Βενετία—«Πόλη στη Θάλασσα»

ΑΝΑΠΑΡΑΓΩΓΗ

Βενετία—«Πόλη στη Θάλασσα»

Από αρθρογράφο του Ξύπνα! στην Ιταλία

«Υπάρχει μια θεσπέσια Πόλη στη Θάλασσα. Η Θάλασσα βρίσκεται στους φαρδείς και στους στενούς δρόμους της—πότε άμπωτη και πότε πλημμυρίδα—και τα αλμυρά φύκια κολλούν στο μάρμαρο των παλατιών της».—Σάμιουελ Ρότζερς, Άγγλος ποιητής, 1822.

Η «ΘΕΣΠΕΣΙΑ Πόλη» είναι η Βενετία. Αλλοτινή πρωτεύουσα μιας μεγάλης δημοκρατίας, η Βενετία έχει να επιδείξει μακραίωνη κυριαρχία σε στεριά και θάλασσα ως αυτοκρατορία. Πώς και γιατί χτίστηκε αυτή η πόλη «στη θάλασσα»; Σε τι βασιζόταν η δόξα της; Πώς κατέρρευσε η αυτοκρατορία της, και τι έχει απομείνει σήμερα από τη μεγαλοπρέπεια της Βενετίας;

Αφιλόξενη Τοποθεσία

Η Βενετία, που βρίσκεται στο μέσο μιας λιμνοθάλασσας στο βορειοδυτικό άκρο της Αδριατικής Θάλασσας, συνδέει μεταξύ τους 118 νησιά. Τα ποτάμια που εκβάλλουν στη θάλασσα εκεί κοντά αποθέτουν μεγάλες ποσότητες λάσπης στα ρηχά παράκτια νερά. Το παιχνίδισμα της παλίρροιας και των ρευμάτων εδώ έχει ως αποτέλεσμα το σχηματισμό μιας σειράς προσαμμώσεων οι οποίες περιβάλλουν την ήρεμη λιμνοθάλασσα μήκους περίπου 51 χιλιομέτρων και πλάτους 14 χιλιομέτρων. Τρία στενά ανοίγματα στη θάλασσα επιτρέπουν τη διέλευση τόσο της παλίρροιας, που φτάνει το ένα μέτρο ύψος, όσο και των σκαφών. «Επί αιώνες», λέει μια πηγή, «η λιμνοθάλασσα ήταν το σημείο όπου κατέληγαν τα πυκνά δρομολόγια είτε των εμπορικών πλοίων που ανέβαιναν την Αδριατική είτε των εμπόρων που κατέβαιναν από την κεντρική ή τη βόρεια Ευρώπη μέσω των ποτάμιων οδών ή των διαδρομών που ακολουθούσαν τα καραβάνια».

Οι μελετητές πιστεύουν ότι οι απαρχές της πόλης ανάγονται κάπου ανάμεσα στον πέμπτο και στον έβδομο αιώνα Κ.Χ., όταν αλλεπάλληλα κύματα βαρβάρων έκαναν επιδρομές από το βορρά, καίγοντας και λεηλατώντας τις κοινότητες της ενδοχώρας. Οι άνθρωποι τρέπονταν σε φυγή για να γλιτώσουν από τους λεηλατητές και πολλοί από αυτούς κατέφευγαν στα νησιά της λιμνοθάλασσας που, αν και δεν ήταν τόσο προσιτά, ήταν ασφαλέστερα.

