Η Μακραίωνη Μάχη για Καλύτερη Υγεία

Η ΤΖΟΑΝ ζούσε στη Νέα Υόρκη και έπασχε από φυματίωση. Αλλά η ασθένειά της δεν ήταν μια κοινή περίπτωση φυματίωσης. Η Τζοάν ήταν φορέας ενός μεταλλαγμένου στελέχους που είναι ανθεκτικό σε όλα σχεδόν τα φάρμακα και θανατώνει τα μισά από τα θύματά του. Ωστόσο, δεν έκανε τη θεραπεία της τακτικά, και είχε ήδη γίνει αιτία να κολλήσουν και άλλοι αυτή την ασθένεια σε μία τουλάχιστον περίπτωση. “Θα έπρεπε να τη βάλουν σε απομόνωση”, είπε η γιατρός της απογοητευμένη.

Η φυματίωση είναι μια πολύ παλιά θανατηφόρα αρρώστια. Κυριολεκτικά εκατομμύρια άνθρωποι έχουν προσβληθεί και έχουν πεθάνει από αυτήν. Ίχνη της έχουν βρεθεί σε μούμιες της αρχαίας Αιγύπτου και του Περού. Σήμερα, επανεμφανιζόμενα στελέχη της θανατώνουν περίπου δύο εκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο.

Το μέτωπο του Καρλίτο, που ήταν ξαπλωμένος πάνω στο κρεβατάκι του σε μια αφρικανική καλύβα, έσταζε ιδρώτα. Η ελονοσία τον είχε εξασθενίσει τόσο πολύ ώστε δεν μπορούσε ούτε να κλάψει. Οι ανήσυχοι γονείς του δεν είχαν χρήματα για φάρμακα ούτε υπήρχε κάποια κλινική εκεί κοντά για να προσφέρει ιατρική φροντίδα στο παιδάκι τους. Ο πυρετός δεν υποχώρησε, και το παιδί πέθανε μέσα σε 48 ώρες.

Η ελονοσία θανατώνει κάθε χρόνο σχεδόν ένα εκατομμύριο παιδιά σαν τον Καρλίτο. Στα χωριά της Ανατολικής Αφρικής, το μέσο παιδί δέχεται 50 ως 80 τσιμπήματα το μήνα από κουνούπια που μεταφέρουν την ασθένεια. Αυτά τα κουνούπια εξαπλώνονται σε νέες περιοχές, ενώ τα ανθελονοσιακά φάρμακα έχουν γίνει λιγότερο αποτελεσματικά. Εκτιμάται πως κάθε χρόνο 300 εκατομμύρια άνθρωποι υποφέρουν από οξεία ελονοσία.

Ο Κένεθ, ένας 30χρονος που ζούσε στο Σαν Φρανσίσκο της Καλιφόρνιας, πήγε για πρώτη φορά στο γιατρό του το 1980. Παραπονιόταν για διάρροια και κόπωση. Έναν χρόνο αργότερα ήταν νεκρός. Παρά την εξειδικευμένη ιατρική φροντίδα που έλαβε, ο οργανισμός του εξασθένησε, και τελικά πέθανε από πνευμονία.

Δύο χρόνια αργότερα και 16.000 χιλιόμετρα μακριά από το Σαν Φρανσίσκο, μια νεαρή στη βόρεια Τανζανία παρουσίασε παρόμοια συμπτώματα. Μέσα σε λίγες εβδομάδες, δεν μπορούσε πια να περπατήσει και λίγο καιρό αργότερα πέθανε. Την περίεργη αυτή ασθένεια οι χωρικοί την ονόμασαν αρρώστια της Τζουλιάνα επειδή κάποιος άντρας που πουλούσε ύφασμα διακοσμημένο με το όνομα Τζουλιάνα ήταν, από ό,τι φαίνεται, αυτός που μόλυνε εκείνη καθώς και άλλες ντόπιες γυναίκες.

Τόσο ο Κένεθ όσο και η Τανζανή είχαν την ίδια ασθένεια: AIDS. Στις αρχές της δεκαετίας του 1980, τότε που φαινόταν πως η ιατρική επιστήμη είχε τιθασεύσει τα πιο επικίνδυνα μικρόβια, εμφανίστηκε αυτή η νέα μολυσματική ασθένεια για να αναστατώσει την ανθρωπότητα. Μέσα σε δύο δεκαετίες, ο αριθμός των νεκρών από το AIDS άρχισε να ανταγωνίζεται τον αριθμό εκείνων που πέθαναν από την πανώλη η οποία θέρισε την Ευρασία το 14ο αιώνα​—μια πανδημία που η Ευρώπη ποτέ δεν ξέχασε.

