Σπόγγοι​—Απλοί Αλλά Εντυπωσιακοί

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑ

ΘΑ ΣΑΣ άρεσε να κάνετε μπάνιο χρησιμοποιώντας το κουφάρι ενός ζώου; Η ιδέα μπορεί να ακούγεται αποκρουστική. Ωστόσο, το φυσικό σφουγγάρι για το μπάνιο είναι στην πραγματικότητα ο ινώδης σκελετός του πλάσματος που ονομάζεται σπόγγος.

«Οι σπόγγοι αποτελούν τον παλαιότερο και κατώτερο κλάδο του οικογενειακού δέντρου των ζώων», αναφέρει η ιστοσελίδα του National Geographic. Αυτό έχει κάνει μερικούς να υποθέτουν ότι ένας αρχαίος σπόγγος ήταν ο εξελικτικός πρόγονος ζώων και ανθρώπων. Ένα τηλεοπτικό ντοκιμαντέρ μάλιστα αποκάλεσε το σπόγγο «Εύα των ζώων»​—«πρόγονο από τον οποίο προήλθαμε όλοι εμείς».

Τι έχει μάθει η επιστήμη για τους σπόγγους; Είναι κάποια απλά πλάσματα ή μήπως αποδεικνύουν την ύπαρξη εντυπωσιακού σχεδίου;

Δεν Έχουν Καρδιά, Δεν Έχουν Εγκέφαλο, Δεν Έχουν Πρόβλημα

Οι σπόγγοι μπορεί να μοιάζουν με φυτά αλλά ο Αριστοτέλης και ο Πλίνιος ο Πρεσβύτερος τους περιέγραψαν σωστά ως ζώα. Οι ειδικοί εκτιμούν ότι τουλάχιστον 15.000 είδη ζουν στις λίμνες και στις θάλασσες όλου του κόσμου και σε αυτά περιλαμβάνεται μια εκπληκτική ποικιλία από σχήματα και χρώματα. Οι σπόγγοι μπορεί να μοιάζουν με λεπτά δάχτυλα, φουσκωμένα βαρέλια, απλωμένα χαλιά, κομψές βεντάλιες, ακόμη και λεπτεπίλεπτα κρυστάλλινα βάζα​—για να αναφέρουμε μόνο μερικά σχέδια. Ορισμένοι είναι μικρότεροι από κόκκο ρυζιού ενώ άλλοι γίνονται ψηλότεροι από άνθρωπο. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι κάποιοι σπόγγοι μπορεί να είναι ηλικίας εκατοντάδων ετών.

«Όσον αφορά τη δομή, τη λειτουργία και την ανάπτυξη, οι σπόγγοι ξεχωρίζουν από τα άλλα ζώα», αναφέρει η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (Encyclopædia Britannica). Γιατί συμβαίνει αυτό; Ανόμοια με άλλα ζώα, οι σπόγγοι δεν έχουν εσωτερικά όργανα του σώματος. Χωρίς καρδιά, εγκέφαλο ή νευρικό σύστημα, πώς ζουν οι σπόγγοι; Μικροσκοπικά κύτταρα στο εσωτερικό του σπόγγου φροντίζουν για τις πολλές λειτουργίες που τον διατηρούν στη ζωή. Εξειδικευμένα κύτταρα συλλαμβάνουν την τροφή, μεταφέρουν τα θρεπτικά στοιχεία ή απομακρύνουν τις άχρηστες ουσίες. Άλλα φτιάχνουν δομικά συστατικά για το σκελετό ή το δέρμα. Μερικά κύτταρα μπορεί ακόμη και να αλλάζουν κυτταρικό τύπο όταν προκύπτει ανάγκη.

Οι σπόγγοι είναι μοναδικοί και από άλλες απόψεις. Αν περάσετε έναν ζωντανό σπόγγο μέσα από κόσκινο, τα κύτταρά του θα ενωθούν ξανασχηματίζοντας το ζώο στην αρχική του μορφή. Αν αλέσετε δύο σπόγγους μαζί, τα κύτταρά τους θα διαχωριστούν σταδιακά και θα ξαναδημιουργήσουν τους δύο σπόγγους από τους οποίους προήλθαν αρχικά. «Κανένα άλλο φυτό ή ζώο δεν μπορεί να προκαλέσει την αναβίωσή του με αυτόν τον τρόπο», παρατηρεί η ιστοσελίδα του National Geographic.