Αρχαία έγγραφα δείχνουν ότι οι πρώτες κατασκευές εδώ ήταν χτισμένες πάνω σε πασσάλους βυθισμένους στη λάσπη και στερεωμένους μεταξύ τους με λεπτά κλαδιά ή καλάμια. Τα μεταγενέστερα χρόνια οι Βενετοί έχτιζαν με πέτρες πάνω σε θεμέλια από χιλιάδες ξύλινους στύλους. Στο μεταξύ, τα νησιά του Ριάλτο στη λιμνοθάλασσα, τα οποία έμελλε να γίνουν το κέντρο της πόλης, πλημμύριζαν συχνά και δεν είχαν αρκετά σταθερό έδαφος ούτε αρκετά μεγάλη έκταση για να φιλοξενήσουν σημαντικό αριθμό αποίκων. Έπρεπε να τους γίνουν αποστραγγιστικά έργα και να επεκταθούν με πρωτόγονα εγγειοβελτιωτικά συστήματα. Έτσι λοιπόν, οι κάτοικοι έσκαψαν κανάλια για τα πλοιάριά τους και ενίσχυσαν τα νησιά για να βελτιώσουν τις περιοχές οικοδόμησης. Τα κανάλια, πάνω από τα οποία περνούσαν γέφυρες που διευκόλυναν την κίνηση των πεζών από το ένα νησί στο άλλο, έγιναν οι δρόμοι τους.

Η Γέννηση και η Άνοδος μιας Δημοκρατίας

Μετά την πτώση της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στη Δύση, τα νησιά της λιμνοθάλασσας περιήλθαν στον έλεγχο της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας, η οποία είχε την πρωτεύουσά της στην Κωνσταντινούπολη. Ωστόσο, οι κοινότητες της λιμνοθάλασσας στασίασαν και διεκδίκησαν την ανεξαρτησία τους. Ως αποτέλεσμα, η Βενετία βρέθηκε, σύμφωνα με περιγραφές, στην ασυνήθιστη «θέση [ενός] μικρού ανεξάρτητου . . . δουκάτου, το οποίο ήταν εδαφικά απομονωμένο ανάμεσα σε δύο μεγάλες αυτοκρατορίες», των Φράγκων και των Βυζαντινών. Αυτή η μοναδική κατάσταση έδωσε στην πόλη τη δυνατότητα να αναπτυχθεί και να ακμάσει στο ρόλο του μεγάλου «εμπορικού μεσάζοντα».

Τους επόμενους αιώνες, η Βενετία συνέχισε τις στρατιωτικές αναμετρήσεις με αρκετές δυνάμεις οι οποίες την ανταγωνίζονταν στη Μεσόγειο, περιλαμβανομένων των Σαρακηνών, των Νορμανδών και των Βυζαντινών. Η Βενετία αποδείχτηκε τελικά ισχυρότερη από όλες αυτές τις δυνάμεις, όχι όμως προτού εκτρέψει την τέταρτη σταυροφορία, το 1204, ώστε να καταστρέψει το φοβερότερο από τους αντιπάλους της, την Κωνσταντινούπολη. Η Βενετία είχε ιδρύσει πολλούς εμπορικούς σταθμούς—στη Μαύρη Θάλασσα και στο Αιγαίο, καθώς και στην Ελλάδα, στην Κωνσταντινούπολη, στη Συρία, στην Παλαιστίνη, στην Κύπρο και στην Κρήτη. Τώρα επωφελήθηκε από την πτώση της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας για να μετατρέψει μερικούς από αυτούς σε εδαφικές αποικίες.

«Κυρία της Μεσογείου»

Από το 12ο κιόλας αιώνα, τα τεράστια ναυπηγεία της Βενετίας κατασκεύαζαν πλήρως εξοπλισμένα κωπήλατα σκάφη με ρυθμό ένα κάθε λίγες ώρες. Η τοπική βιομηχανία παρήγε γυαλικά και υφάσματα πολυτελείας—δαντέλες, μπροκάρ, δαμασκηνά και βελούδινα. Από τη Δύση, Βενετοί και ξένοι έμποροι έφερναν όπλα, άλογα, ήλεκτρο, γούνες, ξυλεία, μαλλί, μέλι, κερί και δούλους. Στην αντίπερα πλευρά, από το Μουσουλμανικό Λεβάντε εισάγονταν χρυσός, ασήμι, μετάξι, μπαχαρικά, βαμβάκι, βαφές, ελεφαντόδοντο, αρώματα και πλήθος άλλων αγαθών. Οι αξιωματούχοι της πόλης φρόντιζαν να επιβάλλουν φόρους σε όλα τα αγαθά που έμπαιναν και έβγαιναν από τις αγορές της.

