«Η Ξεχασμένη Μεγαλοφυΐα» της Βρετανίας

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗ ΒΡΕΤΑΝΙΑ

Ο ΡΟΜΠΕΡΤ ΧΟΥΚ, ο οποίος χαρακτηρίστηκε από τους συγχρόνους του ως «ο πιο εφευρετικός άνθρωπος που έζησε ποτέ», αναγνωρίζεται τώρα ως ο Λεονάρντο ντα Βίντσι της Αγγλίας. a Γεννημένος το 1635, ο Χουκ διορίστηκε έφορος πειραμάτων της Βασιλικής Εταιρίας του Λονδίνου το 1662 και έγινε γραμματέας της το 1677. Πέθανε το 1703. Ωστόσο, παρά το κύρος του ως επιστήμονα, βρίσκεται θαμμένος σε άγνωστο τάφο κάπου στο βόρειο Λονδίνο.

Τα πρόσφατα χρόνια, επιστήμονες και ιστορικοί έχουν καταβάλει μεγάλες προσπάθειες για να αποκαταστήσουν τη φήμη αυτής της “ξεχασμένης μεγαλοφυΐας”, όπως αποκαλεί τον Χουκ ο βιογράφος Στίβεν Ίνγουντ. Το 2003, το Βασιλικό Αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς, στο Λονδίνο, τηρώντας την 300ή επέτειο του θανάτου του Χουκ, εξέθεσε στο κοινό μερικές από τις ασυνήθιστες εφευρέσεις και ανακαλύψεις του. Ποιος ήταν ο Ρόμπερτ Χουκ, και γιατί ήταν σχεδόν ξεχασμένος όλο αυτό το διάστημα;

Η Κληρονομιά του Χουκ

Ο Χουκ ήταν πολυμαθής άνθρωπος και λαμπρός εφευρέτης. Ανάμεσα στις πολλές δημιουργίες του είναι ο σταυρωτός σύνδεσμος, ο οποίος χρησιμοποιείται σήμερα στα μηχανοκίνητα οχήματα, το διάφραγμα της ίριδας το οποίο ρυθμίζει το μέγεθος του ανοίγματος του διαφράγματος του φακού στις φωτογραφικές μηχανές και το ελατήριο που ελέγχει τον τροχό αντιστάθμισης στα ρολόγια. Διατύπωσε το νόμο του Χουκ, μια εξίσωση η οποία εξακολουθεί να χρησιμοποιείται σήμερα για να περιγράψει την ελαστικότητα των σωμάτων. Επίσης, σχεδίασε μια αεραντλία για τον Ρόμπερτ Μπόιλ, έναν διακεκριμένο Βρετανό φυσικοχημικό.

Ωστόσο, από τα μεγαλύτερα επιτεύγματα του Χουκ ήταν ο σχεδιασμός ενός σύνθετου μικροσκοπίου, το οποίο κατασκεύασε  αργότερα ο Κρίστοφερ Κοκ, φημισμένος κατασκευαστής οργάνων στο Λονδίνο. Στη συνέχεια, ο Χουκ επινόησε τη λέξη «κύτταρο» για να περιγράψει τις κυψελοειδείς κοιλότητες του φελλού, τις οποίες μπόρεσε να εξετάσει μέσω του μικροσκοπίου του. Αργότερα, η λέξη «κύτταρο» εφαρμόστηκε στα βασικά δομικά στοιχεία των ζωντανών οργανισμών.

Το βιβλίο του Χουκ Μικρογραφία (Micrographia), το οποίο εκδόθηκε το 1665, συνέβαλε στην αρχική του φήμη. Τα περιεχόμενά του περιλαμβάνουν ακριβείς και όμορφα σχεδιασμένες από τον ίδιο εικόνες, παρμένες από τη ζωή των εντόμων, όπως την είδε με τη βοήθεια του μικροσκοπίου του. Το πιο φημισμένο σχέδιό του είναι ένας ψύλλος. Με διαστάσεις 30 επί 45 εκατοστά περίπου, δείχνει τα νύχια, τις άκανθες και το θωρακισμένο σώμα του. Το γεγονός ότι αυτά τα μικροσκοπικά πλάσματα ζουν συνήθως πάνω στους ανθρώπους συγκλόνισε τους εύπορους αναγνώστες των ημερών του. Λέγεται ότι οι κυρίες έπεφταν λιπόθυμες στη θέα της εικόνας!

