Ένας Έξυπνος Χαμαιλέοντας της Θάλασσας

«Το χταπόδι​—φρίκη!—​θα σε ρουφήξει. Σε τραβάει μέσα του, μέσα του, και εσύ δεμένος, παγιδευμένος, νιώθεις να αδειάζεις αργά-αργά μέσα σ’ έναν τερατόμορφο σάκο».​—ΟΙ ΕΡΓΑΤΕΣ ΤΗΣ ΘΑΛΑΣΣΑΣ, ΤΟΥ ΒΙΚΤΟΡΟΣ ΟΥΓΚΟ.

ΤΟ ΧΤΑΠΟΔΙ έχει γίνει στόχος μεγάλης δυσφήμησης. Αρχαίοι μύθοι και φανταστικές ιστορίες​—όπως αυτή που παρατίθεται παραπάνω—​έχουν στιγματίσει άδικα αυτό το πλάσμα.

Στην πραγματικότητα, όμως, ακόμη και το γιγάντιο χταπόδι του Ειρηνικού, το οποίο μπορεί να φτάσει σε μήκος σχεδόν τα 6 μέτρα και να ζυγίζει μέχρι 50 κιλά, δεν είναι γενικά επικίνδυνο για τους ανθρώπους. Τα πρόσφατα χρόνια οι θρύλοι σχετικά με αυτό το οχτάποδο «τέρας» έχουν αντικατασταθεί από γεγονότα. Δύτες και υδροβιολόγοι έχουν μάθει πολλά σχετικά με τις πολλές ποικιλίες χταποδιών.

Πώς Αιχμαλωτίζει τη Λεία του και Αποφεύγει τους Εχθρούς Του

Αντί να καταβροχθίζουν ανθρώπους, τα χταπόδια τρέφονται κυρίως με καρκινοειδή, θέτοντας σε λειτουργία τους οχτώ βραχίονές τους και τις περίπου 1.600 μυώδεις βεντούζες τους για να αιχμαλωτίζουν τη λεία τους. Με αυτές τις βεντούζες, ένα μικρό χταπόδι είναι ικανό να σύρει κάποιο αντικείμενο που είναι 20 φορές βαρύτερο από το δικό του σώμα! Μερικά χταπόδια εκκρίνουν επίσης δηλητήριο, το οποίο παραλύει τη λεία τους σχεδόν ακαριαία. * Στη συνέχεια το χταπόδι τρώει τραβώντας την τροφή μέσα στα ραμφοειδή σαγόνια του.

Τι συμβαίνει όταν το χταπόδι κινδυνεύει να γίνει το γεύμα κάποιου άλλου πλάσματος; Έχει ένα αξιοπερίεργο μειονέκτημα. Το γαλάζιο αίμα του, βασικό συστατικό του οποίου είναι η αιμοκυανίνη και όχι η αιμοσφαιρίνη, μεταφέρει μικρή ποσότητα οξυγόνου. Ως αποτέλεσμα, το χταπόδι εξαντλείται γρήγορα. Ωστόσο, διαθέτει ειδικές ικανότητες για να προστατεύεται από φώκιες, φάλαινες και άλλους θηρευτές.

Μια από αυτές τις ικανότητες είναι η προώθηση. Όταν απειλείται, το χταπόδι ωθεί το σώμα του προς τα πίσω εκτινάσσοντας νερό από την παχιά μανδυακή του κοιλότητα. Αυτό το πολυμήχανο πλάσμα διαθέτει άλλη μια τακτική διαφυγής. Μπορεί να εξαπολύσει ένα νέφος μελανιού που περιέχει μια χρωστική ουσία δυσδιάλυτη στο θαλασσινό νερό. Πίσω από αυτό το προπέτασμα, το χταπόδι είναι σε θέση να αλλάξει κατεύθυνση και να διαφύγει με ασφάλεια προτού διαλυθεί το νέφος.

Αριστοτέχνης στη Μεταμφίεση

Βέβαια, το χταπόδι προτιμάει να μη γίνεται καν στόχος επίθεσης. Πώς κρύβεται από τους θηρευτές; Ο διάσημος εξερευνητής του βυθού Ζακ Ιβ Κουστό έγραψε: «Στη Μασσαλία, όπου η ομάδα μας άρχισε να γυρίζει την ταινία για τα  χταπόδια, οι περισσότεροι από τους δύτες μας ανέφεραν ότι δεν υπήρχαν χταπόδια στην περιοχή ή ότι, αν υπήρχαν μερικά, δεν ήταν πια εκεί. Στην πραγματικότητα, οι δύτες κολυμπούσαν ακριβώς δίπλα στα χταπόδια, τα οποία είχαν καμουφλαριστεί τόσο καλά ώστε να είναι ουσιαστικά αόρατα». Πώς το κατόρθωσαν αυτό τα χταπόδια;

Ένα ενήλικο χταπόδι έχει στο δέρμα του μέχρι και δύο εκατομμύρια χρωματοκύτταρα​—20.000 ανά τετραγωνικό εκατοστό. Κάθε χρωματοκύτταρο περιέχει κόκκινη, κίτρινη ή μαύρη χρωστική ουσία. Με σύσπαση ή χαλάρωση των μυών γύρω από τα κύτταρα, το χταπόδι μπορεί να εκπέμψει κάποιο συγκεκριμένο χρώμα ή ακόμα και χρωματιστά σχήματα μέσα σε λίγα δευτερόλεπτα.

