Επιτυχίες και Αποτυχίες στην Καταπολέμηση των Ασθενειών

ΣΤΙΣ 5 Αυγούστου 1942, ο Δρ Αλεξάντερ Φλέμινγκ αντιλήφθηκε ότι ένας από τους ασθενείς του, που ήταν και φίλος του, πέθαινε. Ο 52χρονος άντρας είχε προσβληθεί από νωτιαία μηνιγγίτιδα και, παρ’ όλες τις προσπάθειες του Φλέμινγκ, είχε πέσει τώρα σε κώμα.

Δεκαπέντε χρόνια νωρίτερα, ο Φλέμινγκ είχε ανακαλύψει τυχαία μια αξιοπρόσεκτη ουσία που προερχόταν από έναν γαλαζοπράσινο μύκητα. Την ονόμασε πενικιλίνη. Παρατήρησε ότι αυτή είχε τη δύναμη να σκοτώνει βακτήρια. Δεν μπορούσε, όμως, να απομονώσει καθαρή πενικιλίνη και τη δοκίμασε μόνο ως αντισηπτικό. Το 1938, ωστόσο, ο Χάουαρντ Φλόρι και η ερευνητική του ομάδα στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης ανέλαβαν το εγχείρημα να παρασκευάσουν μια επαρκή ποσότητα του φαρμάκου για να κάνουν δοκιμές σε ανθρώπους. Ο Φλέμινγκ τηλεφώνησε στον Φλόρι, ο οποίος προθυμοποιήθηκε να στείλει όλη την πενικιλίνη που είχε διαθέσιμη. Ήταν η τελευταία ελπίδα που είχε ο Φλέμινγκ να σώσει το φίλο του.

Η ενδομυϊκή χορήγηση πενικιλίνης αποδείχτηκε ανεπαρκής, και έτσι ο Φλέμινγκ εισήγαγε το φάρμακο απευθείας στη σπονδυλική στήλη του φίλου του. Η πενικιλίνη κατέστρεψε τα μικρόβια και, μέσα σε λίγο περισσότερο από μία εβδομάδα, ο ασθενής του Φλέμινγκ βγήκε από το νοσοκομείο εντελώς υγιής. Η εποχή των αντιβιοτικών είχε ανατείλει και είχε επιτευχθεί ένα νέο ορόσημο στη μάχη της ανθρωπότητας κατά των ασθενειών.

Η Εποχή των Αντιβιοτικών

Όταν πρωτοεμφανίστηκαν τα αντιβιοτικά, έμοιαζαν με θαυματουργά φάρμακα. Λοιμώξεις που μέχρι τότε θεωρούνταν ανίατες και προξενούνταν από βακτήρια, μύκητες ή άλλους μικροοργανισμούς μπορούσαν τώρα να θεραπευτούν. Χάρη στα νέα φάρμακα, οι θάνατοι από μηνιγγίτιδα, πνευμονία και οστρακιά μειώθηκαν εντυπωσιακά. Οι νοσοκομειακές λοιμώξεις, που προηγουμένως οδηγούσαν σε βέβαιο θάνατο, θεραπεύονταν μέσα σε λίγες μέρες.

Από την εποχή του Φλέμινγκ και έπειτα, οι ερευνητές παρασκεύασαν δεκάδες άλλα αντιβιοτικά, και η έρευνα για καινούρια συνεχίζεται. Τα τελευταία 60 χρόνια, τα αντιβιοτικά έχουν γίνει απαραίτητο όπλο στη μάχη κατά των ασθενειών. Αν ζούσε ο Γεώργιος Ουάσινγκτον σήμερα, οι γιατροί αναμφίβολα θα θεράπευαν τη φαρυγγίτιδά του με κάποιο αντιβιοτικό, και εκείνος πιθανότατα θα ανέρρωνε μέσα σε μία εβδομάδα περίπου. Τα αντιβιοτικά έχουν βοηθήσει σχεδόν όλους μας να απαλλαχτούμε από διάφορες λοιμώξεις. Ωστόσο, έχει γίνει φανερό ότι συνοδεύονται και από κάποια μειονεκτήματα.

Η θεραπεία με αντιβιοτικά δεν είναι αποτελεσματική σε ασθένειες που προκαλούνται από ιούς, όπως το AIDS ή η γρίπη. Επιπλέον, μερικοί άνθρωποι  παρουσιάζουν αλλεργική αντίδραση σε ορισμένα από αυτά. Επίσης, τα αντιβιοτικά ευρέος φάσματος μπορεί να καταστρέψουν και ωφέλιμους μικροοργανισμούς στο σώμα μας. Εντούτοις, το μεγαλύτερο πρόβλημα με τα αντιβιοτικά ίσως είναι η υπέρμετρη ή η ανεπαρκής χρήση τους.

