Οι Ρίζες της Προκατάληψης

Η ΠΡΟΚΑΤΑΛΗΨΗ μπορεί να έχει αρκετές αιτίες. Ωστόσο, δύο καλά τεκμηριωμένοι παράγοντες είναι (1) η επιθυμία να βρεθεί ένας αποδιοπομπαίος τράγος και (2) η μνησικακία που οφείλεται σε αδικίες του παρελθόντος.

Όπως τονίστηκε στο προηγούμενο άρθρο, όταν συμβαίνει μια καταστροφή, οι άνθρωποι συνήθως αναζητούν κάποιον για να του καταλογίσουν την ευθύνη. Όταν εξέχοντες άνθρωποι επαναλαμβάνουν αρκετά συχνά μια κατηγορία εναντίον κάποιας μειονοτικής ομάδας, αυτή η κατηγορία γίνεται αποδεκτή και η προκατάληψη γεννιέται. Για να αναφέρουμε ένα κοινό παράδειγμα, σε περιόδους οικονομικής ύφεσης στις Δυτικές χώρες, συχνά κατηγορούνται για την ανεργία οι μετανάστες εργάτες—παρ’ όλο που αυτοί συνήθως παίρνουν εργασίες τις οποίες οι περισσότεροι ντόπιοι αρνούνται να κάνουν.

Αλλά δεν οφείλονται όλες οι περιπτώσεις προκατάληψης στην αναζήτηση ενός αποδιοπομπαίου τράγου. Μπορεί επίσης να βασίζονται στο παρελθόν. «Δεν είναι υπερβολή να πούμε ότι το δουλεμπόριο οικοδόμησε το διανοητικό πλαίσιο του ρατσισμού και της πολιτισμικής περιφρόνησης για τους μαύρους», επισημαίνει η έκθεση UNESCO Εναντίον Ρατσισμού (UNESCO Against Racism). Οι δουλέμποροι προσπάθησαν να δικαιολογήσουν το επαίσχυντο εμπόριο ανθρώπων που έκαναν ισχυριζόμενοι ότι οι Αφρικανοί ήταν υποδεέστεροι. Αυτή η αβάσιμη προκατάληψη, η οποία αργότερα επεκτάθηκε για να συμπεριλάβει άλλους λαούς σε χώρες που είχαν αποικιστεί, εξακολουθεί να υπάρχει.

Σε όλο τον κόσμο, παρόμοιες περιπτώσεις καταδυνάστευσης και αδικίας που ανάγονται στο παρελθόν διατηρούν ζωντανή την προκατάληψη. Η εχθρότητα ανάμεσα σε Καθολικούς και Προτεστάντες στην Ιρλανδία χρονολογείται από το 16ο αιώνα, όταν οι ηγεμόνες της Αγγλίας δίωκαν και εξόριζαν Καθολικούς. Οι ωμότητες που διέπραξαν οι αποκαλούμενοι Χριστιανοί κατά τις Σταυροφορίες εξακολουθούν να προκαλούν έντονα αισθήματα στους Μουσουλμάνους στη Μέση Ανατολή. Η εχθρότητα μεταξύ Σέρβων και Κροατών στα Βαλκάνια εντάθηκε από σφαγές πολιτών στη διάρκεια του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου. Όπως δείχνουν αυτά τα παραδείγματα, ένα παρελθόν έχθρας μεταξύ δύο ομάδων μπορεί να ενισχύσει την προκατάληψη.

Η Καλλιέργεια της Άγνοιας

Η καρδιά ενός νηπίου δεν έχει προκατάληψη. Τουναντίον, οι ερευνητές υποστηρίζουν ότι ένα παιδί συνήθως παίζει εύκολα με κάποιο παιδί διαφορετικής φυλής. Στην ηλικία των 10 ή 11 χρόνων, όμως, το παιδί μπορεί να απορρίπτει ανθρώπους άλλης φυλής ή θρησκείας. Στα χρόνια της διάπλασής του, αποκτάει κάποιες απόψεις οι οποίες μπορεί να διαρκέσουν ολόκληρη τη ζωή του.

Πώς διδάσκεται αυτά τα μαθήματα; Το παιδί αποκτάει αρνητικές νοοτροπίες​—είτε αυτές εκφράζονται με λόγια είτε όχι—​πρώτα από τους γονείς του και έπειτα από τους φίλους ή τους δασκάλους του. Αργότερα, οι γείτονες, οι εφημερίδες, το ραδιόφωνο ή η τηλεόραση μπορεί να το επηρεάσουν επίσης. Αν και πιθανόν γνωρίζει λίγα ή τίποτα για τις ομάδες που αντιπαθεί, μέχρι να ενηλικιωθεί έχει καταλήξει στο συμπέρασμα ότι αυτές είναι κατώτερες και αναξιόπιστες. Μάλιστα μπορεί και να τις μισεί.

