Οι Πόροι της Γης Εξαντλούνται

«Στη φύση τα πάντα είναι αλληλοεξαρτώμενα, και έτσι τώρα λογοδοτούμε για τα σφάλματα που κάναμε στο παρελθόν».​—Περιοδικό Η Άγρια Ζωή της Αφρικής (African Wildlife).

ΜΕΡΙΚΟΙ το αποκαλούν οικολογικό αποτύπωμα. Είναι ένας τρόπος υπολογισμού τού πόσο καταναλώνει η ανθρωπότητα τους φυσικούς πόρους σε σύγκριση με την ικανότητα που έχει η γη να τους αναπληρώνει. Σύμφωνα με το Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση, το οικολογικό αποτύπωμα του πλανήτη παρουσιάζει συνεχώς έλλειμμα από τη δεκαετία του 1980. a Αλλά αυτή είναι μία μόλις ένδειξη της τεράστιας καταπόνησης που έχει υποστεί το περιβάλλον μας.

Ένας άλλος δείκτης είναι η κατάσταση των οικοσυστημάτων της γης. Ο όρος «οικοσύστημα» αναφέρεται στη σύνθετη αλληλεπίδραση όλων των οργανισμών που βρίσκονται μέσα σε ένα φυσικό περιβάλλον, περιλαμβανομένης τόσο της έμβιας όσο και της νεκρής ύλης. Η γενική κατάσταση αυτών των οικοσυστημάτων​—όπως αποκαλύπτεται από τον αριθμό των ειδών που ζουν στα δάση, στο γλυκό νερό και στις θάλασσες αυτών των οικοσυστημάτων—​καθορίζει τον αποκαλούμενο, σύμφωνα με το Παγκόσμιο Ταμείο για τη Φύση, Δείκτη του Ζωντανού Πλανήτη. Ανάμεσα στα έτη 1970 και 2000, ο δείκτης αυτός μειώθηκε κατά 37 περίπου τοις εκατό.

Υπάρχουν Αρκετοί Πόροι για Όλους;

Αν ζείτε σε κάποια Δυτική χώρα όπου τα ράφια των καταστημάτων είναι ασφυκτικά γεμάτα και ίσως έχετε τη δυνατότητα να ψωνίζετε οποιαδήποτε ώρα της ημέρας, είναι δύσκολο να φανταστείτε ότι μπορεί να επαπειλείται έλλειψη φυσικών πόρων. Ωστόσο, μόνο μια μειονότητα των κατοίκων της γης ζει πλούσια. Οι περισσότεροι είναι εγκλωβισμένοι σε έναν καθημερινό αγώνα για επιβίωση. Έχει υπολογιστεί, παραδείγματος χάρη, ότι δύο δισεκατομμύρια και πλέον άνθρωποι ζουν με δυόμισι ευρώ την ημέρα ή και λιγότερα και ότι δύο δισεκατομμύρια άνθρωποι δεν έχουν πρόσβαση σε οικονομικά προσιτές πηγές ενέργειας.

Μερικοί επιρρίπτουν ευθύνες στις εμπορικές μεθόδους των πλούσιων κρατών για τη φτώχεια που επικρατεί στις αναπτυσσόμενες χώρες. «Με ποικίλους τρόπους», λέει το βιβλίο Ζωτικά Στοιχεία για το 2003 (Vital Signs 2003), «η παγκόσμια οικονομία αντίκειται στα συμφέροντα των φτωχών». Καθώς όλο και περισσότεροι άνθρωποι παλεύουν για να πάρουν ένα ολοένα και μικρότερο καθώς και ακριβότερο κομμάτι από την περιβαλλοντική «πίτα», εκείνοι  που αντιμετωπίζουν οικονομικά προβλήματα δεν μπορούν να αντέξουν τον ανταγωνισμό για το μερίδιο που τους αναλογεί. Ως εκ τούτου, μένουν περισσότεροι φυσικοί πόροι σε εκείνους που μπορούν να τους εκμεταλλευτούν​—δηλαδή τους πλούσιους.