Ανεπαρκής χρήση γίνεται όταν οι ασθενείς δεν ολοκληρώνουν τη συστηνόμενη θεραπεία με αντιβιοτικά, είτε επειδή αισθάνονται καλύτερα είτε επειδή η θεραπεία είναι μακροχρόνια. Ως αποτέλεσμα, το αντιβιοτικό μπορεί να μην καταστρέψει όλα τα εισβάλλοντα βακτήρια, επιτρέποντας στα ανθεκτικά στελέχη να επιβιώσουν και να πολλαπλασιαστούν. Αυτό συμβαίνει συχνά στην περίπτωση της θεραπευτικής αγωγής για τη φυματίωση.

Τόσο γιατροί όσο και κτηνοτρόφοι είναι ένοχοι για την υπέρμετρη χρήση αυτών των νέων φαρμάκων. «Πολλές φορές γίνεται κατάχρηση στη συνταγογράφηση αντιβιοτικών στις Ηνωμένες Πολιτείες, ενώ σε πολλές άλλες χώρες χρησιμοποιούνται ακόμη πιο αδιακρίτως», εξηγεί το βιβλίο Άνθρωπος και Μικρόβια (Man and Microbes). «Χορηγούνται σε τεράστιες ποσότητες στα αγροτικά ζώα, όχι για να θεραπεύσουν ασθένειες, αλλά για να επιταχύνουν την ανάπτυξή τους. Αυτός είναι ένας βασικός λόγος για την αυξημένη ανθεκτικότητα των μικροβίων». Το αποτέλεσμα, προειδοποιεί το βιβλίο, είναι ότι «πιθανόν εξαντλούμε το απόθεμα των νέων αντιβιοτικών».

Αν εξαιρέσουμε, όμως, αυτές τις ανησυχίες για την ανθεκτικότητα στα αντιβιοτικά, το δεύτερο  μισό του 20ού αιώνα ήταν καιρός ιατρικών θριάμβων. Οι ιατρικοί ερευνητές φαίνονταν ικανοί να βρουν φάρμακα για την καταπολέμηση σχεδόν όλων των παθήσεων. Επιπλέον, τα εμβόλια πρόσφεραν ακόμη και την προοπτική της πρόληψης ασθενειών.

Νίκες της Ιατρικής Επιστήμης

«Η ανοσοποίηση είναι η μεγαλύτερη στην ιστορία επιτυχία στον τομέα της δημόσιας υγείας», ανέφερε Η Έκθεση για την Παγκόσμια Υγεία​—1999 (The World Health Report 1999). Εκατομμύρια ζωές έχουν ήδη σωθεί, χάρη στις παγκόσμιες εκστρατείες μαζικού εμβολιασμού. Ένα διεθνές πρόγραμμα ανοσοποίησης έχει εξαλείψει την ευλογιά​—τη φονική ασθένεια που αφαίρεσε περισσότερες ζωές από ό,τι όλοι μαζί οι πόλεμοι του 20ού αιώνα—​και μια παρόμοια εκστρατεία έχει σχεδόν εξαλείψει την πολιομυελίτιδα. (Βλέπε το πλαίσιο «Θρίαμβος στη Μάχη Κατά της Ευλογιάς και της Πολιομυελίτιδας».) Πολλά παιδιά εμβολιάζονται τώρα για να προστατευτούν από κοινές ασθένειες που απειλούν τη ζωή.

Άλλες ασθένειες έχουν τεθεί υπό έλεγχο με λιγότερο δραστικές μεθόδους. Λοιμώξεις που μεταδίδονται με το νερό, όπως η χολέρα, σπάνια προκαλούν προβλήματα όταν υπάρχουν επαρκείς εγκαταστάσεις υγιεινής και ασφαλές απόθεμα νερού. Σε πολλές χώρες η ευκολότερη πρόσβαση σε γιατρούς και σε νοσοκομειακή περίθαλψη σημαίνει ότι οι περισσότερες ασθένειες μπορούν να εντοπιστούν και να θεραπευτούν προτού γίνουν φονικές. Η βελτίωση της διατροφής και των συνθηκών διαβίωσης, καθώς και η επιβολή νόμων για την κατάλληλη διακίνηση και αποθήκευση των τροφίμων, έχει επίσης συμβάλει στη βελτίωση της δημόσιας υγείας.