Η ειρωνεία είναι ότι, όπως φαίνεται, το χταπόδι έχει αχρωματοψία. Ωστόσο, η ποικιλία των χρωμάτων του δέρματός του δεν περιορίζεται μόνο στις τρεις χρωστικές ουσίες. Οι ιριδοκύτες, κύτταρα τα οποία περιέχουν πρισματικές πλάκες, διαθλούν το φως ώστε να ταιριάζουν με το χρώμα του περιβάλλοντος του χταποδιού. Αλλά δεν είναι μόνο αυτό. Όταν κρύβεται σε κάποιον κοραλλιογενή ύφαλο, το χταπόδι είναι σε θέση να αλλάξει την υφή του φυσιολογικά λείου δέρματός του, ζαρώνοντάς το και δημιουργώντας εξογκώματα ώστε να μοιάζει με την άγρια επιφάνεια.

Επιμελής Χτίστης και Νοικοκύρης

Δεν μας εκπλήσσει το ότι είναι δύσκολο να βρεθεί το σπίτι ενός χταποδιού. Συνήθως φτιάχνουν τα θαλάμια τους μέσα σε σχισμές και κάτω από μεγάλους βράχους με υλικά που βρίσκουν τριγύρω. Η οροφή και οι τοίχοι της φωλιάς του χταποδιού αποτελούνται από πέτρες, κομμάτια μετάλλων, όστρακα, ακόμη και υπολείμματα από ναυάγια καθώς και θαλάσσια απορρίμματα.

Αφού κατασκευάσει το σπίτι του, το χταπόδι είναι σχολαστικός νοικοκύρης. Εκτοξεύει νερό για να λειάνει το αμμώδες δάπεδο στο εσωτερικό της φωλιάς. Μετά το γεύμα, πετάει έξω όλα τα υπολείμματα τροφής. Για να δοκιμάσουν τις ικανότητες αυτού του πλάσματος στη συντήρηση του χώρου του, οι δύτες του Κουστό μετακίνησαν μερικές πέτρες από τον τοίχο της φωλιάς ενός χταποδιού. Τι έκανε το χταπόδι; Παίρνοντας ένα ένα βότσαλο, ανακατασκεύασε σταδιακά τον τοίχο! Ο Κουστό έγραψε: «Η διαδικασία συνεχίστηκε, ώσπου ο τοίχος ξαναχτίστηκε ολοκληρωτικά και ήταν ακριβώς ίδιος από κάθε άποψη με τον τοίχο που είχαν γκρεμίσει οι δύτες». Το χταπόδι φημίζεται για το ότι διατηρεί το σπίτι του καθαρό και τακτοποιημένο. Όταν οι δύτες βλέπουν μια φωλιά με συσσωρευμένη άμμο ή υπολείμματα στο εσωτερικό της, ξέρουν πως είναι εγκαταλειμμένη.

Η Τελευταία του Κατοικία

Συνήθως, το τελευταίο και πιο σημαντικό σπίτι στο οποίο θα κατοικήσει ένα θηλυκό χταπόδι είναι η φωλιά όπου θα γεννήσει. Αφού λάβει επιτυχώς μια κύστη σπέρματος από τον αρσενικό σύντροφό της και την αποθηκεύσει μέχρι να ελευθερωθούν τα ωάριά της, ίσως δαπανήσει αρκετές εβδομάδες ψάχνοντας για κατάλληλη κατοικία. Κατόπιν, ενισχύει τη φωλιά της και κολλάει χιλιάδες αβγά σαν τσαμπιά στην οροφή. Αλλά το θηλυκό χταπόδι με τις γαλάζιες βούλες δεν χτίζει τέτοιου είδους φωλιά. Επειδή τα λαμπερά του χρώματα προειδοποιούν τους θηρευτές να μείνουν σε απόσταση, προτιμάει να φροντίζει τα μικρά του στην ανοιχτή θάλασσα,  όπου μπορεί να «διαφημίζει» το δηλητηριώδες δάγκωμά του.

Το θηλυκό χταπόδι είναι υπεύθυνη μητέρα. Αφού γεννήσει τα αβγά της, πιθανότατα θα αρνείται να φάει. Αντί για αυτό, προστατεύει τα αβγά της, τα καθαρίζει και τα αερίζει, ενισχύει τη φωλιά της και παίρνει αμυντική στάση για να απωθήσει τους θηρευτές. Παρότι το θηλυκό χταπόδι θα πεθάνει μόλις εκκολαφθούν οι απόγονοί του, τους φροντίζει μέχρι τέλους. Ο Κουστό είπε: «Κανένας δεν έχει αναφέρει ποτέ ότι κάποιο θηλυκό χταπόδι εγκατέλειψε τα αβγά του απροστάτευτα».