Οι σπόγγοι διαθέτουν επίσης αξιοσημείωτη αναπαραγωγική ευελιξία. Μερικοί σπόγγοι εξοπλίζουν και αποστέλλουν κυτταρικά «διαστημόπλοια» για να αποικίσουν άλλες περιοχές. Ταξιδεύοντας σε κατάσταση λαθροβίωσης, οι «αποικιστές» τελικά «προσγειώνονται», αφυπνίζονται και έπειτα βγαίνουν από το «σκάφος» τους για να παραγάγουν έναν νέο σπόγγο. Άλλοι σπόγγοι αναπαράγονται σεξουαλικά καθώς μετατρέπονται σε αρσενικό ή θηλυκό ανάλογα με την ανάγκη. Μερικοί σπόγγοι γεννούν αβγά. «Όσο περισσότερο ερευνούμε ακόμη και τους πιο απλούς οργανισμούς, τόσο περισσότερη πολυπλοκότητα διακρίνουμε», λέει με θαυμασμό ο συγγραφέας Πολ Μόρις.

Θαλάσσιες Σκούπες

Οι σπόγγοι διαθέτουν «μοναδικό σύστημα σίτισης μεταξύ των ζώων», γράφει ο ζωολόγος Άλεν Κόλινς. Μικροσκοπικοί πόροι στο εξωτερικό δέρμα οδηγούν σε έναν λαβύρινθο από σήραγγες και θαλάμους που καταλαμβάνουν όλο το σπόγγο. Εκατομμύρια μικροσκοπικά κύτταρα με λαγηνοειδές σχήμα, τα χοανοκύτταρα, είναι παραταγμένα στα τοιχώματα αυτού του λαβύρινθου. Από κάθε κύτταρο προεξέχει ένα  νημάτιο που μοιάζει με μαστίγιο το οποίο πάλλεται. «Σαν κωπηλάτες σε ρωμαϊκή γαλέρα, [αυτά τα κύτταρα] προωθούν ένα σταθερό ρεύμα νερού στα άλλα κύτταρα του σπόγγου, τα οποία είναι σχεδιασμένα να συλλαμβάνουν και να απορροφούν τα σωματίδια τροφής που περιέχει το νερό», εξηγεί ο συγγραφέας Μπεν Χάρντερ. Ο σπόγγος, ο οποίος κάθε ώρα αντλεί δεκαπλάσιο όγκο νερού σε σχέση με το δικό του όγκο, αποσπά θρεπτικά στοιχεία, τοξικές χημικές ουσίες και περίπου το 90 τοις εκατό όλων των βακτηριδίων που υπάρχουν στο νερό. Μπορεί μάλιστα να ρυθμίσει ή να αντιστρέψει την  αντλητική του δραστηριότητα ώστε να αντισταθμίσει την αλλαγή πορείας των υδάτινων ρευμάτων ή να καθαρίσει εσωτερικά ιζήματα. «Οι σπόγγοι είναι . . . οι πιο αποτελεσματικές σκούπες της θάλασσας», αναφέρει ο Δρ Τζον Χούπερ.

Η συνεχής ροή τροφής και νερού μέσα στο σπόγγο τον καθιστά ιδανική κατοικία για γαρίδες, κάβουρες και άλλα μικροσκοπικά πλάσματα. Ένας σπόγγος περιείχε 17.128 κατοίκους. Αμέτρητα βακτήρια, άλγη και μύκητες απολαμβάνουν σχέσεις συνεργασίας, ή αλλιώς συμβίωσης, με τους σπόγγους. Τα βακτήρια μπορεί να αποτελούν μέχρι και το 50 τοις εκατό του βάρους του σπόγγου όταν αυτός είναι υγρός.

Οι επιστήμονες έχουν διαπιστώσει ότι οι σπόγγοι και οι οργανισμοί με τους οποίους συμβιώνουν είναι μια υποσχόμενη πηγή νέων και μοναδικών φαρμάκων. Μερικοί πιστεύουν ότι τέτοια φάρμακα ίσως αποδειχτούν χρήσιμα στην καταπολέμηση του AIDS, του καρκίνου, της ελονοσίας και άλλων ασθενειών. Αναφερόμενη σε ένα τέτοιο συστατικό του σπόγγου, η ερευνήτρια Σίρλεϊ Πομπόνι λέει: «Η φύση προσφέρει πολύ περισσότερα ενδιαφέροντα μόρια από όσα μπορούν να προκύψουν ακόμη και με τη βοήθεια των κομπιούτερ μας».

