Ο Μάρκο Πόλο Ακολουθεί το Δρόμο του Μεταξιού προς την Κίνα

ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

Ο Μάρκο Πόλο Ακολουθεί το Δρόμο του Μεταξιού προς την Κίνα

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΙΤΑΛΙΑ

Τρεις άντρες αποβιβάζονται από τη γαλέρα σε μια αποβάθρα στη Βενετία. Κανένας δεν τρέχει να τους υποδεχτεί. Η επιστροφή τους στην πατρίδα έπειτα από 24 χρόνια στο εξωτερικό θα είχε περάσει απαρατήρητη αν η παράξενη εμφάνισή τους δεν τους έκανε να ξεχωρίζουν. Ντυμένοι με φθαρμένους χιτώνες από κάποτε εκλεκτό μετάξι, με το μογγολικό στιλ, είχαν «μια απερίγραπτη ομοιότητα με τους Τατάρους τόσο στον αέρα όσο και στην προφορά, έχοντας σχεδόν ξεχάσει τη βενετική τους γλώσσα», λέει μια πηγή. Οι ταξιδιώτες είναι ο Μάρκο Πόλο, ο πατέρας του και ο θείος του. Βρισκόμαστε στο έτος 1295.

ΟΙ ΙΣΤΟΡΙΕΣ των Πόλο για ένα ταξίδι στο μακρινό Κατάι, τη σημερινή Κίνα, φαίνονταν απίστευτες στους συγχρόνους τους. Τα απομνημονεύματα του Μάρκο—τα οποία αρχικά τιτλοφορούνταν Περιγραφή του Κόσμου (Description of the World) και αργότερα Τα Ταξίδια του Μάρκο Πόλο (Travels of Marco Polo)—μιλούσαν για άγνωστους πολιτισμούς με τεράστιο πλούτο και αφθονία αγαθών που θεωρούνταν περιζήτητα από τους εμπόρους της Δύσης. Το βιβλίο του άσκησε τεράστια επιρροή στη λαϊκή φαντασία. Μέσα σε 25 χρόνια από την επιστροφή του Μάρκο, χειρόγραφες αποδόσεις κυκλοφορούσαν στη βενετική, γαλλική, λατινική, τοσκανική, φραγκοϊταλική και πιθανώς στη γερμανική—μια ανεπανάληπτη επιτυχία για το Μεσαίωνα. Επί δύο αιώνες το βιβλίο του αντιγραφόταν με το χέρι, ενώ από το 1477 τυπωνόταν αδιάκοπα σε πολλές γλώσσες. Ο Μάρκο Πόλο είναι προφανώς ο διασημότερος κάτοικος της Δύσης που ακολούθησε ποτέ το Δρόμο του Μεταξιού για να πάει στην Κίνα. Γιατί έκανε αυτό το ταξίδι; Επίσης, μπορούμε να πιστέψουμε όλα όσα ισχυρίστηκε ότι είδε και έκανε;

Έμποροι της Βενετίας

Το 13ο αιώνα, πολλοί Βενετοί έμποροι εγκαταστάθηκαν στην Κωνσταντινούπολη και έκαναν εκεί περιουσίες. Μεταξύ αυτών ήταν ο Νικολό και ο Μαφέο Πόλο, πατέρας και θείος του Μάρκο. Γύρω στο έτος 1260 ρευστοποίησαν την εκεί περιουσία τους, επένδυσαν σε πολύτιμους λίθους και ξεκίνησαν για την πρωτεύουσα του δυτικού χανάτου της Μογγολικής Αυτοκρατορίας, το Σαράι, στον ποταμό Βόλγα. Οι επιχειρήσεις τους πήγαν καλά, και διπλασίασαν τα κεφάλαιά τους. Μη μπορώντας να επιστρέψουν στον τόπο τους εξαιτίας ενός πολέμου, κατευθύνθηκαν ανατολικά, πιθανώς με άλογα, προς τη μεγάλη εμπορική πόλη Μπουχάρα, στο σημερινό Ουζμπεκιστάν.

