Μετάξι​—«Η Βασίλισσα των Νημάτων»

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΙΑΠΩΝΙΑ

ΜΕΡΙΚΑ από τα πιο όμορφα ενδύματα στον κόσμο​—όπως το ιαπωνικό κιμονό, το ινδικό σάρι και το κορεατικό χάνμποκ—​έχουν κάτι κοινό. Συνήθως είναι φτιαγμένα από μετάξι, ένα λαμπερό ύφασμα που έχει αποκληθεί η βασίλισσα των νημάτων. Από τους βασιλιάδες του παλιού καιρού ως τους κοινούς θνητούς του σήμερα, οι άνθρωποι σε όλο τον κόσμο σαγηνεύονται από την κομψότητα του μεταξιού. Αλλά το μετάξι δεν ήταν πάντα τόσο ευρέως διαδεδομένο.

Στους αρχαίους χρόνους η παραγωγή μεταξιού ήταν μια επιχείρηση που περιοριζόταν αποκλειστικά στην Κίνα. Κανένας άλλος δεν ήξερε τον τρόπο παραγωγής του, και αν κάποιος στην Κίνα αποκάλυπτε το μυστικό του μεταξοσκώληκα θα μπορούσε να εκτελεστεί ως προδότης. Εύλογα, αυτό το μονοπώλιο στην παραγωγή του μεταξιού το καθιστούσε πανάκριβο. Σε όλη τη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία, λόγου χάρη, το μετάξι ήταν τόσο πολύτιμο όσο το χρυσάφι.

Αργότερα, η Περσία απέκτησε τον έλεγχο όλου του μεταξιού που εξήγε η Κίνα. Ωστόσο, η τιμή παρέμενε υψηλή, και οι προσπάθειες που έγιναν για τον παραμερισμό των εμπόρων της Περσίας αποδείχτηκαν άκαρπες. Τότε, ο Βυζαντινός Αυτοκράτορας Ιουστινιανός επινόησε ένα σχέδιο. Περίπου το 550 Κ.Χ., έστειλε δύο μοναχούς σε μυστική αποστολή στην Κίνα. Δύο χρόνια αργότερα εκείνοι επέστρεψαν. Κρυμμένος μέσα στα κυλινδρικά μπαστούνια τους, που ήταν φτιαγμένα από μπαμπού, βρισκόταν ο πολυπόθητος θησαυρός​—τα αβγά μεταξοσκώληκα. Το μυστικό είχε αποκαλυφτεί. Το μονοπώλιο του μεταξιού είχε φτάσει στο τέλος του.

Το Μυστικό του Μεταξιού

Το μετάξι παράγεται από τους μεταξοσκώληκες, ή αλλιώς από τις κάμπιες της νυχτοπεταλούδας μεταξοσκώληκας. Υπάρχουν εκατοντάδες είδη μεταξοσκώληκα, αλλά η επιστημονική ονομασία εκείνου που παράγει την καλύτερη ποιότητα μεταξιού είναι Βόμβυξ της μορέας. Για την παραγωγή μεταξωτών υφασμάτων χρειάζονται πολλοί μεταξοσκώληκες, πράγμα που έχει φέρει σε ύπαρξη τη σηροτροφία, δηλαδή την εκτροφή μεταξοσκώληκων. Η οικογένεια του Σοΐτσι Καγουαχαράντα, η οποία ζει στο νομό Γκούμα της Ιαπωνίας, είναι ένα από τα περίπου 2.000 σπιτικά αυτής της χώρας που εξακολουθούν να ασχολούνται με αυτή την πολύ κοπιαστική εργασία. Το διώροφο σπίτι του, ιδανικό για σηροτροφία, βρίσκεται σε μια λοφοπλαγιά δίπλα σε κάποια φυτεία με μουριές (1).

Η θηλυκή νυχτοπεταλούδα μεταξοσκώληκας γεννάει ως και 500 αβγά, καθένα  από τα οποία έχει μέγεθος όσο το κεφάλι μιας καρφίτσας (2). Έπειτα από 20 μέρες περίπου, τα αβγά εκκολάπτονται. Οι μικροσκοπικοί μεταξοσκώληκες έχουν ακόρεστη όρεξη. Νύχτα μέρα τρώνε φύλλα μουριάς​—και μόνο φύλλα μουριάς (3, 4). Μέσα σε 18 μόλις μέρες, οι μεταξοσκώληκες θα έχουν γίνει 70 φορές μεγαλύτεροι από το αρχικό τους μέγεθος και θα έχουν αλλάξει το δέρμα τους τέσσερις φορές.