Με την αύξηση των ταξιδιών και την  πρόοδο του εμπορίου, η επαφή μεταξύ διαφορετικών πολιτισμών και εθνικών ομάδων έχει γίνει συχνότερη σε πολλές χώρες. Ωστόσο, το άτομο που έχει αναπτύξει ισχυρή προκατάληψη συνήθως προσκολλάται στις προκαθορισμένες απόψεις του. Ίσως συνεχίζει να έχει στερεότυπες ιδέες για χιλιάδες ή ακόμη και εκατομμύρια ανθρώπους, ισχυριζόμενο ότι όλοι έχουν συγκεκριμένες κακές ιδιότητες. Οποιαδήποτε αρνητική εμπειρία, ακόμη και αν περιλαμβάνει μόνο ένα άτομο από αυτή την ομάδα, ενισχύει την προκατάληψή του. Οι θετικές εμπειρίες, από την άλλη πλευρά, συνήθως παραβλέπονται ως εξαιρέσεις στον κανόνα.

Απελευθέρωση

Μολονότι οι περισσότεροι άνθρωποι καταδικάζουν θεωρητικά την προκατάληψη, λίγοι ξεφεύγουν από τη λαβή της. Μάλιστα, πολλοί οι οποίοι είναι βαθιά προκατειλημμένοι θα επέμεναν ότι δεν είναι. Άλλοι λένε ότι αυτό δεν έχει σημασία, ιδιαίτερα αν οι άνθρωποι κρατούν τις προκαταλήψεις τους για τον εαυτό τους. Ωστόσο, η προκατάληψη έχει σημασία επειδή βλάπτει τους ανθρώπους και τους διαιρεί. Αν η προκατάληψη είναι το παιδί της άγνοιας, το μίσος συνήθως είναι το εγγόνι της. Ο συγγραφέας Τσαρλς Κέιλεμπ Κόλτον (1780;-1832) τόνισε: «Μισούμε μερικούς ανθρώπους γιατί δεν τους γνωρίζουμε, και δεν τους γνωρίζουμε γιατί τους μισούμε». Ωστόσο, αν η προκατάληψη είναι κάτι που μαθαίνεται, μπορεί να συμβεί και το αντίθετο. Πώς;

[Πλαίσιο στη σελίδα 7]

Θρησκεία​—Επιρροή για Ανεκτικότητα ή για Προκατάληψη;

Στο βιβλίο του Η Φύση της Προκατάληψης (The Nature of Prejudice), ο Γκόρντον Γ. Όλπορτ αναφέρει ότι «κατά μέσο όρο, εκείνοι που είναι μέλη της Εκκλησίας φαίνεται πως είναι πιο προκατειλημμένοι από εκείνους που δεν είναι». Αυτό δεν προκαλεί έκπληξη επειδή η θρησκεία συνήθως είναι η αιτία της προκατάληψης παρά η θεραπεία της. Για παράδειγμα, οι κληρικοί υποδαύλιζαν τον αντισημιτισμό επί αιώνες. Σύμφωνα με το βιβλίο Ιστορία της Χριστιανοσύνης (A History of Christianity), ο Χίτλερ παρατήρησε κάποτε: «Όσον αφορά τους Εβραίους, συνεχίζω απλώς την ίδια τακτική που έχει υιοθετήσει η Καθολική Εκκλησία εδώ και 1.500 χρόνια».

Όταν διαπράττονταν οι ωμότητες στα Βαλκάνια, οι διδασκαλίες της Ορθοδοξίας και του Καθολικισμού φαίνονταν ανίκανες να προαγάγουν την ανεκτικότητα και το σεβασμό προς συνανθρώπους που πρέσβευαν άλλη θρησκεία.

Παρόμοια, στη Ρουάντα, μέλη της εκκλησίας έσφαξαν ομοπίστους τους. Η εφημερίδα Νάσιοναλ Κάθολικ Ριπόρτερ (National Catholic Reporter) τόνισε ότι οι μάχες εκεί περιλάμβαναν «μια πραγματική και αληθινή γενοκτονία για την οποία, δυστυχώς, ακόμη και Καθολικοί ευθύνονται».

Η ίδια η Καθολική Εκκλησία έχει αναγνωρίσει το ιστορικό της όσον αφορά τη μισαλλοδοξία. Το έτος 2000 ο Πάπας Ιωάννης Παύλος Β΄ ζήτησε συγνώμη για «τις παρεκκλίσεις του παρελθόντος» σε μια δημόσια Λειτουργία στη Ρώμη. Κατά την τελετή έγινε ιδιαίτερη μνεία «στη θρησκευτική μισαλλοδοξία και στην αδικία απέναντι στους Εβραίους, στις γυναίκες, στους ιθαγενείς λαούς, στους μετανάστες, στους φτωχούς και στα αγέννητα βρέφη».

[Εικόνα στη σελίδα 6]

Επάνω: Στρατόπεδο προσφύγων, Βοσνία-Ερζεγοβίνη, 20 Οκτωβρίου 1995

Δύο Σερβοβόσνιοι πρόσφυγες περιμένουν τον τερματισμό του εμφύλιου πολέμου

[Ευχαριστίες]

Φωτογραφία από Scott Peterson/Liaison

[Εικόνα στη σελίδα 7]

Διδάσκονται να μισούν

Ένα παιδί μπορεί να αποκτήσει αρνητικές νοοτροπίες από τους γονείς του, την τηλεόραση και από άλλους παράγοντες