Ο Άνθρωπος που «Έθεσε σε Κίνηση τη Γη»

Από αρθρογράφο του Ξύπνα! στην Πολωνία

«Υπάρχουν ορισμένοι “ματαιολόγοι” οι οποίοι, αν και εντελώς αδαείς στα μαθηματικά, παίρνουν την πρωτοβουλία να εκφέρουν κρίσεις και, διαστρέφοντας αναίσχυντα το νόημα μερικών περικοπών της Αγίας Γραφής, τολμούν να επιτιμήσουν το έργο μου και να του επιτεθούν. Μου προξενούν τόσο λίγη ανησυχία ώστε θεωρώ τις κρίσεις τους ανάξιες λόγου και απερίσκεπτες».

Ο ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΚΟΠΕΡΝΙΚΟΣ έγραψε τα παραπάνω λόγια στον Πάπα Παύλο Γ΄. Ο Κοπέρνικος τα συμπεριέλαβε στον πρόλογο του ανατρεπτικού έργου του με τίτλο Περί Περιφορών των Ουράνιων Σφαιρών (On the Revolutions of the Heavenly Spheres), το οποίο δημοσιεύτηκε το 1543. Σχετικά με τις απόψεις που εκφράστηκαν σε αυτό το έργο, ο Χριστόφορος Κλάβιους, Ιησουίτης ιερέας του 16ου αιώνα, είπε: «Η θεωρία του Κοπέρνικου περιέχει πολλούς παράλογους ή εσφαλμένους ισχυρισμούς». Ο Γερμανός θεολόγος Μαρτίνος Λούθηρος είπε: «Αυτός ο ανόητος θα ανατρέψει ολόκληρη την επιστήμη της αστρονομίας».

Ποιος ήταν ο Νικόλαος Κοπέρνικος; Γιατί ήταν τόσο αμφιλεγόμενες οι απόψεις του; Και πώς επηρέασε τη σύγχρονη σκέψη;

Νεαρή Διάνοια Διψασμένη για Γνώση

Γεννήθηκε στις 19 Φεβρουαρίου 1473, στην Τορούν της Πολωνίας, και το όνομα που του δόθηκε ήταν Μικόλαϊ Κοπέρνικ. Το όνομα Νικόλαος Κοπέρνικος, στη λατινική του μορφή, το υιοθέτησε αργότερα, όταν άρχισε να γράφει τα επιστημονικά του έργα. Ο πατέρας του, έμπορος στην Τορούν, είχε τέσσερα παιδιά, από τα οποία ο Νικόλαος ήταν ο μικρότερος. Ο πατέρας του πέθανε όταν εκείνος ήταν 11 ετών. Ένας θείος του ονόματι Λούκας Βατσενρόντε ανέλαβε τη φροντίδα του Νικολάου και των αδελφών του. Βοήθησε τον Νικόλαο να πάρει καλή εκπαίδευση, προτρέποντάς τον να γίνει ιερέας.

Η εκπαίδευση του Νικολάου άρχισε στη γενέτειρά του αλλά αργότερα συνεχίστηκε στο γειτονικό Χέλμνο, όπου έμαθε τη λατινική και μελέτησε έργα αρχαίων συγγραφέων. Σε ηλικία 18 ετών μετακόμισε στην Κρακοβία, την τότε πρωτεύουσα της Πολωνίας. Εκεί γράφτηκε στο πανεπιστήμιο και ασχολήθηκε με το πάθος του για την αστρονομία. Όταν ολοκλήρωσε τις σπουδές του στην Κρακοβία, ο θείος του Νικολάου​—ο οποίος στο μεταξύ είχε γίνει επίσκοπος της Βάρμιας—​του ζήτησε να μετακομίσει στο Φρόμπορκ, μια πόλη στη Βαλτική Θάλασσα. Ο Βατσενρόντε ήθελε να αναλάβει ο ανιψιός του τη θέση του εφημέριου του καθεδρικού ναού.