 Ο Μαύρος Θάνατος

Το ξέσπασμα της πανδημίας που ονομάστηκε Μαύρος Θάνατος ανάγεται στο 1347, όταν ένα πλοίο από την Κριμαία αγκυροβόλησε στη Μεσίνα, στο νησί της Σικελίας. Μαζί με το κανονικό του φορτίο, το πλοίο μετέφερε και την πανώλη. a Σύντομα ο Μαύρος Θάνατος εξαπλώθηκε σε όλη την Ιταλία.

Την επόμενη χρονιά, ο Ανιόλο ντι Τούρα, από τη Σιένα της Ιταλίας, περιέγραψε τον τρόμο που επικρατούσε στη γενέτειρά του: “Το θανατικό έπεσε στη Σιένα το Μάιο. Ήταν σκληρή και φρικτή εμπειρία. Τα θύματα πέθαιναν σχεδόν αμέσως. Πέθαιναν κατά εκατοντάδες, μέρα νύχτα”. Και πρόσθεσε: “Έθαψα τα πέντε παιδιά μου με τα ίδια μου τα χέρια, όπως έκαναν και πολλοί άλλοι. Κανένας δεν έκλαιγε, όποιον και αν είχε χάσει, επειδή σχεδόν όλοι περίμεναν το θάνατο. Πέθαιναν τόσο πολλοί ώστε όλοι πίστευαν πως είχε έρθει το τέλος του κόσμου”.

Μέσα σε τέσσερα χρόνια, λένε μερικοί ιστορικοί, η πανώλη εξαπλώθηκε σε όλη την Ευρώπη, και περίπου το ένα τρίτο του πληθυσμού έχασε τη ζωή του​—πιθανώς 20 ως 30 εκατομμύρια άνθρωποι. Ακόμη και η μακρινή Ισλανδία αποδεκατίστηκε. Λέγεται ότι, στην Άπω Ανατολή, ο πληθυσμός της Κίνας μειώθηκε από 123 εκατομμύρια στις αρχές του 13ου αιώνα σε 65 εκατομμύρια το  14ο αιώνα, προφανώς εξαιτίας της πανώλης και του επακόλουθου λιμού.

Μέχρι τότε, καμία επιδημία, πόλεμος ή λιμός δεν είχε προκαλέσει τόσο μεγάλη δυστυχία. «Ήταν μια καταστροφή χωρίς προηγούμενο στην ανθρώπινη ιστορία», σημειώνει το βιβλίο Άνθρωπος και Μικρόβια (Man and Microbes). «Χάθηκε περίπου το ένα τέταρτο ως το μισό του πληθυσμού της Ευρώπης, της Βόρειας Αφρικής και περιοχών της Ασίας».

Η Αμερική ξέφυγε από τον όλεθρο του Μαύρου Θανάτου, χάρη στο γεγονός ότι ήταν απομονωμένη από τον υπόλοιπο κόσμο. Σύντομα, όμως, τα ποντοπόρα πλοία έθεσαν τέρμα σε αυτή την απομόνωση. Το 16ο αιώνα, ένα κύμα επιδημιών ακόμη πιο φονικών από την πανώλη έσπειραν τον όλεθρο στο Νέο Κόσμο.

Η Ευλογιά Κυριεύει την Αμερική

Όταν ο Κολόμβος έφτασε στις Δυτικές Ινδίες το 1492, περιέγραψε τους ιθαγενείς ως άτομα “με ελκυστική εμφάνιση και ωραία χαρακτηριστικά, που είχαν μέτριο ύψος και μυώδες σώμα”. Ωστόσο, η εύρωστη εμφάνισή τους έκρυβε την ευπάθειά τους στις ασθένειες του Παλαιού Κόσμου.

Το 1518 ξέσπασε επιδημία ευλογιάς στο νησί Ισπανιόλα. Οι Ιθαγενείς Αμερικανοί δεν είχαν εκτεθεί ποτέ ως τότε στην ευλογιά, και οι επιπτώσεις ήταν καταστροφικές. Ένας Ισπανός αυτόπτης μάρτυρας υπολόγισε πως οι νησιώτες που επέζησαν ήταν μόλις χίλιοι. Η επιδημία εξαπλώθηκε σύντομα στο Μεξικό και στο Περού, με παρόμοιες συνέπειες.

