Επίσκεψη στο Νησί του Γυαλιού

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

Ο ΑΡΧΙΤΕΧΝΙΤΗΣ βάζει το φυσητήρα του στο μικρό άνοιγμα που υπάρχει στο πλάι της υπερθερμασμένης καμίνου. Από εκεί βγάζει μια πυρακτωμένη σφαίρα λιωμένου γυαλιού που έχει το χρώμα του ήλιου όταν φτάνει στη δύση του. Μια ανεπαίσθητη, πορτοκαλόχρωμη ίνα λαμπυρίζει στιγμιαία ανάμεσα στην κάμινο και στη ράβδο και κατόπιν χάνεται. Ο αρχιτεχνίτης περιστρέφει πάνω σε ένα μεταλλικό τραπέζι αυτό το λιωμένο γυαλί, και η σφαίρα γίνεται κύλινδρος. Με ένα ελαφρύ φύσημα μέσα από την κενή ράβδο κάνει τη μάζα να διογκωθεί, και κατόπιν την περιστρέφει ξανά, τη σηκώνει ψηλά, την εξετάζει και τη ρίχνει πάλι στη φωτιά.

Βρισκόμαστε στο Μουράνο, ένα μικρό νησί στη λιμνοθάλασσα της Βενετίας, στην Ιταλία. Το νησί είναι πασίγνωστο για τα γυαλικά του. Στην πραγματικότητα, η υαλουργία σε αυτή την περιοχή έχει ιστορία άνω των 1.000 ετών. Τα ερείπια κάποιου υαλουργείου στο Τορτσέλο, ένα γειτονικό νησί της λιμνοθάλασσας, ανάγονται στον έβδομο αιώνα Κ.Χ. Ωστόσο, οι πρώτες ενδείξεις από την ίδια τη Βενετία παρέχονται από ένα συμβόλαιο συνταγμένο το έτος 982 Κ.Χ., στο οποίο μνημονευόταν ως μάρτυρας κάποιος «Ντόμενικ ο υαλουργός».

Το 1224 οι Βενετοί υαλουργοί είχαν ήδη τη συντεχνία τους. Το 1291 το Μεγάλο Συμβούλιο της Βενετίας διέταξε την απομάκρυνση όλων των υαλουργείων από την πόλη, πιθανώς για λόγους ασφαλείας. Πολλά μεταφέρθηκαν εδώ, στο Μουράνο, περίπου ένα χιλιόμετρο μακριά, στην άλλη πλευρά της λιμνοθάλασσας, όπου και έχουν παραμείνει.

Γιατί Έγιναν Τόσο Ξακουστά;

Εφόσον το γυαλί παραγόταν από την αρχαιότητα σε πολλά μέρη του κόσμου, τι είναι αυτό που κάνει το γυαλί του Μουράνο, ή αλλιώς της Βενετίας, τόσο μοναδικό; Πιστεύεται ότι οι ντόπιοι τεχνίτες κατάφεραν να αναπτύξουν σε μεγάλο βαθμό την τέχνη τους λόγω της συχνής επαφής που διατηρούσε η Βενετία με άλλες περιοχές οι οποίες είχαν μακρά παράδοση στην υαλουργία, όπως η Αίγυπτος, η Φοινίκη, η Συρία και η Κόρινθος των βυζαντινών χρόνων. Πράγματι, οι μέθοδοι και τα προϊόντα των παλαιότερων βενετσιάνικων εργαστηρίων που είναι γνωστά φαίνεται πως οφείλουν πολλά στα εργαστήρια της Ανατολής. Οι τεχνικές που χρησιμοποιήθηκαν στο Μουράνο ανέδειξαν την τέχνη αυτού του νησιού σε βαθμό που ίσως κανένα άλλο ευρωπαϊκό κέντρο υαλουργίας δεν μπόρεσε ποτέ να φτάσει.

 Στην Ευρώπη του 13ου και του 14ου αιώνα, η Βενετία ήταν «το μόνο κέντρο υαλουργίας ικανό να παράγει “έργα τέχνης” με φυσητό γυαλί», λέει το βιβλίο Η Υαλουργία στο Μουράνο (Glass in Murano). Τα βενετσιάνικα προϊόντα εξάγονταν σε μακρινές περιοχές​—στην ανατολική Μεσόγειο και στη Βόρεια Ευρώπη. Το 1399, ο Βασιλιάς Ριχάρδος Β΄ της Αγγλίας επέτρεψε σε δύο βενετικές γαλέρες που αγκυροβόλησαν στο λιμάνι του Λονδίνου να πουλήσουν γυαλικά. Την ίδια περίοδο, τα γυαλικά της Βενετίας επιδεικνύονταν ανάμεσα στα αποκτήματα των Γάλλων ευγενών. Με τον καιρό, το Μουράνο απέκτησε φήμη, μεταξύ άλλων, για τους καθρέφτες, τους πολυελαίους, τα χρωματιστά γυαλικά, τις διακοσμήσεις με επιχρύσωση και σμάλτωση, τα κρύσταλλα, τις απομιμήσεις πολύτιμων λίθων, τα δισκοπότηρα με την περίτεχνη βάση, καθώς και διάφορα άλλα αντικείμενα με όμορφα σχέδια.