Καλλωπισμένη από διάσημους αρχιτέκτονες και καλλιτέχνες—όπως ο Παλάντιο, ο Τιτσιάνο και ο Τιντορέτο—η Βενετία απέκτησε τη φήμη της γαληνοτάτης ή της «μεγαλειώδους». Δικαιολογημένα, λοιπόν, η πόλη μπορούσε να αποκληθεί «κυρία της Μεσογείου, . . . το πλουσιότερο και ανθηρότερο εμπορικό κέντρο του πολιτισμένου κόσμου». Παρέμεινε σε αυτή τη θέση επί αιώνες, και η δύναμή της άρχισε να φθίνει μόλις το 16ο αιώνα, όταν ο βασικός εμπορικός άξονας μετακινήθηκε προς τον Ατλαντικό και το Νέο Κόσμο.

Οι αποικίες της Βενετίας, διασκορπισμένες σε όλη τη Μεσόγειο, ποτέ δεν απόλαυσαν γεωγραφική ή διοικητική ενότητα ούτε και ουσιαστική συνοχή. Επομένως, η απώλεια αυτών των αποικιών ήταν αναπόφευκτη. Οι γειτονικές δυνάμεις απέσπασαν από τη Βενετία τις κτήσεις της μία προς μία, μέχρις ότου τελικά ο Ναπολέων Α΄ κατέκτησε την πόλη της λιμνοθάλασσας το 1797 και την εκχώρησε στην Αυστρία. Το 1866, η Βενετία έγινε μέρος της Ιταλίας.

Σουρεαλιστική Πόλη

Για πολλούς, η επίσκεψη στη Βενετία είναι σαν να ταξιδεύουν πίσω στο χρόνο διακόσια ή τριακόσια χρόνια. Η πόλη έχει τη δική της μοναδική ατμόσφαιρα.

Ένα χαρακτηριστικό είναι η ησυχία. Η κίνηση των πεζών στα στενά δρομάκια είναι ως επί το πλείστον ξεχωρισμένη από τη θαλάσσια κίνηση, εκτός από τα σημεία όπου αυτά τα δρομάκια είναι δίπλα στα κανάλια ή τα διασχίζουν πάνω στις χαρακτηριστικές τοξωτές πέτρινες γέφυρες. Τα μόνα μηχανοκίνητα οχήματα είναι τα σκάφη, εφόσον οι δρόμοι είναι υδάτινοι. Η πόλη έχει εξαιρετική γραφικότητα. Η Πλατεία του Αγίου Μάρκου, με τη βασιλική, το κωδωνοστάσιο και τη μεγαλοπρεπή προκυμαία της, όπου ο ήλιος λαμπυρίζει μέσα στα πράσινα νερά της λιμνοθάλασσας, εμπνέει τους καλλιτέχνες.

Τα πολυσύχναστα υπαίθρια καφέ στην κεντρική πλατεία προσελκύουν τόσο τους τουρίστες όσο και τους κατοίκους. Εδώ μπορείτε να απολαύσετε ένα ποτό ή παγωτό ακούγοντας μουσική από μικρές κλασικές ορχήστρες. Καθώς είστε καθισμένοι παρατηρώντας τους περαστικούς και θαυμάζοντας την έξοχη αρχιτεκτονική των γύρω κτιρίων, χωρίς να βλέπετε ούτε ένα αυτοκίνητο, μπορεί πραγματικά να νιώθετε σαν να έχετε ταξιδέψει πίσω στο χρόνο.