Δάση που Εξαφανίζονται

Υπολογίζεται ότι το 80 τοις εκατό των κατοίκων της Αφρικής χρησιμοποιούν ξύλα για να μαγειρέψουν. Επιπρόσθετα, «η Αφρική έχει τον υψηλότερο ρυθμό πληθυσμιακής αύξησης [και] αστικής ανάπτυξης στον κόσμο», λέει το περιοδικό Γκέταγουέι (Getaway) της Νότιας Αφρικής. Ως αποτέλεσμα, οι εκτάσεις γύρω από μερικές μεγάλες πόλεις στην περιοχή Σαχέλ, μια πλατιά ημιάνυδρη ζώνη στο νότιο άκρο της ερήμου Σαχάρας, έχουν απογυμνωθεί από δέντρα σε απόσταση 100 και πλέον χιλιομέτρων προς όλες τις κατευθύνσεις. Αυτά τα δέντρα δεν κόπηκαν για ευτελείς αιτίες. “Η συντριπτική πλειονότητα των κατοίκων της Αφρικής καταστρέφουν το ίδιο τους το περιβάλλον απλώς και μόνο για να επιβιώσουν”, λέει ο καθηγητής Σάμιουελ Νάνα-Σίνκαμ.

Η κατάσταση είναι αρκετά διαφορετική στη Νότια Αμερική. Στη Βραζιλία, για παράδειγμα, υπάρχουν περίπου 7.600 νόμιμες εταιρίες υλοτόμησης στο βροχερό δάσος. Πολλές από αυτές ανήκουν σε πλούσιες πολυεθνικές κοινοπραξίες. Ένα δέντρο που παράγει ξύλο μαόνι κοστίζει περίπου 25 ευρώ σε μια εταιρία υλοτόμησης. Ωστόσο, με το κέρδος που βγάζουν οι μεσίτες, οι έμποροι και οι κατασκευαστές, η αξία αυτού του ίδιου δέντρου μπορεί να ξεπεράσει τα 110.000 ευρώ πριν φτάσει στην έκθεση επίπλων. Δεν είναι παράξενο που το μαόνι ονομάζεται πράσινος χρυσός.

Πολλά έχουν γραφτεί για την καταστροφή του βροχερού δάσους της Βραζιλίας. Εικόνες από δορυφόρους δείχνουν ότι 20.000 και πλέον τετραγωνικά χιλιόμετρα δάσους στη Βραζιλία καταστρέφονταν κάθε χρόνο μεταξύ των ετών 1995 και 2000. «Σύμφωνα με αυτόν τον τρομακτικό ρυθμό καταστροφής, κάθε οχτώ δευτερόλεπτα εξαφανιζόταν δασική έκταση ίση με ένα γήπεδο ποδοσφαίρου», λέει το περιοδικό Βέτζα (Veja) της Βραζιλίας. Είναι ενδιαφέρον ότι, όπως αναφέρεται, οι Ηνωμένες Πολιτείες  και μόνο εισήγαγαν το έτος 2000 πάνω από το 70 τοις εκατό της ξυλείας από μαόνι που παρήγαγε η Βραζιλία.

Παρόμοια είναι η κατάσταση με την αποδάσωση και σε άλλα μέρη του κόσμου. Για παράδειγμα, τα μισά από τα δάση και τις ζούγκλες του Μεξικού εξαφανίστηκαν τα τελευταία 50 χρόνια. Η απώλεια των δασών στις Φιλιππίνες είναι ακόμη πιο έντονη. Αυτή η χώρα χάνει περίπου 1.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα δάσους κάθε χρόνο και το 1999 υπολογιζόταν ότι, με αυτόν το ρυθμό, τα δύο τρίτα περίπου των δασών της θα εξαφανίζονταν μέσα σε μία δεκαετία.