Συγκρίνοντας τη μεγεθυσμένη μύτη της ανθρωποποίητης βελόνας με φυσικά πράγματα, ο Χουκ έγραψε: «Το Μικροσκόπιο μας δίνει τη δυνατότητα να παρατηρήσουμε εκατοντάδες Παραδείγματα Απολήξεων που είναι χιλιάδες φορές πιο αιχμηρές» από ό,τι η μύτη μιας βελόνας. Αναφέρθηκε στις τρίχες και στα νύχια των εντόμων, καθώς και στα αγκάθια, στα άγκιστρα και στα τριχίδια των φύλλων. Πίστευε ότι αυτά τα «έργα της Φύσης» διακηρύττουν την παντοδυναμία του Δημιουργού τους. «Για πρώτη φορά», λέει η Εγκυκλοπαίδεια Μπριτάνικα (Encyclopædia Britannica), το μικροσκόπιο είχε αποκαλύψει «έναν κόσμο στον οποίο οι ζωντανοί οργανισμοί επιδεικνύουν σχεδόν απίστευτη πολυπλοκότητα».

Ο Χουκ ήταν το πρώτο άτομο που εξέτασε απολιθώματα στο μικροσκόπιο, γεγονός που τον οδήγησε στο συμπέρασμα ότι επρόκειτο για υπολείμματα ή ίχνη οργανισμών που είχαν πεθάνει προ πολλού. Το έργο Μικρογραφία περιείχε πολύ περισσότερες συναρπαστικές επιστημονικές παρατηρήσεις. Μάλιστα, ο διακεκριμένος χρονικογράφος Σάμιουελ Πέπις, σύγχρονος του Χουκ, αποκάλεσε αυτό το σύγγραμμα «το πιο ευφυές βιβλίο που διάβασα ποτέ μου». Ο Άλαν Τσάπμαν, ιστορικός επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, το περιέγραψε ως «ένα από τα πιο σημαντικά βιβλία του σύγχρονου κόσμου».

 Ανοικοδόμηση του Λονδίνου

Μετά τη Μεγάλη Πυρκαγιά του Λονδίνου το 1666, ανατέθηκε στον Χουκ το έργο του επιθεωρητή. Αυτός συνεργάστηκε στενά με το φίλο του τον Κρίστοφερ Ρεν, επίσης επιστήμονα και βασιλικό επιθεωρητή, για την ανοικοδόμηση της πόλης. Ανάμεσα στα πολλά δημιουργήματα του Χουκ είναι και το Μνημείο του Λονδίνου, ύψους 62 μέτρων, που ανεγέρθηκε σε ενθύμηση της πυρκαγιάς. Ο Χουκ σκόπευε να χρησιμοποιήσει το Μνημείο, την ψηλότερη αυτοστήρικτη πέτρινη στήλη του κόσμου, για να δοκιμάσει τις θεωρίες του περί βαρύτητας.

Αν και το Βασιλικό Αστεροσκοπείο του Γκρίνουιτς αποδίδεται στον Ρεν, ο Χουκ έπαιξε σημαίνοντα ρόλο στο σχεδιασμό του. Το Μέγαρο Μόνταγκιου, το πρώτο οίκημα όπου στεγάστηκε το Βρετανικό Μουσείο, ήταν άλλο ένα από τα πολλά δημιουργήματα του Χουκ.

Ο Χουκ διακρίθηκε ως αστρονόμος και ήταν ανάμεσα στους πρώτους που κατασκεύασε κατοπτρικό τηλεσκόπιο, το οποίο ονόμασε Τζέιμς Γκρέγκορι, προς τιμήν του ομώνυμου Σκωτσέζου μαθηματικού και αστρονόμου. Ο Χουκ παρατήρησε ότι ο πλανήτης Δίας περιστρέφεται γύρω από τον άξονά του, και τα σχεδιαγράμματά του για τον Άρη χρησιμοποιήθηκαν δύο αιώνες αργότερα για τον υπολογισμό του ρυθμού περιστροφής του πλανήτη.