Κρυστάλλινη Δημιουργικότητα

Ανόμοια με τα μαλακά και ινώδη σφουγγάρια μπάνιου, πολλοί σπόγγοι είναι τραχείς ή άκαμπτοι. Αυτοί οι σπόγγοι περιέχουν εκατομμύρια μικροσκοπικούς κρυστάλλους οι οποίοι ονομάζονται σκληρίτες. Αν δει κανείς τους σκληρίτες στο μικροσκόπιο, θα διαπιστώσει ότι η ομορφιά και η ποικιλία τους ξεπερνούν κάθε φαντασία. Συνδεδεμένοι μεταξύ τους με διάφορους τρόπους, οι σκληρίτες μπορεί να σχηματίζουν περίπλοκους σκελετούς, προστατευτική θωράκιση, ακόμη και σωλήνες μήκους 3 μέτρων και πάχους 1 εκατοστού. Κάποιος σαρκοφάγος σπόγγος χρησιμοποιεί αλιευτικά δίχτυα που λειτουργούν με άγκιστρα όπως το βέλκρο για να πιάνει τη λεία του.

Το γένος Euplectella aspergillum που ζει σε βαθιές θάλασσες χρησιμοποιεί σκληρίτες για να υφάνει ένα περίπλοκο γυάλινο πλέγμα εντυπωσιακής ομορφιάς. Οι εξαιρετικά διαυγείς υαλώδεις ίνες μοιάζουν αρκετά με τα καλώδια οπτικών ινών που κυκλοφορούν στο εμπόριο. «Αυτές οι βιοοπτικές ίνες είναι πάρα πολύ ανθεκτικές», εξηγεί κάποια επιστήμονας. «Μπορείτε να τις δέσετε κάνοντάς τες σφιχτούς κόμπους και, ανόμοια με τις ίνες του εμπορίου, δεν θα σπάσουν». Το πώς αναπτύσσονται αυτές οι πολύπλοκες ίνες στο θαλασσινό νερό και σε χαμηλές θερμοκρασίες είναι κάτι που έχει προβληματίσει τους επιστήμονες. «Σε αυτή την περίπτωση, ένας σχετικά απλός οργανισμός παρέχει λύση για ένα πολύ περίπλοκο πρόβλημα της ολοκληρωμένης οπτικής καθώς και του σχεδιασμού υλικών», λέει η Τσέρι Μάρεϊ από τα Εργαστήρια Μπελ.

Σύμπτωση ή Σχέδιο;

Αφού εξέτασε τα πολλά εντυπωσιακά βιολογικά χαρακτηριστικά των σπόγγων, ο Δρ Χούπερ παρατήρησε: «Ο “απλός σπόγγος” είναι στην πραγματικότητα ένα πολύ περίπλοκο [ζώο], το οποίο ακόμη και σήμερα δεν έχουμε κατανοήσει καλά». Είναι λογικό να ρωτήσουμε: Πώς και γιατί προέκυψε αυτή η πολυπλοκότητα; Είναι απλώς θέμα σύμπτωσης; Ή μήπως οι σπόγγοι δίνουν εύγλωττη μαρτυρία για την ύπαρξη ευφυούς Δημιουργού;

Αν και ορισμένοι μπορεί να αρνούνται να εξετάσουν το ζήτημα της ύπαρξης Δημιουργού, πολλοί θα συμφωνήσουν με την παρατήρηση του αρχαίου ψαλμωδού: «Πόσο πολλά είναι τα έργα σου, Ιεχωβά! Τα πάντα με σοφία τα έφτιαξες. Η γη είναι γεμάτη από τα δημιουργήματά σου . . . , ζωντανά πλάσματα, μικρά και μεγάλα».​—Ψαλμός 104:24, 25.

[Διάγραμμα/​Εικόνες στη σελίδα 23]

Συνηθισμένη δομή σπόγγου. Μεγεθυσμένη εικόνα των κυττάρων που αντλούν νερό

[Εικόνα στη σελίδα 24]

Σκληρίτες σπόγγου

[Εικόνα στη σελίδα 24]

Το γένος «Euplectella aspergillum»

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 23]

Sea horse: Rudie H Kuiter; 3 right-hand inset photos: Dr. John Hooper, Queensland Museum

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 24]

Top: Eye of Science/​Photo Researchers, Inc.; bottom: Kim Taylor/​Warren Photographic