Μπορεί να χρειαστούν 60 έως 100 χρόνια για να φτάσει ένα δέντρο με σκληρό ξύλο σε πλήρη ωρίμανση αλλά μόνο λίγα λεπτά για να κοπεί. Θα πρέπει άραγε να μας εκπλήσσει το ότι τα δάση μας δεν μπορούν να ανανεωθούν;

Γη που Χάνεται

Όταν το έδαφος απογυμνώνεται από τη βλάστηση, το ακάλυπτο επιφανειακό χώμα ξεραίνεται γρήγορα και παρασύρεται από τον άνεμο ή από το νερό. Αυτή η διαδικασία ονομάζεται διάβρωση.

Η διάβρωση είναι φυσικό φαινόμενο και γενικά δεν αποτελεί σοβαρό πρόβλημα—εκτός και αν ο άνθρωπος επιταχύνει αυτή τη διαδικασία λόγω κακής διαχείρισης της γης. Για παράδειγμα, το περιοδικό Η Κίνα Σήμερα (China Today) λέει ότι οι αμμοθύελλες, σε συνδυασμό με άλλους παράγοντες όπως η αποδάσωση και η υπερβόσκηση, «έχουν επιταχύνει την επέκταση» των ερήμων. Εξαιτίας των ασυνήθιστα άνυδρων συνθηκών που επικρατούν τα τελευταία χρόνια, οι δυτικές και βορειοδυτικές επαρχίες της Κίνας έχουν γίνει ευάλωτες στους ψυχρούς ανέμους της Σιβηρίας οι οποίοι σαρώνουν τη χώρα από τη μία άκρη ως την άλλη. Εκατομμύρια τόνοι κίτρινης άμμου και σκόνης έχουν μετακινηθεί, ενώ ένα μέρος έχει φτάσει μέχρι την Κορέα και την Ιαπωνία. Σχεδόν το 25 τοις εκατό των εδαφών της Κίνας είναι τώρα έρημος.

Η καταστροφή του αφρικανικού εδάφους οφείλεται σε παρόμοιες αιτίες. «Αποψιλώνοντας τα δάση για να καλλιεργήσουν δημητριακά», λέει το περιοδικό Άφρικα Τζεογκράφικ (Africa Geographic), «οι αγρότες έχουν αποσταθεροποιήσει ανεπανόρθωτα το λεπτό χώμα». Υπολογίζεται ότι, αφότου ένα κομμάτι γης αποψιλωθεί από τους θάμνους, μέσα σε τρία χρόνια χάνει μέχρι και το 50 τοις εκατό της γονιμότητάς του. Έτσι λοιπόν, το περιοδικό προσθέτει: «Εκατομμύρια εκτάρια έχουν ήδη γίνει χέρσα και εκατομμύρια άλλα έχουν την ίδια προοπτική, καθώς σε μερικές περιοχές οι αγροτικές καλλιέργειες μειώνονται χρόνο με το χρόνο».

Λέγεται ότι η Βραζιλία χάνει 500 εκατομμύρια τόνους χώμα κάθε χρόνο εξαιτίας της διάβρωσης. Στο Μεξικό, το Υπουργείο Περιβάλλοντος και Φυσικών Πόρων λέει ότι το 53 τοις εκατό των θαμνότοπων, το 59 τοις εκατό της ζούγκλας και το 72 τοις εκατό των δασών επηρεάζονται από την υποβάθμιση του εδάφους. Συνολικά, λέει μια έκθεση του Προγράμματος των Ηνωμένων Εθνών για την Ανάπτυξη, «η υποβάθμιση του εδάφους επηρεάζει ίσως μέχρι και τα δύο τρίτα της καλλιεργήσιμης γης παγκοσμίως. Ως αποτέλεσμα, η αγροτική παραγωγή μειώνεται ραγδαία, ενώ ο αριθμός των ανθρώπων που πρέπει να τραφούν συνεχίζει να αυξάνεται».

