Η Γοητεία των Πυροτεχνημάτων

ΕΙΤΕ πρόκειται για τα εγκαίνια κάποιας μεγάλης έκθεσης είτε για την τελετή έναρξης των Ολυμπιακών Αγώνων, τα πυροτεχνήματα έχουν γίνει συνώνυμο της γιορτής. Φωτεινές εκρήξεις συνοδεύουν τον εορτασμό της Ημέρας της Ανεξαρτησίας στις Ηνωμένες Πολιτείες και τις εκδηλώσεις για την Ημέρα της Βαστίλης στη Γαλλία, και καταυγάζουν τους ουρανούς σχεδόν όλων των μεγάλων πόλεων του κόσμου τις παραμονές κάθε Πρωτοχρονιάς.

Πότε, όμως, άρχισαν τα πυροτεχνήματα να ασκούν τέτοια γοητεία στον άνθρωπο; Και τι είδους εφευρετικότητα απαιτείται για τη δημιουργία αυτών των φαντασμαγορικών επιδείξεων;

Παράδοση της Ανατολής

Οι περισσότεροι ιστορικοί συμφωνούν ότι οι Κινέζοι επινόησαν τα πυροτεχνήματα περίπου το δέκατο αιώνα της Κοινής μας Χρονολογίας, όταν χημικοί της Ανατολής ανακάλυψαν ότι ο συνδυασμός του νίτρου (νιτρικό κάλιο) με το θείο και τον ξυλάνθρακα παράγει μια εκρηκτική ύλη. Εξερευνητές της Δύσης, όπως ο Μάρκο Πόλο, ή ίσως Άραβες έμποροι έφεραν αυτή την εύφλεκτη ουσία στην Ευρώπη και, το 14ο αιώνα, εντυπωσιακές επιδείξεις πυροτεχνημάτων ψυχαγωγούσαν το ευρωπαϊκό κοινό.

Αλλά η σκόνη που πρόσφερε αυτή την ευχάριστη αναψυχή ήταν εκείνη που άλλαξε και το ρου της ευρωπαϊκής ιστορίας. Οι στρατιωτικοί χρησιμοποίησαν αυτή την ουσία, η οποία έγινε γνωστή ως πυρίτιδα, για να εκτοξεύουν μολύβδινες σφαίρες, να ανατινάζουν τείχη κάστρων και να συντρίβουν πολιτικές δυνάμεις. «Στον ευρωπαϊκό Μεσαίωνα», αναφέρει η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (Encyclopædia Britannica), «μαζί με τις στρατιωτικές εκρηκτικές ύλες, εξαπλώνονταν προς τα δυτικά και τα πυροτεχνήματα, και στην Ευρώπη ένα από τα καθήκοντα των πυροτεχνουργών του στρατού ήταν να ρίχνουν πυροτεχνήματα για να γιορτάσουν τη νίκη και την ειρήνη».

Στο μεταξύ, οι Κινέζοι φαινόταν να αδιαφορούν σε μεγάλο βαθμό για τις καταστροφικές δυνατότητες της πυρίτιδας. Το 16ο αιώνα, ο Ματέο Ρίτσι, ένας Ιταλός Ιησουίτης ιεραπόστολος στην Κίνα, έγραψε: «Οι Κινέζοι δεν είναι δεξιοτέχνες στη χρήση των όπλων και των πυροβόλων, και τα χρησιμοποιούν ελάχιστα στον πόλεμο. Ωστόσο, το νίτρο χρησιμοποιείται αφειδώς στην κατασκευή πυροτεχνημάτων που προορίζονται για επιδείξεις σε δημόσιους αγώνες και σε γιορτές. Οι Κινέζοι απολαμβάνουν πολύ τέτοια θεάματα . . . Είναι πράγματι αριστοτέχνες στην κατασκευή πυροτεχνημάτων».

Τα Μυστικά του Θεάματος

Δίχως άλλο, οι πρώτοι πυροτέχνες χρειάζονταν τόσο ικανότητες όσο και θάρρος καθώς προετοίμαζαν διάφορες επιδείξεις πυροτεχνημάτων. Ανακάλυψαν ότι η χοντρόκοκκη πυρίτιδα καίγεται σχετικά αργά, ενώ οι λεπτοί κόκκοι προκαλούν εκρήξεις καθώς καίγονται. Οι «πύραυλοι» κατασκευάζονταν σφραγίζοντας το ένα άκρο κάποιου σωλήνα από μπαμπού ή χαρτί και γομώνοντας το κάτω τμήμα με χοντρούς κόκκους πυρίτιδας. Όταν αναφλεγόταν η πυρίτιδα, τα αέρια που εξαπλώνονταν γρήγορα προωθούνταν από το ανοιχτό άκρο του σωλήνα, εκτοξεύοντας το βλήμα στον ουρανό. (Αυτή η θεμελιώδης αρχή χρησιμοποιείται και σήμερα για την αποστολή αστροναυτών στο διάστημα.) Το πάνω άκρο του «πυραύλου» γομωνόταν με λεπτόκοκκη πυρίτιδα ώστε, αν όλα πήγαιναν καλά, το βλήμα να εκραγεί κοντά στο απόγειο της τροχιάς του.

