αριστοτεχνική αντιγραφή κάποιου διάσημου πίνακα—​με το διακοσμητικό πλαίσιο. Μερικά ένθετα έχουν τόσο μικροσκοπικές και καλοτοποθετημένες ψηφίδες ώστε μοιάζουν με πινελιές αντί για ξεχωριστά κομμάτια πέτρας.

Ρωμαϊκά Ψηφιδωτά

Τα ψηφιδωτά συνήθως θεωρούνται ρωμαϊκή τέχνη λόγω του πλούτου των ψηφιδωτών που έχουν βρεθεί στην Ιταλία και σε επαρχίες της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. «Έχουν βρεθεί αναρίθμητα δάπεδα τέτοιου είδους σε κτίρια της ρωμαϊκής περιόδου από τη βόρεια Βρετανία ως τη Λιβύη και από τις ακτές του Ατλαντικού ως την έρημο της Συρίας», λέει μια πηγή. «Μερικές φορές θεωρούνται ένα από τα διακριτικά γνωρίσματα της ρωμαϊκής παρουσίας σε κάποια περιοχή​—τόσο στενά συνδεδεμένη είναι αυτή η χαρακτηριστική τεχνική με την εξάπλωση του ρωμαϊκού πολιτισμού».

Ωστόσο, τα πολύχρωμα εικονογραφικά ψηφιδωτά δεν μπορούσαν να ανταποκριθούν στις ανάγκες αυτής της αρχαίας αυτοκρατορίας. Η μεγάλη αστική ανάπτυξη στη διάρκεια του πρώτου αιώνα Κ.Χ. οδήγησε σε αυξημένη ζήτηση για ψηφιδωτά κατασκευασμένα σε λιγότερο χρόνο και με μικρότερη δαπάνη. Έτσι λοιπόν, άρχισαν να κατασκευάζονται ψηφιδωτά με τη χρήση μόνο ασπρόμαυρων ψηφίδων. Η παραγωγή αυξήθηκε κατακόρυφα και, σύμφωνα με την Εγκυκλοπαίδεια της Αρχαίας Τέχνης (Enciclopedia dell’arte antica), «δεν υπήρχε ευκατάστατο σπιτικό σε οποιαδήποτε πόλη της αυτοκρατορίας που να μην είχε ψ[ηφιδωτό]».

Πιστά αντίγραφα συγκεκριμένων σχεδίων μπορούν να βρεθούν σε τοποθεσίες πολύ μακρινές μεταξύ τους. Αυτό υποδηλώνει ότι ομάδες τεχνιτών​—ή ίσως βιβλία με σχέδια ψηφιδωτών—​ταξίδευαν από τη μια οικοδομή στην άλλη. Αν ήθελε ο ιδιοκτήτης, μπορούσε να παραγγείλει εκ των προτέρων ένα έμβλημα που θα ετοιμαζόταν στο εργαστήριο, θα μεταφερόταν  στο εργοτάξιο πάνω σε κάποιον δίσκο από μάρμαρο ή ψημένο πηλό και κατόπιν θα τοποθετούνταν. Όλη η υπόλοιπη εργασία για την κατασκευή του ψηφιδωτού γινόταν επί τόπου.

Για να τοποθετηθούν τα σχέδια και τα πλαίσια στη θέση τους απαιτούνταν προσεκτικός σχεδιασμός. Δινόταν προσοχή στην κατασκευή της βάσης και στην επιφάνειά της, η οποία έπρεπε να είναι λεία και επίπεδη. Κατόπιν άπλωναν μια λεπτή στρώση ψιλού κονιάματος (το λεγόμενο υπόστρωμα) πάνω σε μια επιφάνεια τόσο μικρή ώστε να μπορεί να δουλευτεί προτού στεγνώσει​—ίσως μικρότερη από ένα τετραγωνικό μέτρο. Πάνω στην επιφάνεια χάραζαν ένα προκαταρκτικό περίγραμμα ως οδηγό. Οι ψηφίδες κόβονταν, και ο τεχνίτης άρχιζε να τις τοποθετεί στη θέση τους.