Η Βενετία, περιφρουρώντας με ζήλο τα μυστικά της τέχνης της, προσπάθησε με κάθε τρόπο να αποτρέψει την παραγωγή ανταγωνιστικών προϊόντων υψηλής ποιότητας. Από το 13ο κιόλας αιώνα, απαγορευόταν στους υαλουργούς να μετακομίσουν. Τα μέτρα προφύλαξης εντάθηκαν, και μόνο οι πολίτες με πλήρη δικαιώματα επιτρεπόταν να εργάζονται ως υαλουργοί ή μαθητευόμενοι. Κάποια εποχή, στους υαλουργούς που έφευγαν από την περιοχή και συλλαμβάνονταν επιβαλλόταν βαρύ πρόστιμο και καταδίκη πέντε ετών σε γαλέρα με τα πόδια τους αλυσοδεμένα.

Παρ’ όλα αυτά, κάποιοι υαλουργοί μετανάστευσαν παράνομα σε διάφορες περιοχές της Ιταλίας και της Ευρώπης και άρχισαν να ανταγωνίζονται το Μουράνο, παράγοντας τα ίδια γυαλικά με τις ίδιες μεθόδους. Σε πολλές περιπτώσεις, είναι σχεδόν αδύνατον να ξεχωρίσει κανείς τα προϊόντα τους​—τα οποία έγιναν γνωστά ως α λα φασόν ντε Βενίζ, δηλαδή τύπου Βενετίας—​από αυτά που παράγονταν στο Μουράνο.

Η δεξιοτεχνία των Βενετών έφτασε στο απόγειό της το 15ο και το 16ο αιώνα. Το Μουράνο, με τα πρωτότυπα σχέδιά του από λεπτό φυσητό κρύσταλλο, τις χρωματιστές διακοσμήσεις από σμάλτο, το αδιαφανές λατίμο (γαλακτόχρωμο γυαλί) και το ρετιτσέλο (δικτυωτό γυαλί)​—για να ονομάσουμε λίγα μόνο από τα εκλεκτά του προϊόντα—​κυριαρχούσε στην αγορά και προμήθευε είδη που κοσμούσαν τα βασιλικά τραπέζια.

Εκείνον τον καιρό, λέει μια ιστορικός της τέχνης της υαλουργίας, «ο φιλοπερίεργος ταξιδιώτης που έφτανε στη λιμνοθάλασσα την περίοδο κατά την οποία λειτουργούσαν οι κάμινοι δεν θα παρέλειπε να τις επισκεφτεί». Ούτε και εμείς θέλουμε να τις παραλείψουμε. Έτσι λοιπόν, σήμερα το πρωί μπαίνουμε στο βαπορέτο, ένα είδος λεωφορείου των καναλιών, και πηγαίνουμε από το Κανάλε Γκράντε στο Μουράνο. Ελάτε και εσείς μαζί μας.

Κάμινοι και Εκθέσεις

Μόλις κατεβαίνουμε από το βαπορέτο στην πρώτη στάση στο Μουράνο, μας υποδεικνύουν τα πλησιέστερα υαλουργεία, όπου μπορούμε να δούμε δωρεάν επιδείξεις της τέχνης των υαλουργών. Παρατηρούμε έναν τεχνίτη ο οποίος φυσάει και περιστρέφει μια στρογγυλή μάζα λιωμένου γυαλιού μετατρέποντάς την σε επιμήκη φυσαλίδα στο άκρο της ράβδου του. Κατόπιν, χρησιμοποιώντας επιδέξια λαβίδες και ψαλίδια, τραβάει, κόβει και πιέζει την άμορφη μάζα, σχηματίζοντας το κεφάλι, τα πόδια και την ουρά ενός κινούμενου αλόγου.

Φεύγοντας από το πρώτο εργαστήριο, περπατάμε στο ήσυχο Ρίο ντέι βετράι, το κανάλι των υαλουργών όπου, όπως συμβαίνει και στο μεγαλύτερο μέρος της Βενετίας, η μόνη κίνηση που συναντάει κανείς είναι στα πεζοδρόμια και στο νερό. Εδώ συνειδητοποιούμε ότι το Μουράνο φιλοξενεί δεκάδες εργαστήρια και εκθέσεις. Σε μερικά από αυτά υπάρχουν κομψά αντικείμενα υψηλής ποιότητας​—σερβίτσια τσαγιού, φωτιστικά, καθώς και εντυπωσιακά, συμπαγή γλυπτά—​φτιαγμένα, δίχως άλλο, με μεγάλη επιδεξιότητα και προσοχή. Σε άλλα προσφέρονται πιο οικονομικά  είδη, από χάντρες μέχρι βάζα και πολύχρωμα πρες παπιέ. Πολλά από αυτά είναι πανέμορφα. Όλα είναι χειροποίητα.