Από τεχνολογική άποψη, τα πυροτεχνήματα δεν έχουν αλλάξει πολύ στο πέρασμα των αιώνων. Ωστόσο, έγιναν μερικές βελτιώσεις. Οι πυροτέχνες της Άπω Ανατολής αρχικά ήξεραν να κατασκευάζουν μόνο λευκά ή χρυσαφί πυροτεχνήματα. Οι Ιταλοί πρόσθεσαν χρώμα. Στις αρχές του 19ου αιώνα, οι Ιταλοί διαπίστωσαν πως, όταν πρόσθεταν στην πυρίτιδα χλωρικό κάλιο, το μείγμα καιγόταν αναπτύσσοντας τόση θερμότητα ώστε τα μέταλλα μετατρέπονταν σε αέρια, χρωματίζοντας την  παραγόμενη φλόγα. Σήμερα, προστίθεται ανθρακικό στρόντιο για να δημιουργηθεί κόκκινη φλόγα. Η ολόλευκη φλόγα δημιουργείται με τιτάνιο, αλουμίνιο και μαγνήσιο, η μπλε με χημικές ενώσεις του χαλκού, η πράσινη με νιτρικό βάριο και η κίτρινη με ένα μείγμα που περιέχει οξαλικό νάτριο.

Τα κομπιούτερ έχουν προσδώσει νέα διάσταση στο εντυπωσιακό θέαμα των πυροτεχνημάτων. Οι τεχνικοί, αντί να τα πυροδοτούν με το χέρι, μπορούν να ρυθμίζουν με απόλυτη χρονική ακρίβεια τις επιδείξεις τους προγραμματίζοντας τα κομπιούτερ να πυροδοτούν τα πυροτεχνήματα ώστε να εκρήγνυνται σύμφωνα με το ρυθμό μιας μουσικής παράστασης.

Σχέση με τη Θρησκεία

Όπως επισήμανε ο Ιησουίτης ιεραπόστολος Ρίτσι, τα πυροτεχνήματα ήταν αναπόσπαστο μέρος των κινεζικών θρησκευτικών εορτασμών. Το περιοδικό Πόπιουλαρ Μεκάνικς (Popular Mechanics) εξηγεί ότι τα πυροτεχνήματα «επινοήθηκαν από τους Κινέζους για να διώχνουν τους δαίμονες από τον εορτασμό του Νέου Έτους και από άλλες τελετές». Στο βιβλίο του Ημέρες και Έθιμα Όλων των Δογμάτων (Days and Customs of All Faiths), ο Χάουαρντ Β. Χάρπερ λέει: «Από τους αρχαιότατους ειδωλολατρικούς χρόνους, οι άνθρωποι κρατούσαν πυρσούς και άναβαν υπαίθριες φωτιές στις σημαντικές θρησκευτικές τελετές τους. Η προσθήκη των πυροτεχνημάτων με τα εντυπωσιακά χρώματα και το αυτοκινούμενο φως στις γιορτές ήταν κάτι εντελώς φυσιολογικό».

Λίγο καιρό αφότου οι κατ’ όνομα Χριστιανοί αποδέχτηκαν τα πυροτεχνήματα, οι πυροτέχνες απέκτησαν την προστάτιδα αγία τους. Η Εγκυκλοπαίδεια της Κολούμπια (The Columbia Encyclopedia) δηλώνει: «Ο πατέρας [της Αγίας Βαρβάρας] λέγεται ότι την είχε κλείσει σε έναν πύργο και κατόπιν τη θανάτωσε επειδή ήταν Χριστιανή. Αυτός χτυπήθηκε από κεραυνό και, συνεκδοχικά, η Αγία Βαρβάρα έγινε η προστάτιδα όσων κατασκευάζουν και χρησιμοποιούν πυροβόλα όπλα και πυροτεχνήματα».

Δεν Φείδονται Χρημάτων

Είτε πρόκειται για θρησκευτικές είτε για κοσμικές γιορτές, το κοινό φαίνεται πως έχει μια ακόρεστη επιθυμία για μεγαλύτερες και καλύτερες επιδείξεις πυροτεχνημάτων. Περιγράφοντας μια κινεζική επίδειξη πυροτεχνημάτων του 16ου αιώνα, ο Ρίτσι έγραψε: «Όταν ήμουν στο Νανκίν, είδα μια επίδειξη πυροτεχνημάτων για τον εορτασμό του πρώτου μήνα του έτους, ο οποίος είναι η μεγαλύτερη γιορτή τους, και σε αυτή την περίσταση υπολόγισα ότι κατανάλωσαν τόση πυρίτιδα όση θα απαιτούνταν για τη διεξαγωγή ενός πολέμου μεγάλης κλίμακας επί αρκετά χρόνια». Σχετικά με το κόστος αυτής της επίδειξης, είπε: «Φαίνεται πως, όταν πρόκειται για πυροτεχνήματα, δεν τους απασχολούν τα έξοδα».

Στους αιώνες που μεσολάβησαν, λίγα έχουν αλλάξει. Το 2000, σε έναν και μόνο εορτασμό πάνω από τη Γέφυρα του Λιμανιού του Σίντνεϊ, πυροδοτήθηκαν 20 τόνοι πυροτεχνημάτων για να ψυχαγωγήσουν ένα εκατομμύριο και πλέον θεατές που είχαν συγκεντρωθεί στις αποβάθρες του λιμανιού. Το ίδιο έτος, στις Ηνωμένες Πολιτείες, δαπανήθηκαν 563 εκατομμύρια ευρώ για σχεδόν 70 εκατομμύρια κιλά πυροτεχνημάτων. Δίχως αμφιβολία, τα πυροτεχνήματα εξακολουθούν να ασκούν γοητεία σε πολλούς πολιτισμούς, και ακόμη και σήμερα μπορεί να λεχθεί: «Φαίνεται πως, όταν πρόκειται για πυροτεχνήματα, δεν τους απασχολούν τα έξοδα».

 [Ολοσέλιδη εικόνα στη σελίδα 23]