Ωστόσο, ο 23χρονος Νικόλαος ήθελε να ικανοποιήσει τη δίψα του για γνώση και έπεισε το θείο του να τον αφήσει να σπουδάσει κανονικό δίκαιο, ιατρική και μαθηματικά στα ιταλικά πανεπιστήμια της Μπολόνια και της Πάδουα. Εκεί ο Νικόλαος συνδέθηκε με τον  αστρονόμο Ντομένικο Μαρία Νοβάρα και με τον φιλόσοφο Πιέτρο Πομπονάτσι. Ο ιστορικός Στάνισλαφ Μπζοστκιέβιτς λέει ότι οι διδασκαλίες του Πομπονάτσι απελευθέρωσαν «τη διάνοια του νεαρού αστρονόμου από τη μέγγενη της μεσαιωνικής ιδεολογίας».

Στον ελεύθερο χρόνο του, ο Κοπέρνικος μελετούσε έργα αρχαίων αστρονόμων, και μάλιστα ήταν τόσο απορροφημένος σε αυτά ώστε, όταν διαπίστωσε πως κάποια λατινικά έργα ήταν ελλιπή, έμαθε την ελληνική ώστε να μπορεί να μελετήσει τα πρωτότυπα κείμενα. Όταν ολοκλήρωσε τις σπουδές του, ο Νικόλαος είχε γίνει διδάκτορας κανονικού δικαίου, μαθηματικός και γιατρός. Ήταν επίσης άριστος γνώστης της ελληνικής​—ο πρώτος που μετέφρασε κείμενο από την ελληνική απευθείας στην πολωνική.

Γέννηση μιας Επαναστατικής Θεωρίας

Όταν ο Κοπέρνικος επέστρεψε στην Πολωνία, ο θείος του, ο επίσκοπος, τον διόρισε προσωπικό γραμματέα, σύμβουλο και γιατρό του​—μια θέση με κύρος. Τις επόμενες δεκαετίες, ο Νικόλαος εργάστηκε σε διάφορες διοικητικές θέσεις, τόσο θρησκευτικής όσο και πολιτικής φύσης. Παρά το φόρτο εργασίας του, συνέχισε να μελετάει τα άστρα και τους πλανήτες, συλλέγοντας στοιχεία που θα εδραίωναν μια επαναστατική θεωρία​—ότι η γη δεν ήταν το σταθερό κέντρο του σύμπαντος αλλά, στην πραγματικότητα, κινούνταν γύρω από τον ήλιο.

Αυτή η θεωρία συγκρουόταν με τις διδασκαλίες του σεβαστού φιλόσοφου Αριστοτέλη και ερχόταν σε αντίθεση με τα συμπεράσματα του μαθηματικού Πτολεμαίου. Επιπλέον, η θεωρία του Κοπέρνικου απέρριπτε το φαινομενικά αυτονόητο «γεγονός» ότι ο ήλιος υψωνόταν στην ανατολή και διέσχιζε τον ουρανό καταλήγοντας στη δύση, ενώ η γη παρέμενε ακίνητη.

Ο Κοπέρνικος δεν ήταν ο πρώτος που συμπέρανε ότι η γη περιστρεφόταν γύρω από τον ήλιο. Ο αστρονόμος Αρίσταρχος ο Σάμιος πρόβαλε αυτή τη θεωρία τον τρίτο αιώνα Π.Κ.Χ. Οι οπαδοί του Πυθαγόρα είχαν διδάξει ότι η γη καθώς και ο ήλιος κινούνταν γύρω από ένα «κεντρικόν πυρ». Ωστόσο, ο Πτολεμαίος έγραψε ότι, αν η γη κινούνταν, «τα ζώα και άλλα βαριά αντικείμενα θα αιωρούνταν στον αέρα, και η Γη πολύ γρήγορα θα έπεφτε από τους ουρανούς», προσθέτοντας: «Και μόνο το να σκεφτεί κανείς τέτοια πράγματα φαίνεται γελοίο».