Αναταραχές τούς ανάγκασαν να μείνουν εκεί τρία χρόνια, ωσότου κάποιοι απεσταλμένοι που πήγαιναν στον Κουμπλάι—τον Μεγάλο Χαν όλων των Μογγόλων, του οποίου η επικράτεια εκτεινόταν από την Κορέα ως την Πολωνία—πέρασαν από την Μπουχάρα. Οι απεσταλμένοι προσκάλεσαν τον Νικολό και τον Μαφέο να πάνε μαζί τους εφόσον, όπως αφηγήθηκε ο Μάρκο, ο Μεγάλος Χαν δεν είχε συναντήσει ποτέ «Λατίνους»—εννοώντας πιθανώς Νοτιοευρωπαίους—και θα χαιρόταν να συνομιλήσει μαζί τους. Αφού ταξίδεψαν έναν χρόνο, οι Πόλο έφτασαν στην αυλή του Κουμπλάι Χαν, εγγονού του Τζένγκις Χαν, του ιδρυτή της Μογγολικής Αυτοκρατορίας.

Ο Μεγάλος Χαν καλωσόρισε τους δύο αδελφούς Πόλο και τους ρώτησε πολλά για τη Δύση. Τους έδωσε μια χρυσή πλάκα που θα χρησίμευε για την ασφάλειά τους κατά την επιστροφή και τους εμπιστεύτηκε μια επιστολή με την οποία ζητούσε από τον πάπα να στείλει «εκατό σοφούς άντρες, γνώστες του νόμου του Χριστού και εξοικειωμένους με τις επτά τέχνες για να κηρύξουν στο λαό [του Κουμπλάι]».

Στο μεταξύ, γεννήθηκε ο Μάρκο. Ήταν 15 χρονών όταν πρωτοσυνάντησε τον πατέρα του, το 1269. Επιστρέφοντας στη «Χριστιανική» επικράτεια, ο Νικολό και ο Μαφέο έμαθαν ότι ο Πάπας Κλήμης Δ΄ είχε πεθάνει. Περίμεναν την ανάδειξη διαδόχου, αλλά αυτό το τριετές διάστημα χηρείας της θέσης ήταν το μεγαλύτερο στην ιστορία. Έπειτα από δύο χρόνια, το 1271, έφυγαν για να επιστρέψουν στον Μεγάλο Χαν, παίρνοντας μαζί τους και τον 17χρονο Μάρκο.

Το Ταξίδι του Μάρκο

Στην Άκρα της Παλαιστίνης, ένα εξέχον εκκλησιαστικό και πολιτικό πρόσωπο, ο Τεομπάλντο Βισκόντι, έδωσε στους Πόλο επιστολές για τον Μεγάλο Χαν οι οποίες εξηγούσαν γιατί αυτοί δεν είχαν μπορέσει να ικανοποιήσουν το αίτημά του για εκατό σοφούς άντρες. Φτάνοντας στη Μικρά Ασία, οι Πόλο άκουσαν ότι ο ίδιος ο Βισκόντι είχε εκλεγεί πάπας, και έτσι επέστρεψαν σε αυτόν στην Άκρα. Αντί για τους εκατό σοφούς, ο καινούριος πάπας, ο επονομαζόμενος Γρηγόριος Ι΄, έστειλε μόνο δύο μοναχούς με εξουσία να χειροτονούν ιερείς και επισκόπους και τους έδωσε τα απαραίτητα διαπιστευτήρια καθώς και δώρα για τον Χαν. Η ομάδα ξεκίνησε πάλι, αλλά ο φόβος των πολέμων που μαίνονταν σε εκείνες τις περιοχές έκανε σύντομα τους μοναχούς να επιστρέψουν. Οι Πόλο συνέχισαν το ταξίδι τους.