Νερό—Δωρεάν Αλλά Ανεκτίμητης Αξίας

Ο άνθρωπος μπορεί να ζήσει περίπου έναν μήνα χωρίς τροφή, αλλά θα πεθάνει μέσα σε μία σχεδόν εβδομάδα χωρίς νερό. Έτσι λοιπόν, οι ειδικοί ισχυρίζονται ότι η μείωση των αποθεμάτων τρεχούμενου νερού θα αποτελέσει πηγή αυξανόμενης έντασης τα ερχόμενα χρόνια. Σύμφωνα με μια έκθεση που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Τάιμ (Time) το 2002, σε όλο τον κόσμο περισσότεροι από ένα δισεκατομμύριο άνθρωποι δεν έχουν εύκολη πρόσβαση σε καθαρό, πόσιμο νερό.

Στην έλλειψη νερού συντελούν διάφοροι λόγοι. Στη Γαλλία ένας παράγοντας είναι η μόλυνση, η οποία αποτελεί πηγή αυξανόμενης ανησυχίας. «Η κατάσταση των ποταμών της Γαλλίας είναι πολύ κακή», λέει η εφημερίδα Λε Φιγκαρό (Le Figaro). Οι επιστήμονες έχουν εντοπίσει το πρόβλημα στην  απορροή υδάτων που παρασύρουν μεγάλες ποσότητες νιτρικού άλατος, το οποίο προέρχεται κυρίως από λιπάσματα που χρησιμοποιούνται στις καλλιέργειες. «Οι ποταμοί της Γαλλίας εξέβαλαν 375.000 τόνους νιτρικού άλατος στον Ατλαντικό το 1999, σχεδόν τη διπλάσια ποσότητα από ό,τι το 1985», αναφέρει η εφημερίδα.

Η κατάσταση είναι παρόμοια στην Ιαπωνία. Προκειμένου να παρέχουν σταθερή ποσότητα τροφίμων σε αυτή τη χώρα, «οι αγρότες δεν είχαν άλλη επιλογή από το να βασιστούν στα χημικά λιπάσματα και παρασιτοκτόνα για να ανταποκριθούν στη ζήτηση της κοινωνίας», λέει ο Γιουτάκα Ουνέ, επικεφαλής ενός μη κερδοσκοπικού οργανισμού για την προστασία των καλλιεργειών. Αυτό έχει οδηγήσει στη μόλυνση των υπόγειων νερών​—πράγμα που, σύμφωνα με την εφημερίδα ΙΗΤ Ασάχι Σιμπούν (IHT Asahi Shimbun) του Τόκιο, είναι «μεγάλο πρόβλημα σε όλη την Ιαπωνία».

Στο Μεξικό, το 35 τοις εκατό των ασθενειών «προκαλούνται από περιβαλλοντικούς παράγοντες», αναφέρει η εφημερίδα Ρεφόρμα (Reforma). Επιπλέον, μια μελέτη του υπουργείου υγείας αποκάλυψε ότι «ο 1 στους 4 κατοίκους της χώρας δεν έχει πρόσβαση σε αποχετευτικό σύστημα, πάνω από 8 εκατομμύρια άνθρωποι παίρνουν το νερό τους από πηγάδια, ποτάμια, λίμνες ή ρυάκια και ένα εκατομμύριο και πλέον άνθρωποι προμηθεύονται νερό από υδροφόρα οχήματα». Διόλου παράξενο που το 90 τοις εκατό των κρουσμάτων διάρροιας στο Μεξικό αποδίδονται στο μολυσμένο νερό!

«Οι παραλίες του Ρίο δεν προσφέρουν μόνο καυτό ήλιο, λευκή άμμο και μπλε θάλασσα», αναφέρει το περιοδικό Βέτζα της Βραζιλίας. «Φιλοξενούν επίσης μεγάλα ποσοστά εντεροβακτηρίων από περιττώματα και, κατά καιρούς, πετρελαιοκηλίδες». Αυτό συμβαίνει επειδή το 50 και πλέον τοις εκατό των λυμάτων της Βραζιλίας πέφτουν κατευθείαν σε ποτάμια, σε λίμνες και στη θάλασσα χωρίς να υφίστανται επεξεργασία. Ως αποτέλεσμα, υπάρχει χρόνια έλλειψη καθαρού νερού. Οι ποταμοί γύρω από τη μεγαλύτερη πόλη της Βραζιλίας, το Σάο Πάολο, είναι τόσο μολυσμένοι ώστε μεταφέρεται τώρα εκεί πόσιμο νερό από 100 περίπου χιλιόμετρα μακριά.