Η πόλη ασκεί ιδιαίτερη έλξη σε όσους αναζητούν θησαυρούς της τέχνης. Τα πολυάριθμα παλάτια, μουσεία και ναοί της πόλης στεγάζουν τους πίνακες πολλών διάσημων ζωγράφων. Ωστόσο, μερικοί επισκέπτες μένουν ικανοποιημένοι περιδιαβαίνοντας απλώς τα στενά δρομάκια και κοιτάζοντας το ασυνήθιστο θέαμα γύρω τους. Πάμπολλα καταστήματα προσφέρουν στους τουρίστες τα προϊόντα για τα οποία φημίζεται η πόλη—δαντέλες και κεντήματα από το νησί Μπουράνο της λιμνοθάλασσας και πανέμορφα κρύσταλλα και γυαλικά από το Μουράνο. Μέσα σε λίγη ώρα ένα βαπορέτο, δηλαδή βενζινάκατος, θα σας μεταφέρει σε οποιοδήποτε από τα δύο αυτά νησιά—μια ξεχωριστή εμπειρία—όπου θα μπορέσετε να δείτε πώς παράγονται τα προϊόντα τους.

Εντυπωσιακά παλάτια με αψιδωτά τόξα πιστοποιούν τις ανατολίτικες επιρροές των περασμένων εποχών. Η περίφημη Γέφυρα του Ριάλτο πάνω από το Κανάλε Γκράντε—την κύρια δίοδο της πόλης—και οι γυαλιστερές μαύρες γόνδολες που γλιστρούν αθόρυβα κάτω από αυτήν προσελκύουν την προσοχή των επισκεπτών.

Εξακολουθεί να Μάχεται για την Επιβίωσή Της

Δύο αιώνες μετά την πτώση της «μεγαλειώδους Δημοκρατίας», η Βενετία εξακολουθεί να μάχεται για την επιβίωσή της, διεξάγοντας όμως άλλου είδους μάχες. Ο αριθμός των κατοίκων στο ιστορικό κέντρο μειώθηκε από 175.000 το 1951 σε μόλις 64.000 το 2003, λόγω της μεγάλης αύξησης στις τιμές των ακινήτων, της ανεργίας και των λιγοστών σύγχρονων εγκαταστάσεων. Σύνθετα κοινωνικά και οικονομικά προβλήματα απαιτούν επίλυση, όπως το πώς—και το αν—θα πρέπει να ανακαινιστεί η αποσυντιθέμενη πόλη.

Τη δεκαετία του 1920 μια νέα βιομηχανική περιοχή αναπτύχθηκε στην ενδοχώρα με την ελπίδα ότι θα έδινε ώθηση στην τοπική οικονομία, ενώ ανοίχτηκε ένα βαθύ κανάλι κατά μήκος της λιμνοθάλασσας ώστε να μπορούν τα δεξαμενόπλοια να φτάνουν στα διυλιστήρια. Η βιομηχανία πρόσφερε ευκαιρίες για εργασία, αλλά θεωρήθηκε επίσης υπεύθυνη για τη μόλυνση και για την καταστροφική πλημμυρίδα, τη λεγόμενη άκουα άλτα (υψηλόν ύδωρ), η οποία κατακλύζει ολοένα και συχνότερα μεγάλο μέρος του ιστορικού κέντρου.

Το γεγονός ότι το περιβάλλον της λιμνοθάλασσας και η κίνηση των νερών της συνθέτουν έναν ευαίσθητο φυσικό μηχανισμό ουσιώδη για την επιβίωση της πόλης δεν είναι κάτι καινούριο. Από το 1324 κιόλας, οι Βενετοί ανέλαβαν την κατασκευή τεράστιων μηχανικών έργων ώστε να εκτρέψουν ποταμούς που απειλούσαν να πνίξουν τη λιμνοθάλασσα με λάσπη. Το 18ο αιώνα, έχτισαν κυματοθραύστες για να αποτρέψουν την καταστροφική εισβολή της Αδριατικής στη λιμνοθάλασσα.