Τον επόμενο αιώνα, όταν οι Πίλγκριμ άποικοι έφτασαν στην περιοχή της Μασαχουσέτης στη Βόρεια Αμερική, ανακάλυψαν ότι η ευλογιά είχε θερίσει σχεδόν όλους τους κατοίκους. «Οι ιθαγενείς έχουν πεθάνει σχεδόν όλοι από την ευλογιά», έγραψε ο ηγέτης των Πίλγκριμ Τζον Γουίνθροπ.

Μετά την ευλογιά, ακολούθησαν και άλλες επιδημίες. Σύμφωνα με κάποια πηγή, έναν αιώνα έπειτα από την άφιξη του Κολόμβου, οι εισαγόμενες ασθένειες είχαν εξολοθρεύσει το 90 τοις εκατό του πληθυσμού του Νέου Κόσμου. Ο πληθυσμός του Μεξικού είχε μειωθεί από 30 εκατομμύρια σε 3 εκατομμύρια, και του Περού από 8 εκατομμύρια σε ένα εκατομμύριο. Οι Ιθαγενείς Αμερικανοί, ασφαλώς, δεν ήταν τα μόνα θύματα της ευλογιάς. «Στη διάρκεια της ανθρώπινης ιστορίας, η ευλογιά αφαίρεσε εκατοντάδες εκατομμύρια ζωές, πολύ περισσότερες από ό,τι η πανώλη . . . και όλοι οι πόλεμοι του εικοστού αιώνα μαζί», επισημαίνει το βιβλίο Μάστιγα​—Η Απειλή της Ευλογιάς στο Παρελθόν και στο Μέλλον (Scourge​—The Once and Future Threat of Smallpox).

Ο Πόλεμος Δεν Έχει Κερδηθεί Ακόμη

Στις μέρες μας, οι φοβερές επιδημίες της πανώλης και της ευλογιάς μπορεί να μοιάζουν με καταστροφές που έχουν τεθεί προ πολλού στο χρονοντούλαπο της ιστορίας. Στη διάρκεια του 20ού αιώνα, η ανθρωπότητα κέρδισε πολλές μάχες στον πόλεμο κατά των μολυσματικών ασθενειών, ιδιαίτερα στις βιομηχανοποιημένες χώρες. Οι γιατροί ανακάλυψαν τις αιτίες των περισσότερων  ασθενειών και βρήκαν επίσης τρόπους για να τις θεραπεύσουν. (Βλέπε το παρακάτω πλαίσιο.) Τα νέα εμβόλια και αντιβιοτικά έμοιαζαν με θαυματουργά φάρμακα, ικανά να εξαλείψουν ακόμη και την πιο επίμονη ασθένεια.

Ωστόσο, όπως αναφέρει ο Δρ Ρίτσαρντ Κράους, πρώην διευθυντής του Εθνικού Ινστιτούτου Αλλεργίας και Λοιμωδών Νόσων των ΗΠΑ, «οι επιδημίες είναι τόσο αναπόφευκτες όσο ο θάνατος και οι φόροι». Η φυματίωση και η ελονοσία δεν έχουν εξαλειφθεί. Και η πρόσφατη πανδημία του AIDS είναι μια θλιβερή υπενθύμιση του γεγονότος ότι οι επιδημίες εξακολουθούν να σαρώνουν την υδρόγειο. «Οι μολυσματικές ασθένειες παραμένουν η κυριότερη αιτία θανάτου στον κόσμο, και θα παραμένουν για πολύ καιρό ακόμη», αναφέρει το βιβλίο Άνθρωπος και Μικρόβια.

Μερικοί γιατροί φοβούνται ότι, παρά τη σημαντική πρόοδο που έχει σημειωθεί στην καταπολέμηση των ασθενειών, οι επιτυχίες των τελευταίων λίγων δεκαετιών ίσως είναι απλώς προσωρινές. «Ο κίνδυνος των μολυσματικών ασθενειών δεν έχει παρέλθει​—γίνεται μεγαλύτερος», προειδοποιεί ο επιδημιολόγος Ρόμπερτ Σόουπ. Το επόμενο άρθρο θα εξηγήσει το λόγο.