Οι ψηφίδες πιέζονταν μία μία πάνω στο κονίαμα, το οποίο φαινόταν ανάμεσα στους αρμούς. Μόλις καλυπτόταν κάποιο τμήμα, τοποθετούνταν το υπόστρωμα στο επόμενο τμήμα και κατόπιν στο επόμενο, και ούτω καθεξής. Οι αρχιτεχνίτες εργάζονταν στα πιο περίπλοκα τμήματα, αφήνοντας τους βοηθούς τους να γεμίσουν μερικές από τις πιο απλές περιοχές.

Τα Ψηφιδωτά του Χριστιανικού Κόσμου

Τον τέταρτο αιώνα Κ.Χ., τα ψηφιδωτά άρχισαν να χρησιμοποιούνται στους ναούς του Χριστιανικού κόσμου. Εφόσον συχνά απεικόνιζαν Βιβλικές ιστορίες, τέτοια ψηφιδωτά αποτελούσαν μέσο διδασκαλίας για τους πιστούς. Το φως των κεριών που τρεμόπαιζε και καθρεφτιζόταν πάνω στις χρυσές και χρωματιστές ψηφίδες γυαλιού δημιουργούσε ατμόσφαιρα μυστικισμού. Το σύγγραμμα Η Ιστορία της Ιταλικής Τέχνης (Storia dell’arte italiana) λέει: «Η τέχνη των ψηφιδωτών βρισκόταν σε τέλεια αρμονία με την ιδεολογία της εποχής, η οποία είχε δεχτεί μεγάλες επιρροές από . . . το νεοπλατωνισμό. Στην τέχνη των ψηφιδωτών λάβαινε χώρα μια διαδικασία μέσω της οποίας η ύλη χάνει τη θαμπάδα της και μετατρέπεται σε διαυγή πνευματικότητα, διαυγές φως και διαυγή χώρο». a Τι τεράστια παρέκκλιση από την απλή μορφή λατρείας που δίδαξε ο ιδρυτής της Χριστιανοσύνης​—ο Ιησούς Χριστός!​—Ιωάννης 4:21-24.

Οι Βυζαντινοί ναοί περιέχουν μερικά ξεχωριστά δείγματα ψηφιδωτών. Σε ορισμένους οίκους λατρείας, οι ψηφίδες καλύπτουν σχεδόν κάθε σπιθαμή των εσωτερικών τοίχων και θόλων. Στη Ραβέννα της Ιταλίας μπορεί κάποιος να δει «αριστουργήματα Χριστιανικών ψηφιδωτών», όπως έχουν περιγραφεί, στα οποία κυριαρχεί το χρυσό φόντο, απεικονίζοντας το θεϊκό φως και την ακαταληψία του μυστηριώδους.

Τα ψηφιδωτά εξακολούθησαν να χρησιμοποιούνται ευρέως στους ναούς της Δυτικής Ευρώπης σε όλη τη διάρκεια του Μεσαίωνα και χρησιμοποιήθηκαν με αριστουργηματικό τρόπο στον Ισλαμικό κόσμο. Στην Ιταλία της Αναγέννησης, εργαστήρια που συνεργάζονταν με μεγάλους καθεδρικούς ναούς, όπως του Αγίου Μάρκου στη Βενετία και του Αγίου Πέτρου στη Ρώμη, έγιναν κέντρα παραγωγής ψηφιδωτών. Το 1775 περίπου, οι τεχνίτες στη Ρώμη έμαθαν πώς να κόβουν σε πολύ μικρές ψηφίδες ίνες λιωμένου γυαλιού κάθε απόχρωσης που μπορεί να φανταστεί κανείς, καθιστώντας έτσι δυνατή την αναπαράσταση έργων ζωγραφικής σε ψηφιδωτά μινιατούρες.