Περίπου 120.000 μεταξοσκώληκες εκτρέφονται στο σηροτροφείο του κ. Καγουαχαράντα. Ο ήχος που παράγουν καθώς τρώνε δημιουργεί έναν θόρυβο παρόμοιο με τον ήχο δυνατής βροχής που πέφτει πάνω σε φύλλα. Όταν ωριμάσει ο μεταξοσκώληκας, το βάρος του θα έχει γίνει 10.000 φορές μεγαλύτερο! Τώρα είναι έτοιμος να υφάνει το κουκούλι.

Σιωπηλοί Υφαντές

Όταν ο μεταξοσκώληκας φτάσει σε πλήρη ανάπτυξη, το σώμα του γίνεται διαφανές, πράγμα που δείχνει ότι έφτασε η ώρα να αρχίσει να υφαίνει. Μόλις οι μεταξοσκώληκες αρχίσουν να κινούνται και να αναζητούν μέρος για να αποθέσουν το κουκούλι τους, τότε είναι έτοιμοι να τοποθετηθούν σε κουτιά με πολλά τετράγωνα ανοίγματα. Εκεί, αποβάλλουν την εκλεκτή, άσπρη κλωστή τους (5), περιβάλλοντας τον εαυτό τους με μετάξι.

Αυτή είναι η πιο πολυάσχολη εποχή για τον κ. Καγουαχαράντα, εφόσον και οι 120.000 μεταξοσκώληκες αρχίζουν να υφαίνουν σχεδόν την ίδια στιγμή. Ατέλειωτες σειρές από κουτιά κρέμονται στη δροσερή, αεριζόμενη σοφίτα στο δεύτερο όροφο του σπιτιού (6).

Στο μεταξύ, μια εκπληκτική αλλαγή συμβαίνει μέσα στο μεταξοσκώληκα. Τα αφομοιωμένα φύλλα μουριάς έχουν μετατραπεί σε φιβροΐνη, ένα είδος πρωτεΐνης που είναι αποθηκευμένο σε δύο αδένες οι οποίοι βρίσκονται κατά μήκος όλου του σώματός του. Καθώς η φιβροΐνη προωθείται μέσα από αυτούς τους αδένες, καλύπτεται με μια κολλώδη ουσία που ονομάζεται σηρικίνη. Προτού βγουν από τον πόρο που  βρίσκεται στο χείλος του μεταξοσκώληκα, δύο ίνες φιβροΐνης συνενώνονται με τη βοήθεια της σηρικίνης. Αυτό το υγρό μετάξι, μόλις έρθει σε επαφή με τον αέρα, στερεοποιείται και σχηματίζει ένα ενιαίο νημάτιο.

Από τη στιγμή που ο μεταξοσκώληκας αρχίζει να εκκρίνει μετάξι, δεν σταματάει. Υφαίνει με ταχύτητα 30 ως 40 εκατοστών το λεπτό, ταλαντεύοντας συγχρόνως το κεφάλι του. Μια πηγή υπολογίζει ότι, μέχρι να ολοκληρωθεί το κουκούλι, ο μεταξοσκώληκας θα έχει κάνει περίπου 150.000 ταλαντώσεις του κεφαλιού. Αφού περάσουν δύο μέρες και δύο νύχτες, θα έχει παραγάγει μια ενιαία κλωστή που μπορεί να φτάνει σε μήκος τα 1.500 μέτρα​—περίπου τετραπλάσιο από το ύψος ενός ψηλού ουρανοξύστη!

Μέσα σε μία μόνο εβδομάδα, ο κ. Καγουαχαράντα θα έχει συλλέξει τα 120.000 κουκούλια του, τα οποία στη συνέχεια θα σταλούν για κατεργασία. Χρειάζονται περίπου 9.000 κουκούλια για να γίνει ένα κιμονό και περίπου 140 για να γίνει μια γραβάτα, ενώ για ένα μεταξωτό μαντίλι μπορεί να χρειαστούν πάνω από 100.