Ο Πτολεμαίος υποστήριξε την άποψη του Αριστοτέλη ότι η γη στεκόταν ακίνητη στο κέντρο του σύμπαντος, περιστοιχισμένη από μια σειρά από τέλειες σφαίρες τοποθετημένες η μία μέσα στην άλλη, πάνω στις οποίες ήταν στερεωμένος ο ήλιος, οι πλανήτες και τα άστρα. Ισχυριζόταν ότι η κίνηση αυτών των τέλειων σφαιρών ευθυνόταν για την κίνηση των πλανητών και των άστρων. Οι μαθηματικοί τύποι του Πτολεμαίου εξηγούσαν, με σχετική ακρίβεια, την κίνηση των πλανητών στο νυχτερινό ουρανό.

Ωστόσο, οι ελλείψεις της θεωρίας του Πτολεμαίου ήταν εκείνο που ώθησε τον Κοπέρνικο να αναζητήσει μια εναλλακτική εξήγηση για τις παράξενες κινήσεις των πλανητών. Για να τεκμηριώσει τη θεωρία του, ο Κοπέρνικος ανακατασκεύασε τα όργανα που χρησιμοποιούσαν οι αρχαίοι αστρονόμοι. Αν και με τα δεδομένα της εποχής αυτά ήταν απλά, του επέτρεψαν να υπολογίσει τις σχετικές αποστάσεις μεταξύ των πλανητών και του ήλιου. Δαπάνησε χρόνια προκειμένου να βρει τις ακριβείς ημερομηνίες κατά τις οποίες οι προγενέστεροί του είχαν κάνει ορισμένες σημαντικές  αστρονομικές παρατηρήσεις. Εφοδιασμένος με αυτά τα στοιχεία, ο Κοπέρνικος άρχισε να γράφει το αντιλεγόμενο έργο που μετατόπισε την ανθρωπότητα από το κέντρο του σύμπαντος.

Αντιλογίες για το Χειρόγραφο

Ο Κοπέρνικος πέρασε τα τελευταία χρόνια της ζωής του βελτιώνοντας και συμπληρώνοντας τα επιχειρήματα και τους μαθηματικούς τύπους που τεκμηρίωναν τη θεωρία του. Πάνω από το 95 τοις εκατό της τελικής μορφής του έργου του περιέχει τεχνικές λεπτομέρειες που υποστηρίζουν τα συμπεράσματά του. Αυτό το αρχικό χειρόγραφο κείμενο διασώζεται και φυλάσσεται στο Γιαγκελόνειο Πανεπιστήμιο στην Κρακοβία της Πολωνίας. Το έργο είναι άτιτλο. Σε σχέση με αυτό, ο αστρονόμος Φρεντ Χόιλ γράφει: «Δεν γνωρίζουμε πώς ακριβώς θα ήθελε να ονομάσει ο Κοπέρνικος το βιβλίο του».

Ακόμη και πριν από τη δημοσίευση του έργου, τα περιεχόμενά του προκαλούσαν ενδιαφέρον. Ο Κοπέρνικος είχε εκδώσει μια σύντομη περίληψη των ιδεών του σε ένα έργο με τίτλο Κομενταριόλους (Commentariolus). Ως αποτέλεσμα, πληροφορίες γύρω από την έρευνά του έφτασαν στη Γερμανία και στη Ρώμη. Από το 1533 κιόλας, ο Πάπας Κλήμης Ζ΄ είχε ακούσει για τη θεωρία του Κοπέρνικου. Το 1536, ο Καρδινάλιος Σένμπεργκ έγραψε στον Κοπέρνικο, προτρέποντάς τον να δημοσιεύσει μια πλήρη περιγραφή των απόψεών του. Ο Γκέοργκ Γιόαχιμ Ρέτικους, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Βιτεμβέργης στη Γερμανία, εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ από το έργο του αστρονόμου Κοπέρνικου ώστε όταν πήγε να τον επισκεφτεί έμεινε τελικά μαζί του δύο χρόνια. Το 1542 ο Ρέτικους πήρε μαζί του πίσω στη Γερμανία ένα αντίτυπο του χειρογράφου και το παρέδωσε σε έναν τυπογράφο ονόματι Πετρέιους και σε κάποιον κληρικό και διορθωτή κειμένου ονόματι Αντρέα Οζιάντερ.