Όταν οι επιστήμονες εντόπιζαν τις αιτίες των μολυσματικών ασθενειών, οι υγειονομικές αρχές μπορούσαν να κάνουν πρακτικά βήματα για να ανακόψουν την πορεία μιας επιδημίας. Εξετάστε ένα μόνο παράδειγμα. Μια επιδημία βουβωνικής πανώλης στο Σαν Φρανσίσκο το 1907 θανάτωσε λίγους ανθρώπους επειδή η πόλη οργάνωσε αμέσως μια εκστρατεία για την εξάλειψη των αρουραίων που μετέφεραν τους ψύλλους οι οποίοι μετέδιδαν την ασθένεια. Από την άλλη μεριά, αρχίζοντας από το 1896, η ίδια ασθένεια είχε προκαλέσει στην Ινδία δέκα εκατομμύρια θανάτους μέσα σε 12 χρόνια επειδή η βαθύτερη αιτία της δεν είχε προσδιοριστεί ακόμη.

Αποτυχίες στην Καταπολέμηση των Ασθενειών

Αναμφισβήτητα, έχουν κερδηθεί σημαντικές μάχες. Αλλά μερικές νίκες υπέρ της δημόσιας υγείας έχουν περιοριστεί στις πλουσιότερες χώρες του κόσμου. Ιάσιμες ασθένειες εξακολουθούν να θανατώνουν εκατομμύρια ανθρώπους, απλώς και μόνο εξαιτίας της έλλειψης των αναγκαίων πόρων. Στις αναπτυσσόμενες χώρες πολλοί άνθρωποι εξακολουθούν να μην έχουν επαρκείς εγκαταστάσεις υγιεινής, ιατρική περίθαλψη και πρόσβαση σε ασφαλές νερό. Η κάλυψη αυτών των βασικών αναγκών έχει γίνει δυσκολότερη εξαιτίας της μαζικής μετανάστευσης ανθρώπων από την ύπαιθρο στις μεγαλουπόλεις του αναπτυσσόμενου κόσμου. Λόγω αυτών των παραγόντων, οι φτωχοί του κόσμου σηκώνουν ένα «δυσανάλογο μερίδιο του φορτίου των ασθενειών», όπως αναφέρει η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας.

Η κοντόφθαλμη ιδιοτέλεια είναι η βασική αιτία αυτής της έλλειψης ισορροπίας στον τομέα της υγείας. «Μερικές από τις πιο θανατηφόρες μολυσματικές ασθένειες του κόσμου φαίνονται κάτι το πολύ μακρινό», αναφέρει το βιβλίο Άνθρωπος και Μικρόβια. «Κάποιες από αυτές περιορίζονται εξ ολοκλήρου ή κυρίως στις φτωχές τροπικές και υποτροπικές περιοχές». Εφόσον οι εύπορες χώρες του αναπτυγμένου κόσμου και οι φαρμακοβιομηχανίες μπορεί να μην ωφελούνται άμεσα, διστάζουν να διαθέσουν κονδύλια για τη θεραπεία αυτών των ασθενειών.

Η ανεύθυνη ανθρώπινη συμπεριφορά είναι άλλος ένας παράγοντας για την εξάπλωση των ασθενειών. Πουθενά δεν φαίνεται πιο ξεκάθαρα αυτή η σκληρή πραγματικότητα από ό,τι στην περίπτωση του ιού του AIDS, ο οποίος εξαπλώνεται από το ένα άτομο στο άλλο μέσω των σωματικών υγρών. Μέσα σε λίγα χρόνια, αυτή η πανδημία σάρωσε την υδρόγειο. (Βλέπε το πλαίσιο «AIDS​—Η Μάστιγα της Εποχής Μας».) «Οι ίδιοι οι άνθρωποι το προκάλεσαν αυτό στον εαυτό τους», ισχυρίζεται ο επιδημιολόγος Τζο Μακ Κόρμικ. «Και αυτό δεν είναι ηθικολογία. Απλώς είναι γεγονός».

Με ποιον τρόπο συνεργάστηκαν εν αγνοία τους οι άνθρωποι με τον ιό του AIDS; Το βιβλίο Η Επερχόμενη Επιδημία (The Coming Plague) απαριθμεί τους εξής παράγοντες: Οι κοινωνικές αλλαγές​—ιδιαίτερα η τακτική των πολλών ερωτικών συντρόφων—​οδήγησαν σε ένα κύμα σεξουαλικά μεταδιδόμενων ασθενειών, με αποτέλεσμα να είναι πολύ πιο εύκολο να εγκατασταθεί ο ιός και να μεταδοθεί από έναν φορέα σε πολλούς άλλους ανθρώπους. Η  ευρέως διαδεδομένη χρησιμοποίηση μολυσμένων, μεταχειρισμένων βελονών για ενέσεις στις αναπτυσσόμενες χώρες ή για χρήση ναρκωτικών είχε παρόμοια επίδραση. Επίσης, η παγκόσμια βιομηχανία αίματος με κέρδη δισεκατομμυρίων δολαρίων συνέβαλε και αυτή στη μετάδοση του ιού του AIDS από έναν δωρητή σε δεκάδες λήπτες.