Πώς Παράγεται το Μεταξωτό Ύφασμα

Η διαδικασία με την οποία το μετάξι ξετυλίγεται από το κουκούλι και τυλίγεται σε ανέμη ονομάζεται αναπηνισμός. Πώς άρχισε ο αναπηνισμός του μεταξιού; Υπάρχουν άφθονοι μύθοι και θρύλοι. Σύμφωνα με έναν από αυτούς, η Κινέζα Αυτοκράτειρα Σι Λινγκ-Σιχ παρατήρησε ότι ένα κουκούλι είχε πέσει από μια μουριά στο φλιτζάνι από όπου έπινε τσάι. Όταν προσπάθησε να το τραβήξει έξω, είδε ότι αυτό που έβγαινε ήταν μια λεπτή μεταξωτή κλωστή. Έτσι ήρθε σε ύπαρξη ο αναπηνισμός, μια διαδικασία που σήμερα είναι αυτοματοποιημένη.

Για να έχουν τα κουκούλια εμπορική αξία, πρέπει να θανατωθούν οι χρυσαλλίδες που υπάρχουν μέσα τους προτού αυτές εκκολαφτούν. Προκειμένου να γίνει αυτή η δυσάρεστη εργασία, τα κουκούλια εκτίθενται σε θερμότητα. Τα ελαττωματικά κουκούλια ξεδιαλέγονται και όσα απομένουν είναι έτοιμα για κατεργασία. Πρώτα, τα κουκούλια τοποθετούνται σε ζεστό νερό ή ατμό για να μαλακώσει το νημάτιο. Έπειτα, πιάνεται η άκρη του νηματίου με περιστρεφόμενες βούρτσες (7). Ανάλογα με το επιθυμητό πάχος, νημάτια από δύο ή περισσότερα κουκούλια μπορούν να ενωθούν για να σχηματιστεί ένα ενιαίο νήμα. Το νήμα στεγνώνει καθώς τυλίγεται στην ανέμη. To ακατέργαστο μετάξι τυλίγεται ξανά, σε μεγαλύτερη ανέμη, σχηματίζοντας κουβάρι με το επιθυμητό μήκος και βάρος (8, 9).

Ίσως έχετε αγγίξει κάποιο μεταξωτό ύφασμα που να είχε τόσο απαλή και λεία υφή ώστε σας ήρθε η επιθυμία να το ακουμπήσετε στα μάγουλά σας. Τι καθορίζει αυτή την ιδιαίτερη υφή; Ένας παράγοντας είναι το αποκολλάρισμα, δηλαδή η απομάκρυνση της σηρικίνης, η οποία καλύπτει τη φιβροΐνη. Το μετάξι που δεν έχει υποστεί αποκολλάρισμα είναι τραχύ και βάφεται δύσκολα. Το ύφασμα σιφόν έχει ακανόνιστη υφή, επειδή μέρος της σηρικίνης παραμένει.

Ο δεύτερος παράγοντας είναι ο βαθμός συστροφής του νήματος. Η υφή του ιαπωνικού υφάσματος χαμπουτάι είναι απαλή, λεία. Αυτό έχει μικρή ή και καθόλου συστροφή. Αντίθετα, το ύφασμα κρεπ έχει κυματοειδή, πτυχωτή υφή. Η συστροφή του είναι έντονη.

Η βαφή είναι μια άλλη σπουδαία διαδικασία. Το μετάξι βάφεται εύκολα. Η δομή της φιβροΐνης επιτρέπει στις βαφές να διεισδύουν βαθιά, δημιουργώντας τέλεια ανεξίτηλο χρώμα. Επιπλέον, αντίθετα με τις συνθετικές ίνες, το μετάξι έχει και θετικά και αρνητικά ιόντα, πράγμα που σημαίνει ότι σχεδόν όλες οι βαφές έχουν καλά αποτελέσματα. Μπορεί να βαφτεί ως νήμα προτού υφανθεί στον αργαλειό (10) ή ως ύφασμα έπειτα από αυτό. Με την περίφημη μέθοδο βαφής γιούζεν των κιμονό, σχεδιάζονται και βάφονται με το χέρι όμορφα σχέδια μετά την ύφανση του μεταξιού.

Αν και το μεγαλύτερο μέρος της παραγωγής μεταξιού γίνεται τώρα σε χώρες όπως η Κίνα και η Ινδία, οι οίκοι υψηλής ραπτικής της Γαλλίας και οι σχεδιαστές μόδας της Ιταλίας παραμένουν οι καλύτεροι στον κόσμο όσον αφορά τις μεταξωτές δημιουργίες. Σήμερα, ασφαλώς, τεχνητές ίνες όπως το ρεγιόν και το νάιλον παρέχουν στην αγορά ειδών ένδυσης πολλά φτηνά υφάσματα. Ωστόσο, το μετάξι εξακολουθεί να είναι ασυναγώνιστο. «Ακόμη και με τη σημερινή πρόοδο της επιστήμης, το μετάξι δεν μπορεί να παραχθεί συνθετικά», λέει ο έφορος του Μουσείου Μεταξιού στη Γιοκοχάμα της Ιαπωνίας. «Γνωρίζουμε τα πάντα, από τη μοριακή του σύνθεση ως τη δομή του. Αλλά δεν μπορούμε να το αντιγράψουμε. Εδώ έγκειται αυτό που εγώ αποκαλώ το μυστήριο του μεταξιού».