Οι τρεις τους πέρασαν από τις χώρες με τις σημερινές ονομασίες Τουρκία και Ιράν και κατηφόρισαν προς τον Περσικό Κόλπο σκεπτόμενοι να προχωρήσουν διά θαλάσσης. Ωστόσο, κρίνοντας τα πλοία ανασφαλή, «σαπιοκάραβα . . . που συγκρατούνταν μόνο με χοντρά σχοινιά», αποφάσισαν να ακολουθήσουν τη χερσαία οδό. Κατευθυνόμενοι βορειοανατολικά, διέσχισαν τις τεράστιες ερήμους, τις επιβλητικές οροσειρές, τις πράσινες πεδιάδες και τα πλούσια βοσκοτόπια του Αφγανιστάν και του Παμίρ για να φτάσουν στη συνέχεια στο Κάσγκαρ, στη σημερινή κινεζική αυτόνομη περιφέρεια Σινκιάνγκ Ουιγκούρ. Κατόπιν, ακολουθώντας την πορεία των αρχαίων καραβανιών στα νότια της λεκάνης του Ταρίμ και της ερήμου Γκόμπι, έφτασαν στο Χανμπαλίκ, το σημερινό Πεκίνο. Το ταξίδι, στη διάρκεια του οποίου αντιμετώπισαν αντίξοες καιρικές συνθήκες και μια άγνωστη ασθένεια που έπληξε τον Μάρκο, ολοκληρώθηκε σε τριάμισι χρόνια.

Ο Μάρκο παρατηρεί διάφορα αξιοπερίεργα καθ’ οδόν—το βουνό στο οποίο λέγεται πως κάθησε η κιβωτός του Νώε στην Αρμενία, τον υποτιθέμενο τόπο ταφής των τριών μάγων στην Περσία, περιοχές με δριμύ ψύχος και συνεχές σκοτάδι στο μακρινό βορρά. Τα συγγράμματα του Μάρκο είναι τα πρώτα στη Δύση που μιλούν για πετρέλαιο. Ο Μάρκο αποκαλύπτει ότι η «σαλαμάνδρα», αντί να είναι το ανθεκτικό στη φωτιά μαλλί κάποιου ζώου, όπως πιστευόταν, είναι ένα ορυκτό—ο αμίαντος—που υπάρχει στην περιφέρεια Σινκιάνγκ Ουιγκούρ. Οι μαύρες πέτρες που καίγονται—το κάρβουνο—είναι τόσο άφθονες στην Κίνα ώστε οι άνθρωποι μπορούν να κάνουν ζεστό μπάνιο καθημερινά. Οπουδήποτε και αν πηγαίνει, ο Μάρκο σχολιάζει τα στολίδια, τις τροφές και τα ποτά—ιδιαίτερα το γάλα φοράδας των Μογγόλων που έχει υποστεί ζύμωση—καθώς και θρησκευτικές και μαγικές τελετές, τέχνες και πραμάτειες. Εντελώς πρωτόγνωρο για αυτόν είναι το χαρτονόμισμα, το οποίο χρησιμοποιείται στο βασίλειο του Μεγάλου Χαν.

Ο Μάρκο δεν αποκαλύπτει ποτέ τις σκέψεις του, αλλά αφηγείται τα όσα βλέπει ή ακούει χωρίς συναισθηματικές αποχρώσεις. Μόνο υποθέσεις μπορούμε να κάνουμε για το πώς αισθάνθηκε όταν δέχτηκε επίθεση από λεηλατητές οι οποίοι αιχμαλώτισαν μερικούς από τους συντρόφους του και θανάτωσαν άλλους.

Στην Υπηρεσία του Κουμπλάι Χαν;

Ο Μάρκο ισχυρίζεται ότι οι Πόλο δαπάνησαν 17 χρόνια στην υπηρεσία του Κουμπλάι Χαν, ή αλλιώς Μεγάλου Χαν. Σε αυτή την περίοδο, ο Μεγάλος Χαν τον έστελνε συχνά σε μακρινά μέρη της αυτοκρατορίας σε αποστολές συγκέντρωσης πληροφοριών, και μάλιστα ο Μάρκο κυβέρνησε την πόλη με τη σημερινή ονομασία Γιανγκ-τσόου, στην επαρχία Κιανγκσού.