Εντυπωσιαζόμαστε παρατηρώντας πώς φτιάχνονται διάφορα κομμάτια. Το γυαλί Μουράνο​—70 τοις εκατό άμμος και 30 τοις εκατό άνυδρο ανθρακικό νάτριο, ασβεστόλιθος, νιτρικό άλας και αρσενικό—​είναι υγρό στους 1.400 βαθμούς Κελσίου και άκαμπτο στους 500 βαθμούς Κελσίου περίπου. Στην κατάλληλη θερμοκρασία ανάμεσα σε αυτές τις δύο, το γυαλί είναι μαλακό και εύπλαστο. Έτσι λοιπόν, για να φυσήξει ή να διαμορφώσει κανείς ένα αντικείμενο χρειάζεται να το θερμάνει ξανά και ξανά προκειμένου να επανακτήσει την ευκαμψία του. Οι τεχνίτες κάθονται σε πάγκους ανάμεσα σε οριζόντιους βραχίονες, πάνω στους οποίους ακουμπούν και περιστρέφουν τους φυσητήρες τους. Καθώς τους γυρίζουν με το ένα χέρι, το άλλο χέρι κρατάει ένα εργαλείο ή ένα μουσκεμένο εκμαγείο από ξύλο αχλαδιάς, ιδιαίτερα ανθεκτικό στη θερμότητα, για να δώσουν σχήμα στη γυάλινη μάζα.

Παρατηρούμε κάποιον τεχνίτη ο οποίος φυσάει μια φυσαλίδα μέσα σε ένα ραβδωτό καλούπι, κόβει το ένα άκρο της φυσαλίδας με τη βοήθεια κάποιου άλλου τεχνίτη, και κατόπιν συστρέφει το φυσητήρα γύρω από τον άξονά του για να κάνει τη φυσαλίδα να ανοίξει, όπως ανοίγει ένα μπουμπούκι. Το θερμαίνει και το διαμορφώνει ξανά και, σχηματίζοντας ένα αναδιπλωμένο στόμιο, μετατρέπει το αντικείμενο σε λάμπα πολύφωτου η οποία έχει σχήμα κρίνου.

Για να προσθέσει χρώμα σε μια διαφανή γυάλινη μάζα, ο τεχνίτης τη ραντίζει με εύτηκτες χρωστικές σκόνες. Τα σχέδια των λουλουδιών επιτυγχάνονται με τη βοήθεια μιας τεχνικής που ονομάζεται μουρίνε​—προσθέτουν έτοιμες φέτες από γυάλινα ραβδιά οι οποίες έχουν σχήμα νομίσματος και χρωματιστά σχέδια. Μια κυλινδρική γυάλινη μάζα μπορεί να περιστραφεί έτσι ώστε η εξωτερική της επιφάνεια να καλυφτεί από γυάλινα ραβδιά ή από τμήματά τους τοποθετημένα παράλληλα πάνω σε μεταλλική πλάκα. Όταν αναθερμαίνονται, αυτές οι προσθήκες​—πολύχρωμες, δικτυωτές ή σπειροειδείς—​μαλακώνουν και συγχωνεύονται με τη μάζα, η οποία στη συνέχεια μπορεί με το φυσητήρα να μετατραπεί σε βάζο, λάμπα ή οτιδήποτε άλλο επιθυμεί κανείς. Τα αντικείμενα που έχουν παχύ τοίχωμα με διάφορες στρώσεις έγχρωμου ή διαφανούς γυαλιού τα φτιάχνουν βυθίζοντας το υλικό σε διαφορετικά χωνευτήρια.

Ναι, κάθε κομμάτι φαίνεται να έχει τη δική του ιστορία και να έχει φτιαχτεί με κάποια ξεχωριστή τεχνική. Χάρη στις μακραίωνες παραδόσεις τους, οι υαλουργοί του ιστορικού νησιού της Βενετίας μπορούν να χρησιμοποιούν τη φωτιά για να μεταμορφώνουν την άμμο σε έξοχες, λαμπερές δημιουργίες.

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Ρίο ντέι βετράι, Μουράνο, Ιταλία

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Το «κύπελλο Μπαροβιέ» του 15ου αιώνα

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Δισκοπότηρο του 16ου αιώνα χαραγμένο με διαμαντένια ακίδα

[Εικόνες στη σελίδα 18]

1. Άνοιγμα καμίνου

2. Ένας τεχνίτης διαμορφώνει μια μάζα γυαλιού

3. Το γυαλί αναθερμαίνεται για να επανακτήσει την ευκαμψία του

4. Με λαβίδες και ψαλίδια, ο τεχνίτης προσθέτει τα πόδια ενός κινούμενου αλόγου

5. Το κομμάτι ολοκληρωμένο

[Ευχαριστίες]

Φωτογραφίες με την ευγενή παραχώρηση από http://philip.greenspun.com