Στην άλλη πλευρά της υδρογείου, η έλλειψη νερού στην Αυστραλία οφείλεται σε μεγάλο βαθμό σε μια διαδικασία που ονομάζεται αλάτωση. Επί δεκαετίες οι γαιοκτήμονες προτρέπονταν να αποψιλώσουν τη γη τους για να την καλλιεργήσουν. Εφόσον υπήρχαν λιγότερα δέντρα και θάμνοι για να απορροφήσουν τα υπόγεια νερά, οι υδροφόροι ορίζοντες άρχισαν να ανεβαίνουν φέρνοντας μαζί τους χιλιάδες τόνους υπόγειου αλατιού. «Περίπου [25 εκατομμύρια στρέμματα] γης έχουν ήδη επηρεαστεί από την αλάτωση», λέει το Κοινοπολιτειακό Ίδρυμα Επιστημονικής και Βιομηχανικής Έρευνας (CSIRO) της Αυστραλίας. «Μεγάλο μέρος αυτής της έκτασης είναι η πιο παραγωγική καλλιεργήσιμη γη της Αυστραλίας».

Ορισμένοι πιστεύουν ότι, αν οι Αυστραλοί νομοθέτες δεν είχαν θέσει το κέρδος πάνω από το κοινό συμφέρον, το πρόβλημα της αλάτωσης μπορεί να είχε αποφευχθεί. «Από το 1917 κιόλας είχε λεχθεί στις  κυβερνήσεις ότι τα εδάφη στην Περιοχή του Σιταριού ήταν ιδιαίτερα επιρρεπή στην αλάτωση», λέει ο Χιούγκο Μπεκλ από το Πανεπιστήμιο Έντιθ Κάουαν στο Περθ της Αυστραλίας. «Η επίδραση της αποψίλωσης στην αλάτωση των ρευμάτων νερού έγινε δημόσια γνωστή τη δεκαετία του 1920 και το γεγονός ότι προκαλεί την άνοδο του υδροφόρου ορίζοντα έγινε αποδεκτό από το Υπουργείο Γεωργίας τη δεκαετία του 1930. Το CSIRO ανέλαβε μια μεγάλη μελέτη για λογαριασμό της [αυστραλιανής] Κυβέρνησης το 1950, . . . ωστόσο οι κυβερνήσεις αδιαφορούσαν πεισματικά για αυτές τις προειδοποιήσεις απορρίπτοντας τις απόψεις των επιστημόνων, τους οποίους θεωρούσαν προκατειλημμένους».

Απειλείται η Επιβίωση

Αναμφίβολα, πολλές από τις ενέργειες του ανθρώπου έχουν καλό κίνητρο. Αλλά όπως συμβαίνει πολύ συχνά, απλώς δεν γνωρίζουμε αρκετά για το περιβάλλον ώστε να προβλέψουμε με ακρίβεια τις συνέπειες των πράξεών μας. Τα αποτελέσματα είναι καταστροφικά. «Έχουμε διαταράξει τόσο πολύ την ισορροπία της ζωής σε αυτόν τον τόπο ώστε απειλούμε την ίδια τη γη που μας συντηρεί και, επομένως, την ίδια μας την επιβίωση», λέει ο Τιμ Φλάνερι, διευθυντής του Μουσείου της Νότιας Αυστραλίας.

Ποια είναι η λύση; Θα μάθει ποτέ η ανθρωπότητα να ζει σε αρμονία με το περιβάλλον; Πράγματι, μπορεί να σωθεί ο πλανήτης Γη;

[Υποσημείωση]

[Πλαίσιο στη σελίδα 6]

Κάθε Σταγόνα Αξίζει

Μερικά απλά βήματα μπορούν να εξοικονομήσουν λίτρα νερού.