Το αν ο Μάρκο λέει όλη την αλήθεια αποτελεί αμφιλεγόμενο θέμα. Οι Μογγόλοι δεν εμπιστεύονταν τους Κινέζους, τους οποίους είχαν κατακτήσει, και χρησιμοποιούσαν ξένους για τη διακυβέρνηση της αυτοκρατορίας τους. Αλλά ένας αμόρφωτος άνθρωπος όπως ο Μάρκο φαίνεται απίθανο να μπορούσε να γίνει κυβερνήτης. Ίσως να υπερέβαλλε όσον αφορά τη θέση που κατείχε. Ωστόσο, οι μελετητές θεωρούν πιθανή την εκδοχή να υπηρέτησε ως «χρήσιμος απεσταλμένος με κάποιο αξίωμα».

Παρ’ όλα αυτά, ο Μάρκο κατάφερε να περιγράψει με εκπληκτικό τρόπο μεγαλουπόλεις με αμύθητο πλούτο, καθώς και ειδωλολατρικά και πρωτόγνωρα έθιμα που ανήκαν σε έναν κόσμο εντελώς άγνωστο για τη Δύση ή γνωστό μόνο μέσα από μύθους και διαδόσεις. Ήταν δυνατόν να υπάρχουν τέτοιοι πολυπληθείς πολιτισμοί, πλουσιότεροι από εκείνους της Ευρώπης; Κάτι τέτοιο φαινόταν αδύνατον.

Το παλάτι του Μεγάλου Χαν ήταν «το μεγαλύτερο Παλάτι που υπήρξε ποτέ», είπε ο Μάρκο. «Το κτίριο είναι τόσο τεράστιο, τόσο πλούσιο και τόσο όμορφο ώστε κανένας άνθρωπος πάνω στη γη δεν θα μπορούσε να σχεδιάσει κάτι ανώτερο». Οι τοίχοι του ήταν επενδυμένοι με χρυσάφι και ασήμι, με σκαλισμένους και επιχρυσωμένους δράκους, θηρία και πουλιά, ιππότες και είδωλα. Η ψηλή του οροφή—με χρώμα βαθυκόκκινο, κίτρινο, πράσινο και μπλε—ακτινοβολούσε σαν κρύσταλλο. Τα πανέμορφα πάρκα του ήταν γεμάτα με κάθε είδους ζώα.

Σε αντίθεση με τα ελικοειδή δρομάκια της μεσαιωνικής Ευρώπης, το Χανμπαλίκ είχε τόσο ευθείς και φαρδείς δρόμους ώστε μπορούσε κανείς να δει από το ένα τείχος της πόλης ως το άλλο. Εδώ «έφερναν εμπορεύματα πιο ακριβά και πιο σπάνια και σε μεγαλύτερη αφθονία . . . από ό,τι σε οποιαδήποτε άλλη πόλη στον κόσμο», λέει ο Βενετός. «Δεν περνάει ούτε μία μέρα το χρόνο που να μην μπαίνουν στην πόλη 1.000 άμαξες φορτωμένες μόνο με μετάξι».

Ο αριθμός των πλοίων που έπλεαν στον ποταμό Γιανγκτσέ, έναν από τους μεγαλύτερους ποταμούς στον κόσμο, ήταν εκπληκτικός. Το λιμάνι Σιντσού, υπολογίζει ο Μάρκο, θα πρέπει να είχε εξυπηρετήσει γύρω στα 15.000 πλοία.

Ανάμεσα στα μογγολικά έθιμα που αναφέρει ο Μάρκο είναι και ο γάμος νεκρών παιδιών. Αν μια οικογένεια έχανε έναν γιο ηλικίας τεσσάρων ετών και άνω και κάποια άλλη οικογένεια έχανε μια κόρη της ίδιας ηλικίας, οι πατέρες ίσως αποφάσιζαν ότι τα νεκρά παιδιά θα έπρεπε να παντρευτούν, συνάπτοντας γαμήλιο συμβόλαιο και παραθέτοντας πλούσιο γεύμα. Πρόσφεραν τροφές και έκαιγαν χάρτινα ομοιώματα δούλων, χρημάτων και οικιακών ειδών, με την πεποίθηση ότι οι «σύζυγοι» θα τα κατείχαν αυτά στον αποκαλούμενο άλλον κόσμο.