Όπως αναφέρθηκε νωρίτερα, η υπέρμετρη ή η ανεπαρκής χρήση αντιβιοτικών συντέλεσε στην εμφάνιση ανθεκτικών μικροβίων. Το πρόβλημα αυτό είναι σοβαρό και επιδεινώνεται. Τα βακτήρια του σταφυλόκοκκου, ο οποίος συχνά προκαλεί μόλυνση των πληγών, εξαλείφονταν εύκολα με παράγωγα πενικιλίνης. Τώρα, όμως, αυτά τα παραδοσιακά αντιβιοτικά είναι συνήθως αναποτελεσματικά. Ως εκ τούτου, οι γιατροί πρέπει να στραφούν σε νεότερα, ακριβά αντιβιοτικά τα οποία σπάνια μπορούν να χορηγήσουν τα νοσοκομεία στις αναπτυσσόμενες χώρες. Ακόμη και τα πιο σύγχρονα αντιβιοτικά μπορεί να αποδειχτούν ανίσχυρα στην καταπολέμηση μερικών μικροβίων, καθιστώντας τις νοσοκομειακές λοιμώξεις συνηθέστερες και πιο θανατηφόρες. Ο Δρ Ρίτσαρντ Κράους, πρώην διευθυντής του Αμερικανικού Εθνικού Ινστιτούτου Αλλεργίας και Λοιμωδών Νόσων, περιγράφει ευθέως την παρούσα κατάσταση ως «επιδημία ανθεκτικότητας των μικροβίων».

«Είμαστε σε Καλύτερη Θέση Σήμερα;»

Τώρα, στο ξεκίνημα του 21ου αιώνα, είναι σαφές ότι η απειλή των ασθενειών δεν έχει εκλείψει. Η αμείλικτη εξάπλωση του AIDS, η εμφάνιση ανθεκτικών στα φάρμακα παθογόνων οργανισμών και η επανεμφάνιση παμπάλαιων θανατηφόρων ασθενειών όπως η φυματίωση και η ελονοσία δείχνουν ότι ο πόλεμος κατά των ασθενειών δεν έχει κερδηθεί ακόμη.

«Είμαστε σε καλύτερη θέση σήμερα από ό,τι ήμασταν πριν από έναν αιώνα;» ρώτησε ο νομπελίστας Τζόσουα Λέντερμπεργκ. «Από τις περισσότερες απόψεις, είμαστε σε χειρότερη θέση», είπε ο ίδιος. «Υπήρξαμε αμελείς με τα μικρόβια, και αυτό είναι ένα πρόβλημα που επανέρχεται απειλητικά και μας κατατρέχει». Μπορούν οι τωρινές αποτυχίες να υπερπηδηθούν με αποφασιστικές προσπάθειες εκ μέρους της ιατρικής επιστήμης και όλων των εθνών του κόσμου; Θα εξαλειφθούν τελικά οι κυριότερες μολυσματικές ασθένειες, όπως συνέβη με την ευλογιά; Το τελευταίο άρθρο μας θα εξετάσει αυτά τα ερωτήματα.

[Πλαίσιο/​Εικόνα στη σελίδα 8]

Θρίαμβος στη Μάχη Κατά της Ευλογιάς και της Πολιομυελίτιδας

Στα τέλη Οκτωβρίου του 1977, η Παγκόσμια Οργάνωση Υγείας (WHO) εντόπισε το τελευταίο γνωστό κρούσμα ευλογιάς που προξενήθηκε από φυσικό τρόπο μετάδοσης. Ο Άλι Μάου Μααλίν, ένας μάγειρας νοσοκομείου στη Σομαλία, δεν αρρώστησε βαριά από την ασθένεια, και η υγεία του αποκαταστάθηκε μέσα σε λίγες εβδομάδες. Όσοι ήρθαν σε επαφή μαζί του εμβολιάστηκαν.