● Να επισκευάζετε βρύσες που στάζουν.

● Να μην κάνετε ντους πολλή ώρα.

● Να κλείνετε το νερό όταν ξυρίζεστε ή όταν πλένετε τα δόντια σας.

● Να χρησιμοποιείτε τις πετσέτες του μπάνιου δύο ή τρεις φορές πριν τις πλύνετε.

● Να περιμένετε να γεμίσει το πλυντήριο με ρούχα προτού το χρησιμοποιήσετε. (Η ίδια αρχή μπορεί να εφαρμοστεί στα πλυντήρια πιάτων.)

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 7]

Μη Σπαταλάτε για να Μη σας Λείψει

● Αν και η Αυστραλία είναι η πιο άνυδρη ήπειρος του κόσμου, πάνω από το 90 τοις εκατό του αρδευτικού νερού της «διοχετεύεται στις καλλιέργειες απλώς μέσω αυλακιών», αναφέρει η εφημερίδα Δε Καμπέρα Τάιμς (The Canberra Times). Αυτή είναι η ίδια «μέθοδος που χρησιμοποιούνταν όταν οι φαραώ έχτιζαν ακόμη πυραμίδες».

● Παγκοσμίως, η μέση χρήση νερού ανά άτομο (περιλαμβανομένου και του νερού που χρησιμοποιείται στη γεωργία και στη βιομηχανία) είναι περίπου 550.000 λίτρα το χρόνο. Ο μέσος Βορειοαμερικανός, όμως, χρησιμοποιεί περίπου 1.600.000 λίτρα το χρόνο. Σε μια πρώην δημοκρατία της Ρωσίας γίνεται η μέγιστη χρήση​—κατά μέσο όρο πάνω από 5,3 εκατομμύρια λίτρα νερού ανά άτομο κάθε χρόνο.

● Σύμφωνα με το περιοδικό Άφρικα Τζεογκράφικ, «κατά μέσο όρο, κάθε Νοτιοαφρικανός καταναλώνει ετησίως τη σοδειά 4 εκταρίων γης, ενώ η χώρα μπορεί να παράσχει για κάθε άτομο ετησίως τη σοδειά μόνο 2,4 εκταρίων γης».

[Εικόνα στη σελίδα 5]

Αποδασωμένη έκταση της περιοχής Σαχέλ, στην Μπουρκίνα Φάσο. Πριν από 15 χρόνια αυτή η έκταση ήταν γεμάτη δέντρα

[Ευχαριστίες]

© Jeremy Hartley/​Panos Pictures

 [Εικόνα στη σελίδα 8]

Η γεωργία που βασίζεται στην κοπή και καύση δέντρων καταστρέφει τροπικά δάση στο Καμερούν

[Ευχαριστίες]

© Fred Hoogervorst/​Panos Pictures

[Εικόνα στη σελίδα 8]

Η ρύπανση από τα αυτοκίνητα εξακολουθεί να αποτελεί αιτία ανησυχίας στις Ηνωμένες Πολιτείες

[Εικόνα στη σελίδα 8, 9]

Περίπου 20.000 τετραγωνικά χιλιόμετρα δάσους καταστρέφονταν κάθε χρόνο στη Βραζιλία μεταξύ των ετών 1995 και 2000

[Ευχαριστίες]

© Ricardo Funari/​SocialPhotos.com

[Εικόνα στη σελίδα 9]

Δύο δισεκατομμύρια και πλέον άνθρωποι ζουν με δυόμισι ευρώ την ημέρα ή και λιγότερα

[Ευχαριστίες]

© Giacomo Pirozzi/​Panos Pictures

[Εικόνα στη σελίδα 9]

Τα υπόγεια νερά που τροφοδοτούν αυτό το πηγάδι σε κάποιο χωριό στην Ινδία έχουν μολυνθεί από τις τοπικές γαριδοκαλλιέργειες

[Ευχαριστίες]

© Caroline Penn/​Panos Pictures