Στα περισσότερα είδη χταποδιών, τα μικροσκοπικά νεογνά ανεβαίνουν στην επιφάνεια του νερού ως πλαγκτόν. Πολλά γίνονται τροφή για άλλα θαλάσσια ζώα. Ύστερα από αρκετές εβδομάδες, όμως, όσα επιζούν επιστρέφουν στον πυθμένα της θάλασσας όπου αναπτύσσονται και γίνονται ενήλικα χταπόδια, με διάρκεια ζωής ως και τρία χρόνια.

Πόσο Έξυπνα Είναι;

Μερικοί νομίζουν ότι η λέξη «νοημοσύνη», όταν χρησιμοποιείται σε σχέση με τα ζώα, περιλαμβάνει την ικανότητα να μαθαίνουν εκ πείρας και να επιλύουν προβλήματα. Όσον αφορά αυτό, εξετάστε το ακόλουθο σχόλιο του Κουστό: «Η ντροπαλότητα του χταποδιού είναι μια λογική αντίδραση η οποία βασίζεται κυρίως στη σύνεση και στην προφύλαξη. . . . Αν ένας δύτης καταφέρει να δείξει ότι δεν έχει πρόθεση να το βλάψει, το χταπόδι χάνει γρήγορα την ντροπαλότητά του​—γρηγορότερα από οποιοδήποτε “άγριο” ζώο».

Ο εγκέφαλος και τα μάτια των χταποδιών είναι τα πιο αναπτυγμένα από όλων των άλλων ασπόνδυλων. Τα μάτια τους, όπως και τα δικά μας, μπορούν να εστιάζουν καθαρά και να προσαρμόζονται στις αλλαγές του φωτός. Ο οπτικός λοβός ερμηνεύει τις πληροφορίες που λαβαίνει από τα μάτια και αυτή η λειτουργία, μαζί με μια οξεία αίσθηση αφής, καθιστά το χταπόδι ικανό να παίρνει εκπληκτικά έξυπνες αποφάσεις.

Αρκετοί επιστήμονες αναφέρουν ότι έχουν παρατηρήσει ένα χταπόδι να μαθαίνει να βγάζει το πώμα από κάποια φιάλη για να πιάσει τον αστακό που βρισκόταν στο εσωτερικό της. Άλλοι έχουν αναφέρει ότι το χταπόδι μπορεί να καταλάβει ότι χρειάζεται να ξεβιδώσει το καπάκι ενός δοχείου προκειμένου να πάρει την τροφή από μέσα. Στο Ενυδρείο του Βανκούβερ στον Καναδά, κάποιο χταπόδι εξαφανιζόταν τη νύχτα μέσα από έναν σωλήνα αποχέτευσης για να φάει τα ψάρια που υπήρχαν στη γειτονική δεξαμενή.

Σχετικά με την εξυπνάδα του χταποδιού, το βιβλίο Εξερευνώντας τα Μυστικά της Φύσης (Exploring the Secrets of Nature) καταλήγει ως εξής: «Τείνουμε να αποδίδουμε τα υψηλότερα επίπεδα νοημοσύνης στα πρωτεύοντα θηλαστικά, αλλά αποδεικνύεται ότι και τα χταπόδια συγκαταλέγονται στα πιο νοήμονα ζώα».

Η εξυπνάδα που χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά του χταποδιού ίσως μας φέρνει στο νου τα πλάσματα τα οποία η Αγία Γραφή περιγράφει ως «ενστικτωδώς σοφά». (Παροιμίες 30:24) Αυτά αποτελούν πράγματι θαύμα της δημιουργίας. Μεταξύ των επιστημόνων καθώς και των δυτών, η «φρίκη» της φαντασίας του Βίκτορος Ουγκό δεν στιγματίζει πια το χταπόδι. Όσοι μελετούν αυτό το πλάσμα γεμίζουν με βαθύ δέος για τον έξυπνο χαμαιλέοντα της θάλασσας.

[Υποσημείωση]

[Εικόνα στη σελίδα 15]

Το χταπόδι με τις γαλάζιες βούλες

[Ευχαριστίες]

© Jeffrey Rosenfeld

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Χταπόδι των υφάλων του Ειρηνικού σε τέλεια μεταμφίεση, ακριβώς κάτω από το στόμα κάποιου αρπακτικού ψαριού. Μπορείτε να διακρίνετε το χταπόδι;

[Εικόνες στη σελίδα 16, 17]

Τα χταπόδια υπάρχουν σε πολλές ποικιλίες και χρώματα

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Μικροσκοπικά νεογνά κατευθύνονται προς την επιφάνεια

[Ευχαριστίες]

© Fred Bavendam

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 16]

Επάνω αριστερά: © Roger T. Hanlon· επάνω: © Jeffrey Rosenfeld