 [Πλαίσιο/​Εικόνα στη σελίδα 26]

ΙΔΙΟΤΗΤΕΣ ΤΟΥ Μεταξιού

Ανθεκτικό: Το μετάξι είναι τόσο ισχυρό όσο ένα ατσαλόνημα ανάλογου μεγέθους.

Λαμπερό: Το μετάξι έχει μια όμορφη στιλπνότητα, όπως του μαργαριταριού. Αυτό οφείλεται στη δομή της φιβροΐνης, που αποτελείται από πολλά στρώματα και λειτουργεί σαν πρίσμα, διαχέοντας το φως.

Φιλικό στο δέρμα: Τα αμινοξέα που συνθέτουν το μετάξι είναι φιλικά στο δέρμα. Το μετάξι λέγεται ότι προστατεύει από διάφορες δερματοπάθειες. Μερικά καλλυντικά παρασκευάζονται από σκόνη μεταξιού.

Απορροφά την υγρασία: Τα αμινοξέα και τα μικροσκοπικά κενά στις ίνες του μεταξιού απορροφούν και αποβάλλουν σημαντική ποσότητα υγρασίας, διατηρώντας σας στεγνούς και δροσερούς τις ζεστές μέρες.

Αντέχει στην υψηλή θερμοκρασία: Το μετάξι δεν καίγεται εύκολα και δεν αναδίδει τοξικό αέριο σε περίπτωση πυρκαγιάς.

Προστατεύει: Το μετάξι απορροφά τις υπεριώδεις ακτίνες και συνεπώς προστατεύει το δέρμα.

Δεν ευνοεί τη δημιουργία στατικού ηλεκτρισμού: Επειδή το μετάξι περιέχει και θετικά και αρνητικά ιόντα και απορροφά την υγρασία, δεν δημιουργεί εύκολα στατικό ηλεκτρισμό, όπως συμβαίνει με μερικά άλλα υφάσματα.

ΦΡΟΝΤΙΔΑ ΤΟΥ Μεταξιού

Πλύσιμο: Συνήθως τα μεταξωτά ενδύματα είναι καλύτερα να υποβάλλονται σε στεγνό καθάρισμα. Αν τα πλύνετε στο σπίτι, χρησιμοποιήστε ουδέτερο απορρυπαντικό σε ζεστό νερό (περίπου 30 βαθμούς Κελσίου). Να κάνετε απαλές κινήσεις και να μην τρίβετε ούτε να στύβετε το ύφασμα. Αφήστε το να στεγνώσει μόνο του.

Σιδέρωμα: Τοποθετήστε ένα πανί ανάμεσα στο σίδερο και στο μετάξι. Προσπαθήστε να σιδερώσετε προς την κατεύθυνση των ινών σε θερμοκρασία περίπου 130 βαθμών Κελσίου. Χρησιμοποιήστε λίγο ή καθόλου ατμό.

Αφαίρεση λεκέδων: Σε περίπτωση άμεσης ανάγκης, τοποθετήστε το μεταξωτό ύφασμα πάνω σε στεγνό πανί με την «καλή» μεριά προς τα κάτω. Χτυπήστε το​—μην το τρίψετε—​από την πίσω πλευρά με υγρό πανί. Έπειτα στείλτε το για στεγνό καθάρισμα.

Αποθήκευση: Να αποφεύγετε την υγρασία, να το προστατεύετε από το σκόρο και να αποφεύγετε την έκθεση στο φως. Να χρησιμοποιείτε κρεμάστρες με επένδυση ή να το αποθηκεύετε σε επίπεδη επιφάνεια όσο το δυνατόν λιγότερο διπλωμένο.

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Κουκούλια από μετάξι

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 26]

Photos 7-9: Matsuida Machi, Annaka City, Gunma Prefecture, Japan; 10 and close-up pattern: Kiryu City, Gunma Prefecture, Japan