Ο Οζιάντερ έδωσε στο έργο τον τίτλο Περί Περιφορών των Ουράνιων Σφαιρών (De revolutionibus orbium coelestium). Περιλαμβάνοντας τη φράση «ουράνιων σφαιρών», ο Οζιάντερ υπαινισσόταν ότι το έργο ήταν επηρεασμένο από τις ιδέες του Αριστοτέλη. Ο Οζιάντερ έγραψε επίσης έναν ανώνυμο πρόλογο, δηλώνοντας ότι τα αναφερόμενα στο βιβλίο δεν αποτελούσαν άρθρα πίστης και δεν ήταν κατ’ ανάγκην αληθινά. Ο Κοπέρνικος έλαβε ένα αντίγραφο του τυπωμένου βιβλίου, με τις μη εγκεκριμένες αλλαγές και τους συμβιβασμούς, μόλις λίγες ώρες πριν από το θάνατό του το 1543.

Περί Περιφορών​—Επαναστατικό Έργο

Οι αλλαγές του Οζιάντερ προστάτεψαν αρχικά το βιβλίο από τις επικρίσεις. Ο Ιταλός αστρονόμος και φυσικός Γαλιλαίος  έγραψε αργότερα: «Όταν το βιβλίο τυπώθηκε, έγινε δεκτό από την αγία Εκκλησία και όλοι το διάβασαν και το μελέτησαν χωρίς να υπάρχει το παραμικρό ίχνος εναντίωσης στις θέσεις του. Ωστόσο, τώρα που αυτές έχουν εδραιωθεί από σαφείς εμπειρίες και τις απαραίτητες αποδείξεις, υπάρχουν άτομα που στερούν από το συγγραφέα του τον οφειλόμενο σεβασμό χωρίς καν να διαβάσουν το βιβλίο».

Οι Λουθηρανοί ήταν οι πρώτοι που αποκάλεσαν το βιβλίο «παραλογισμό». Η Καθολική Εκκλησία, παρ’ όλο που αρχικά δεν εξέφερε γνώμη, αποφάσισε ότι το βιβλίο ερχόταν σε σύγκρουση με το επίσημο δόγμα της και το 1616 πρόσθεσε το έργο του Κοπέρνικου στον κατάλογο με τα απαγορευμένα βιβλία. Από αυτόν τον κατάλογο αφαιρέθηκε τελικά το 1828. Στον πρόλογο μιας αγγλικής μετάφρασης του βιβλίου, ο Τσαρλς Γκλεν Γουόλις εξηγεί: «Οι διαφωνίες μεταξύ Καθολικών και Προτεσταντών έκαναν και τις δύο θρησκευτικές ομάδες να φοβούνται μήπως ξεσπάσει κάποιο σκάνδαλο το οποίο θα μπορούσε να υπονομεύσει το σεβασμό για την Εκκλησία της Αγίας Γραφής και γι’ αυτόν το λόγο άρχισαν να διαβάζουν τις Γραφές με υπερβολικά κυριολεκτικό τρόπο, τείνοντας να καταδικάζουν κάθε ισχυρισμό που θα μπορούσε να θεωρηθεί ότι συγκρούεται με την κατά γράμμα ερμηνεία οποιασδήποτε περικοπής της Γραφής». a Σχετικά με την υποτιθέμενη σύγκρουση ανάμεσα στη θεωρία του Κοπέρνικου και στη διδασκαλία της Γραφής, ο Γαλιλαίος έγραψε: «[Ο Κοπέρνικος] δεν αγνοούσε τη Γραφή, αλλά ήξερε πολύ καλά πως, αν η θέση του αποδεικνυόταν, τότε δεν θα συγκρουόταν με τις Γραφές όταν αυτές κατανοούνταν ορθά».