[Υποσημείωση]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 5]

Μέσα σε δύο δεκαετίες, ο αριθμός των νεκρών από το AIDS άρχισε να ανταγωνίζεται τον αριθμό εκείνων που πέθαναν από την πανώλη η οποία θέρισε την Ευρασία το 14ο αιώνα

[Πλαίσιο/​Εικόνες στη σελίδα 6]

Γνώση Εναντίον Δεισιδαιμονίας

Το 14ο αιώνα, όταν ο Μαύρος Θάνατος απείλησε το σπιτικό του πάπα στην Αβινιόν, ο γιατρός του τον ενημέρωσε ότι η βασική αιτία της επιδημίας ήταν η συζυγία τριών πλανητών​—του Κρόνου, του Δία και του Άρη—​στο ζώδιο του Υδροχόου.

Περίπου τέσσερις αιώνες αργότερα, ο Γεώργιος Ουάσινγκτον αρρώστησε με φαρυγγίτιδα. Τρεις εξέχοντες γιατροί προσπάθησαν να θεραπεύσουν τη μόλυνση αφαιρώντας περίπου δύο λίτρα αίμα από τις φλέβες του. Μέσα σε λίγες ώρες, ο ασθενής ήταν νεκρός. Η αφαίμαξη αποτελούσε κοινή ιατρική τακτική επί 2.500 χρόνια​—από την εποχή του Ιπποκράτη ως τα μέσα του 19ου αιώνα.

Μολονότι οι δεισιδαιμονίες και οι παραδόσεις επιβράδυναν την ιατρική πρόοδο, αφοσιωμένοι γιατροί κατέβαλλαν σκληρές προσπάθειες για να ανακαλύψουν τα αίτια των μολυσματικών ασθενειών και τους τρόπους αντιμετώπισής τους. Παρακάτω αναφέρονται μερικές από τις σημαντικές επιτυχίες που είχαν.

◼ Ευλογιά. Το 1798, ο Έντουαρντ Τζένερ παρασκεύασε με επιτυχία ένα εμβόλιο για την ευλογιά. Τον 20ό αιώνα, τα εμβόλια αποδείχτηκαν αποτελεσματικά για την πρόληψη και άλλων ασθενειών, όπως είναι η πολιομυελίτιδα, ο κίτρινος πυρετός, η ιλαρά και η ερυθρά.

◼ Φυματίωση. Το 1882, ο Ρόμπερτ Κοχ προσδιόρισε τα βακτήρια της φυματίωσης και επινόησε κάποια εξέταση για αυτή την ασθένεια. Περίπου 60 χρόνια αργότερα, ανακαλύφτηκε η στρεπτομυκίνη, ένα αποτελεσματικό αντιβιοτικό στη θεραπεία της φυματίωσης. Αυτό το φάρμακο αποδείχτηκε χρήσιμο και στη θεραπεία της βουβωνικής πανώλης.

◼ Ελονοσία. Από το 17ο αιώνα και έπειτα, η κινίνη​—που προέρχεται από το φλοιό του δέντρου κιγχόνη—​έσωσε τις ζωές εκατομμυρίων ανθρώπων που προσβλήθηκαν από ελονοσία. Το 1897, ο Ρόναλντ Ρος προσδιόρισε τα κουνούπια του γένους Ανωφελής ως φορείς της ασθένειας, ενώ αργότερα έγιναν προσπάθειες για τον περιορισμό του αριθμού των κουνουπιών προκειμένου να μειωθεί η θνησιμότητα στις τροπικές χώρες.

[Εικόνες]

Ζωδιακός χάρτης (επάνω) και αφαίμαξη

[Ευχαριστίες]

Και τα δύο: Biblioteca Histórica “Marqués de Valdecilla”

[Εικόνες στη σελίδα 3]

Σήμερα, επανεμφανιζόμενα στελέχη φυματίωσης θανατώνουν περίπου δύο εκατομμύρια ανθρώπους κάθε χρόνο

[Ευχαριστίες]

Ακτινογραφία: New Jersey Medical School–National Tuberculosis Center· άντρας: Φωτογραφία: WHO/Thierry Falise

[Εικόνα στη σελίδα 4]

Γερμανική γκραβούρα του 1500 περίπου, η οποία απεικονίζει έναν γιατρό που φοράει μάσκα για να προστατευτεί από το Μαύρο Θάνατο. Το ράμφος περιείχε άρωμα

[Ευχαριστίες]

Godo-Foto

[Εικόνα στη σελίδα 4]

Τέτοια βακτήρια προκάλεσαν τη βουβωνική πανώλη

[Ευχαριστίες]

© Gary Gaugler/Visuals Unlimited