Ο Μάρκο είναι εντυπωσιασμένος από τις στρατιωτικές ικανότητες, τις μεθόδους διακυβέρνησης και την ανεξιθρησκεία των Μογγόλων. Μερικά από τα κοινωνικοοικονομικά επιτεύγματά τους ήταν η παροχή βοήθειας στους φτωχούς και στους αρρώστους, οι περιπολίες για την πρόληψη πυρκαγιών και αναταραχών, οι εφεδρικές σιταποθήκες για την αντιμετώπιση δυσκολιών εξαιτίας πλημμυρών, καθώς και ένα ταχυδρομικό σύστημα για γρήγορη επικοινωνία.

Μολονότι ο Μάρκο γνώριζε για τις προσπάθειες που κατέβαλλαν οι Μογγόλοι να εισβάλουν στην Ιαπωνία, δεν ισχυρίστηκε ότι είχε πάει εκεί. Ωστόσο, αναφέρει ότι το χρυσάφι ήταν τόσο άφθονο στην Ιαπωνία ώστε η οροφή και το δάπεδο του παλατιού του αυτοκράτορα ήταν εξ ολοκλήρου επενδυμένα με αυτό. Στο έργο του Μάρκο συναντούμε τη μοναδική αναφορά που γίνεται στην Ιαπωνία σε συγγράμματα της Δύσης πριν από το 16ο αιώνα.

Το βιβλίο του Μάρκο αποτελούσε επί αιώνες αντικείμενο τόσο θαυμασμού όσο και ειρωνείας. Οι μελετητές σήμερα, έχοντας αξιολογήσει όλες τις ανακρίβειές του, το ορίζουν ως «μια απαράμιλλη περιγραφή» της διακυβέρνησης του Κουμπλάι την περίοδο της ακμής της.

Επιστροφή στη Βενετία

Οι Πόλο έφυγαν από την Κίνα το 1292 περίπου. Ο Μάρκο λέει ότι η αποστολή ταξίδευε επί 21 μήνες, ξεκινώντας από το σημερινό Τσιάν-τσόου, σταματώντας για λίγο στο Βιετνάμ, στη Μαλαϊκή Χερσόνησο, στη Σουμάτρα και στη Σρι Λάνκα, και κατόπιν συνεχίζοντας από τις ινδικές ακτές για την Περσία. Στο τελευταίο σκέλος του ταξιδιού τους έφτασαν στην Κωνσταντινούπολη και, τελικά, στη Βενετία. Λαβαίνοντας υπόψη την 24χρονη απουσία τους, καταλαβαίνουμε ασφαλώς ότι οι συγγενείς τους δυσκολεύτηκαν να τους αναγνωρίσουν. Στο μεταξύ, ο Μάρκο ήταν 41 ή 42 ετών.

Δεν είναι εύκολο να υπολογίσουμε πόσο μακριά έφτασε ο Μάρκο. Κάποιος συγγραφέας που προσπάθησε πρόσφατα να ακολουθήσει τα ίχνη του διένυσε πάνω από 10.000 χιλιόμετρα ταξιδεύοντας από το Ιράν στην Κίνα και μόνο. Ακόμη και με τα σύγχρονα μέσα μεταφοράς, επρόκειτο για έναν άθλο που επιτεύχθηκε με πολλές δυσκολίες.

Λέγεται πως ο Μάρκο υπαγόρευσε το βιβλίο του σε κάποιον Ρουστιτσέλο σε μια γενοβέζικη φυλακή το 1298. Σύμφωνα με την παράδοση, ενώ κυβερνούσε μια βενετική γαλέρα, ο Μάρκο αιχμαλωτίστηκε σε μια ναυμαχία με τους Γενοβέζους, οι οποίοι πολεμούσαν με τη Βενετία. Ο Ρουστιτσέλο, ένας συγκρατούμενός του, είχε πείρα στη συγγραφή πεζογραφημάτων στη γαλλική ή στη φραγκοϊταλική γλώσσα, και η συναναστροφή με τον Μάρκο φαίνεται πως τον ώθησε να γράψει.