Σύγχρονες Μέθοδοι και Χρήση

Οι σύγχρονοι ψηφοθέτες χρησιμοποιούν τη λεγόμενη έμμεση μέθοδο. Κολλούν δηλαδή τις ψηφίδες με την καλή πλευρά τους πάνω σε ένα χαρτί όπου υπάρχει το σχέδιο σε πραγματικές διαστάσεις, αφήνοντας εκτεθειμένη την ανάποδη πλευρά τους. Το ψηφιδωτό μεταφέρεται τμηματικά στο χώρο τοποθέτησης, όπου η ανάποδη πλευρά των ψηφίδων πιέζεται πάνω στο υπόστρωμα. Όταν το κονίαμα στεγνώσει, η επιφάνεια πλένεται ώστε να φύγει το χαρτί και η κόλλα και να φανεί η καλή πλευρά. Αυτή η μέθοδος απαιτεί λιγότερο χρόνο και κόπο, αλλά η λεία επιφάνεια στερείται τη λάμψη που είχαν τα έργα της μεσαιωνικής εποχής.

Ωστόσο, αναρίθμητα δημαρχεία, όπερες, ναοί και παρόμοια κτίρια του 19ου αιώνα διακοσμήθηκαν με τη βοήθεια αυτής της μεθόδου. Η ίδια μέθοδος χρησιμοποιήθηκε επίσης εκτεταμένα σε μουσεία, υπόγειους σταθμούς τρένων, εμπορικά κέντρα, πάρκα και παιχνιδότοπους, από την Πόλη του Μεξικού ως τη Μόσχα και από το Ισραήλ ως την Ιαπωνία. Η λεία αλλά πολυεδρική επιφάνεια των ψηφιδωτών θεωρείται επίσης ιδανική για τη διακόσμηση των μεγάλων, ενιαίων προσόψεων σύγχρονων κτιρίων.

Ο Ιταλός ζωγράφος και ιστορικός της τέχνης του 16ου αιώνα Τζόρτζιο Βαζάρι έγραψε: «Τα ψηφιδωτά είναι ο πιο ανθεκτικός πίνακας που υπάρχει. Τα άλλα είδη ζωγραφικής ξεθωριάζουν στο πέρασμα του χρόνου, αλλά τα ψηφιδωτά, καθώς παλιώνουν, γίνονται ολοένα και πιο φωτεινά». Ναι, η εργασία που απαιτήθηκε για την κατασκευή πολλών ψηφιδωτών μάς εντυπωσιάζει. Τα ψηφιδωτά είναι πράγματι συναρπαστικοί πέτρινοι πίνακες ζωγραφικής!

[Υποσημείωση]

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Χάρτης της Ιερουσαλήμ (έκτος αιώνας Κ.Χ.)

[Ευχαριστίες]

Garo Nalbandian

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Μέγας Αλέξανδρος (δεύτερος αιώνας Π.Κ.Χ.)

[Ευχαριστίες]

Erich Lessing/Art Resource, NY

[Εικόνες στη σελίδα 16, 17]

Τρούλος του Βράχου, Ιερουσαλήμ (χτίστηκε το 685-691 Κ.Χ.)

[Εικόνα στη σελίδα 17]

«Διόνυσος», Αντιόχεια (περίπου 325 Κ.Χ.)

[Ευχαριστίες]

Museum of Art, Rhode Island School of Design, by exchange with the Worcester Art Museum, φωτογραφία από Del Bogart

[Εικόνα στη σελίδα 18]

Ψηφίδες, χρωματιστό γυαλί και χαλίκια εξακολουθούν να χρησιμοποιούνται στα σύγχρονα ψηφιδωτά

[Εικόνα στη σελίδα 18]

Ψηφιδωτά που εκτίθενται στο Εθνικό Πάρκο Λιν Χέριτατζ, στη Μασαχουσέτη

[Ευχαριστίες]

Kindra Clineff/Index Stock Photography

[Εικόνες στη σελίδα 18]

Ψηφιδωτά του Αντόνι Γκαουντί στη Βαρκελώνη (1852-1926)

[Ευχαριστίες]

Φωτογραφία: Por cortesía de la Fundació Caixa Catalunya