Τώρα η κατάσταση φαίνεται πιο κρίσιμη από ποτέ. Πιστεύεται ότι το πρόβλημα της καθίζησης λόγω άντλησης των υπόγειων υδάτων για βιομηχανική χρήση έχει τερματιστεί οριστικά, αλλά η στάθμη της θάλασσας εξακολουθεί να ανεβαίνει παγκοσμίως. Επιπλέον, η περιοχή της λιμνοθάλασσας έχει συρρικνωθεί λόγω των εγγειοβελτιωτικών έργων και η ισορροπία της έχει διαταραχτεί. Η πλημμυρίδα αποτελούσε ανέκαθεν απειλή, ποτέ όμως στο βαθμό στον οποίο συμβαίνει αυτό τώρα. Στις αρχές του 20ού αιώνα, η Πλατεία του Αγίου Μάρκου πλημμύριζε περίπου πέντε ως εφτά φορές το χρόνο. Έναν αιώνα αργότερα, πλημμύρισε 80 φορές μέσα σε έναν και μόνο χρόνο.

Η έξοχη ιστορική και καλλιτεχνική κληρονομιά της Βενετίας σε συνδυασμό με τα προβλήματα που αντιμετωπίζει έχουν εγείρει το ενδιαφέρον διεθνώς. Ειδικοί νόμοι έχουν ψηφιστεί με στόχο την προστασία της πόλης από την πλημμυρίδα και το σεβασμό στο περιβάλλον χωρίς τη διατάραξη της λειτουργίας του λιμανιού της ή της καθημερινής ζωής του πληθυσμού της. Το πώς μπορεί να γίνει αυτό με τον καλύτερο τρόπο παραμένει αναπάντητο ερώτημα.

Γίνονται έργα για να ανυψωθούν οι πλευρές των καναλιών, να μη διαβρώνονται οι επιστρωμένες περιοχές εξαιτίας της διείσδυσης του νερού από το υπέδαφος και να αποτρέπεται η υπερχείλιση των αποχετεύσεων στη φάση της πλημμυρίδας. Το πιο αμφιλεγόμενο μέτρο είναι η προγραμματισμένη κατασκευή ενός συστήματος κινητών φραγμάτων στις εισόδους της λιμνοθάλασσας, τα οποία θα ανυψώνονται όταν η πλημμυρίδα γίνεται απειλητική.

Η επίτευξη αυτών των στόχων είναι δύσκολη υπόθεση. Η «θεσπέσια Πόλη στη Θάλασσα» φέρει τα πειστήρια ενός συναρπαστικού παρελθόντος αλλά, όπως έχουν παρατηρήσει διάφοροι συγγραφείς, κινδυνεύει να μετατραπεί «από τους επισκέπτες σε μουσείο εις βάρος του τοπικού πληθυσμού που απειλείται ακόμη και με εκτόπιση». Η Βενετία αγωνίζεται επί μακρόν να τα βγάλει πέρα με ένα δύσκολο φυσικό περιβάλλον, αλλά τώρα «η υλική της θωράκιση και μόνο θα είναι άσκοπη αν δεν συνδυαστεί με την κοινωνική και οικονομική της αναγέννηση, έτσι ώστε να γίνει μια πολύβουη, ζωντανή και γεμάτη σφρίγος πόλη».

[Χάρτης στη σελίδα 16]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Βενετία

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Η Γέφυρα του Ριάλτο πάνω από το Κανάλε Γκράντε

[Εικόνα στη σελίδα 16, 17]

Σαν Τζόρτζο Ματζόρε

[Εικόνα στη σελίδα 17]

Σάντα Μαρία ντέλα Σαλούτε

[Εικόνα στη σελίδα 18]

Εστιατόρια στο Κανάλε Γκράντε

[Εικόνα στη σελίδα 19]

Η Πλατεία του Αγίου Μάρκου πλημμυρισμένη

[Ευχαριστίες]

Lepetit Christophe/GAMMA

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 16]

ΞΥΠΝΑ!