Ο Μάρκο ελευθερώθηκε πιθανότατα το 1299, όταν η Βενετία και η Γένοβα έκαναν ειρήνη. Επέστρεψε στη Βενετία, παντρεύτηκε και έκανε τρεις κόρες. Πέθανε στη γενέτειρά του το 1324 σε ηλικία 69 ετών.

Μερικοί εξακολουθούν να αμφιβάλλουν για το αν ο Μάρκο έκανε όλα όσα ισχυριζόταν ή απλώς ανέφερε ιστοριούλες που είχε ακούσει από άλλους ταξιδιώτες. Όποιες, όμως, και αν είναι οι πηγές που χρησιμοποίησε ο Μάρκο Πόλο στην Περιγραφή του Κόσμου, οι μελετητές αναγνωρίζουν την αξία αυτού του έργου. «Ποτέ πριν ή έπειτα από αυτόν», λέει ένας ιστορικός, «δεν έχει προσφέρει κάποιος τόσο τεράστιο όγκο νέων γεωγραφικών πληροφοριών στη Δύση». Το βιβλίο του Μάρκο Πόλο παραμένει μια μαρτυρία της γοητείας την οποία ασκούν στον άνθρωπο τα ταξίδια, οι νέες εικόνες και οι μακρινές χώρες.

[Χάρτης στη σελίδα 24, 25]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Το ταξίδι του Μάρκο προς την Κίνα (βλέπε έντυπο)

Στην Κίνα (βλέπε έντυπο)

Το ταξίδι της επιστροφής (βλέπε έντυπο)

ΙΤΑΛΙΑ

Γένοβα

Βενετία

ΤΟΥΡΚΙΑ

Κωνσταντινούπολη

Τραπεζούντα

Άκο (Άκρα)

(Σαράι)

ΓΕΩΡΓΙΑ

Όρος Αραράτ

ΙΡΑΝ (ΠΕΡΣΙΑ)

Περσικός Κόλπος

ΑΦΓΑΝΙΣΤΑΝ

ΟΥΖΜΠΕΚΙΣΤΑΝ

Μπουχάρα

ΠΑΜΙΡ

Κάσγκαρ

ΛΕΚΑΝΗ ΤΟΥ ΤΑΡΙΜ

ΕΡΗΜΟΣ ΓΚΟΜΠΙ

ΜΟΓΓΟΛΙΑ

(ΚΟΡΕΑ)

ΚΙΝΑ (ΚΑΤΑΪ)

Πεκίνο (Χανμπαλίκ)

Γιανγκ-τσόου

Ποταμός Γιανγκτσέ

Τσιάν-τσόου

ΜΙΑΝΜΑΡ

ΒΙΕΤΝΑΜ

ΜΑΛΑΪΚΗ ΧΕΡΣΟΝΗΣΟΣ

ΣΟΥΜΑΤΡΑ

ΣΡΙ ΛΑΝΚΑ

ΙΝΔΙΑ

[Ευχαριστίες]

[Εικόνα στη σελίδα 24]

Βενετία

[Εικόνα στη σελίδα 24, 25]

Όρος Αραράτ

[Ευχαριστίες]

Robert Azzi/Saudi Aramco World/PADIA

[Εικόνα στη σελίδα 24]

Γυναίκα της Μογγολίας

[Ευχαριστίες]

C. Ursillo/Robertstock.com

[Εικόνα στη σελίδα 24, 25]

Βαρκάρης, Μιανμάρ

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Το Μεγάλο Σινικό Τείχος

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Πεκίνο

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Βιετνάμ

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Ινδικά μπαχαρικά

[Εικόνες στη σελίδα 26]

Κινέζοι ιππείς, Κουμπλάι Χαν, Ποταμός Γιανγκτσέ

[Ευχαριστίες]

Ιππείς: Tor Eigeland/Saudi Aramco World/PADIA· Κουμπλάι Χαν: Collection of the National Palace Museum, Taiwan· Ποταμός Γιανγκτσέ: © Chris Stowers/Panos Pictures

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 23]

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 27]

ΞΥΠΝΑ!