Σήμερα, ο Κοπέρνικος τιμάται από πολλούς ως ο πατέρας της σύγχρονης αστρονομίας. Είναι αλήθεια ότι η περιγραφή του για το σύμπαν υπέστη επεξεργασία και βελτιώσεις από μεταγενέστερους επιστήμονες, όπως ο Γαλιλαίος, ο Κέπλερ και ο Νεύτων. Ωστόσο, ο αστροφυσικός Όουεν Γκίνγκριτς παρατηρεί: «Ο Κοπέρνικος ήταν εκείνος που με το έργο του μας έδειξε πόσο εύθραυστες μπορούν να είναι διάφορες μακραίωνες επιστημονικές αντιλήψεις». Μέσω της έρευνας, της παρατήρησης και των μαθηματικών, ο Κοπέρνικος ανέτρεψε εδραιωμένες θρησκευτικές και επιστημονικές παρανοήσεις. Στη διάνοια των ανθρώπων, ήταν επίσης αυτός που «σταμάτησε τον ήλιο και έθεσε σε κίνηση τη γη».

[Υποσημείωση]

[Πλαίσιο/​Εικόνα στη σελίδα 17]

Περί Περιφορών των Ουράνιων Σφαιρών

Ο Κοπέρνικος διαίρεσε το έργο του σε έξι μέρη. Παρακάτω παρουσιάζονται μερικές από τις βασικές απόψεις που εμφανίζονται στο βιβλίο του.

● Ο πλανήτης μας είναι ένας από τους πολλούς «ταξιδιώτες» των οποίων τις κινήσεις καθορίζει “ο ήλιος, καθισμένος στο βασιλικό του θρόνο”.

● Οι πλανήτες διαγράφουν τροχιά γύρω από τον ήλιο στην ίδια κατεύθυνση. Η γη είναι ένας από αυτούς. Περιστρέφεται γύρω από τον άξονά της μία φορά την ημέρα και διαγράφει τροχιά γύρω από τον ήλιο μία φορά το χρόνο.

● Με βάση την απόστασή τους από τον ήλιο, ο Ερμής είναι ο πλησιέστερος, ενώ ακολουθεί η Αφροδίτη, η Γη και η σελήνη της, ο Άρης, ο Δίας και, τελικά, ο Κρόνος.

[Ευχαριστίες]

Title page of Copernicus’ work: Zbiory i archiwum fot. Muzeum Okręgowego w Toruniu

[Εικόνα στη σελίδα 14]

Όργανο παρατήρησης που χρησιμοποιούσε ο Κοπέρνικος

[Ευχαριστίες]

Zbiory i archiwum fot. Muzeum Okręgowego w Toruniu

[Εικόνες στη σελίδα 15]

Αντικείμενα από το χώρο μελέτης του Κοπέρνικου, στο παρατηρητήριό του στο Φρόμπορκ της Πολωνίας

[Ευχαριστίες]

Zdjecie: Muzeum M. Kopernika we Fromborku; J. Semków

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Το γεωκεντρικό σύστημα

[Ευχαριστίες]

© 1998 Visual Language

[Εικόνα στη σελίδα 16]

Το ηλιοκεντρικό σύστημα

[Ευχαριστίες]

© 1998 Visual Language

[Εικόνα στη σελίδα 16, 17]

Το ηλιακό σύστημα όπως το κατανοούμε σήμερα