Γιατί Ξεχάστηκε;

Το 1687, ο Ισαάκ Νεύτων εξέδωσε το έργο του Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας (Mathematical Principles of Natural Philosophy). Το έργο αυτό, που κυκλοφόρησε 22 χρόνια μετά τη Μικρογραφία του Χουκ, περιέγραφε τους νόμους της κίνησης, περιλαμβανομένου και του νόμου της βαρύτητας. Αλλά, όπως παρατηρεί ο Άλαν Τσάπμαν, ο Χουκ «ανέπτυξε πολλά από τα στοιχεία της θεωρίας της βαρύτητας πριν από τον Νεύτωνα». Η έρευνα του Νεύτωνα γύρω από τη φύση του φωτός υποκινήθηκε επίσης από το έργο του Χουκ.

Δυστυχώς, οι αντιπαραθέσεις γύρω από την οπτική και τη βαρύτητα διέρρηξαν τη σχέση των δύο αντρών. Ο Νεύτων, μάλιστα, αφαίρεσε από τις Μαθηματικές Αρχές τις αναφορές στον Χουκ. Σύμφωνα με μια πηγή, προσπάθησε επίσης να απαλείψει κάθε γραπτό στοιχείο που πιστοποιούσε τη συμβολή του Χουκ στην επιστήμη. Επιπλέον, τα όργανα του Χουκ​—πολλά από αυτά χειροποίητα—​αρκετές από τις εργασίες του και το μόνο αυθεντικό πορτραίτο του εξαφανίστηκαν μόλις ο Νεύτων έγινε πρόεδρος της Βασιλικής Εταιρίας. Ως αποτέλεσμα αυτών των εξελίξεων, η φήμη του Χουκ έπεσε στη λήθη επί δύο και πλέον αιώνες.

Η ειρωνεία είναι ότι σε μια επιστολή του προς τον Χουκ με ημερομηνία 5 Φεβρουαρίου 1675 κατέγραψε ο Νεύτων τα περίφημα λόγια του: «Αν έχω δει μακρύτερα, είναι επειδή στάθηκα πάνω στους ώμους Γιγάντων». Ως αρχιτέκτονας, αστρονόμος, πειραματικός επιστήμονας, εφευρέτης και επιθεωρητής, ο Ρόμπερτ Χουκ ήταν ένας γίγαντας των ημερών του.

[Υποσημείωση]

[Εικόνες στη σελίδα 26]

Σχέδια χιονονιφάδων και παγοκρυστάλλων, του Χουκ

[Εικόνα στη σελίδα 26]

Το μικροσκόπιο που σχεδίασε ο Χουκ

[Εικόνα στη σελίδα 27]

Ο Χουκ επινόησε τη λέξη «κύτταρο» για να περιγράψει τις κοιλότητες του φελλού

[Εικόνα στη σελίδα 27]

Το βιβλίο του Χουκ «Μικρογραφία» περιείχε απεικονίσεις των όσων είδε στο μικροσκόπιό του

[Εικόνες στη σελίδα 27]

Μέσο μέγεθος ψύλλου

Λέγεται ότι οι κυρίες έπεφταν λιπόθυμες στη θέα του ψύλλου που σχεδίασε ο Χουκ

[Εικόνα στη σελίδα 28]

Ένα από τα πολλά αρχιτεκτονικά σχέδια του Χουκ ήταν το Μέγαρο Μόνταγκιου

[Εικόνα στη σελίδα 28]

Σχέδιο του Χουκ που απεικονίζει το νόμο του περί ελαστικότητας

[Εικόνα στη σελίδα 28]

Ο Αναμνηστικός Πύργος του Λονδίνου είναι η ψηλότερη αυτοστήρικτη πέτρινη στήλη του κόσμου

[Εικόνα στη σελίδα 28]

Το Βασιλικό Αστεροσκοπείο

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 26]

Spring, microscope, and snowflakes: Images courtesy of the Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 27]

Images courtesy of the Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 28]

Spring diagram: Image courtesy of the Posner Memorial Collection, Carnegie Mellon University Libraries; London’s Memorial Tower: Matt Bridger/​DHD Multimedia Gallery; Royal Observatory: © National Maritme Museum, London