Επί δύο ολόκληρα χρόνια, οι γιατροί περίμεναν εναγωνίως. Προσφέρθηκε αμοιβή 1.000 δολαρίων σε οποιονδήποτε θα ανέφερε κάποιο άλλο επιβεβαιωμένο «ενεργό κρούσμα ευλογιάς». Κανείς δεν κατάφερε να πάρει την αμοιβή και, στις 8 Μαΐου 1980, η WHO ανακοίνωσε επίσημα ότι «ο Κόσμος και όλοι οι λαοί του απαλλάχτηκαν από την ευλογιά». Μόλις μία δεκαετία νωρίτερα, η ευλογιά προξενούσε το θάνατο σε περίπου δύο εκατομμύρια ανθρώπους το χρόνο. Για πρώτη φορά στην ιστορία, είχε εξαλειφθεί μια σοβαρή μολυσματική ασθένεια. a

Παρόμοια προοπτική επιτυχίας υπήρχε και για την πολιομυελίτιδα, μια εξουθενωτική παιδική ασθένεια. Το 1955, ο Τζόνας Σαλκ παρασκεύασε ένα αποτελεσματικό εμβόλιο για την πολιομυελίτιδα, και μια εκστρατεία ανοσοποίησης κατά της ασθένειας ξεκίνησε τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και σε άλλες χώρες. Αργότερα, παρασκευάστηκε ένα πόσιμο εμβόλιο. Το 1988, η WHO οργάνωσε ένα παγκόσμιο πρόγραμμα για την εξάλειψη της πολιομυελίτιδας.

«Όταν αρχίσαμε την προσπάθεια εξάλειψης το 1988, η πολιομυελίτιδα προξενούσε παράλυση σε πάνω από 1.000 παιδιά κάθε μέρα», αναφέρει η Δρ Γκρο Χάρλεμ Μπρούντλαντ, η τότε γενική διευθύντρια της WHO. «Το 2001, υπήρχαν πολύ λιγότερα από 1.000 κρούσματα μέσα σε ένα ολόκληρο έτος». Η πολιομυελίτιδα περιορίζεται τώρα σε λιγότερες από δέκα χώρες, αν και θα χρειαστούν επιπρόσθετοι χρηματικοί πόροι για να βοηθηθούν αυτές οι χώρες να εξαλείψουν τελικά την ασθένεια.

[Υποσημείωση]

[Εικόνα]

Αγόρι από την Αιθιοπία λαβαίνει πόσιμο εμβόλιο κατά της πολιομυελίτιδας

[Ευχαριστίες]

© WHO/P. Virot

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 10]

AIDS​—Η Μάστιγα της Εποχής Μας

Το AIDS έχει κάνει την εμφάνισή του ως νέα παγκόσμια απειλή. Περίπου 20 χρόνια μετά την αναγνώρισή του, έχουν ήδη μολυνθεί πάνω από 60 εκατομμύρια άτομα. Οι υγειονομικές αρχές προειδοποιούν δε ότι η πανδημία του AIDS βρίσκεται ακόμη σε «αρχική φάση». Τα ποσοστά μόλυνσης «υπερβαίνουν τα όρια που θεωρούνταν πιθανά στο παρελθόν», και οι συνέπειες στις περιοχές του κόσμου που έχουν πληγεί περισσότερο είναι ολέθριες.

«Η συντριπτική πλειονότητα των ανθρώπων που ζουν με τον ιό HIV/AIDS παγκόσμια βρίσκονται στην πιο παραγωγική τους ηλικία», εξηγεί μια έκθεση των Ηνωμένων Εθνών. Ως αποτέλεσμα, πιστεύεται ότι αρκετές χώρες της νότιας Αφρικής θα χάσουν το 10 ως 20 τοις εκατό του εργατικού δυναμικού τους μέχρι το έτος 2005. Η έκθεση αναφέρει επίσης: «Η μέση αναμενόμενη διάρκεια ζωής στην υποσαχάρια Αφρική είναι τώρα τα 47 χρόνια. Χωρίς το AIDS, θα μπορούσε να είναι 62 χρόνια».

Μέχρι στιγμής, οι προσπάθειες για εξεύρεση κάποιου εμβολίου έχουν αποδειχτεί άκαρπες, και μόνο το 4 τοις εκατό από τους έξι εκατομμύρια πάσχοντες από AIDS στον αναπτυσσόμενο κόσμο λαβαίνουν φαρμακευτική αγωγή. Προς το παρόν, δεν υπάρχει θεραπεία για το AIDS, και οι γιατροί φοβούνται ότι οι περισσότεροι από τους μολυνθέντες τελικά θα νοσήσουν.

[Εικόνα]

Τ-λεμφοκύτταρα μολυσμένα από τον ιό HIV

[Ευχαριστίες]

Godo-Foto

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Ειδικός εξετάζει στο εργαστήριο κάποιο ανθεκτικό στέλεχος ιού

[Ευχαριστίες]

CDC/Anthony Sanchez