Πώς ένα Ψαροχώρι Έγινε Μεγαλούπολη

ΑΠΟ ΑΡΘΡΟΓΡΑΦΟ ΤΟΥ ΞΥΠΝΑ! ΣΤΗΝ ΙΑΠΩΝΙΑ

ΜΙΑ όμορφη καλοκαιρινή μέρα του Αυγούστου του 1590, ο Ιεγιάσου Τοκουγκάβα (δεξιά), ο οποίος έγινε αργότερα ο πρώτος Τοκουγκάβα σογκούν, a πάτησε το πόδι του στο ψαροχώρι Έντο, στην ανατολική Ιαπωνία. Εκείνον τον καιρό, «στο Έντο υπήρχαν μόνο λίγες εκατοντάδες ρημαγμένες καλύβες όπου έμεναν χωρικοί και ψαράδες», αναφέρει το βιβλίο Η Πόλη του Σογκούν—Ιστορία του Τόκιο (The Shogun’s City—A History of Tokyo). Στην περιοχή υπήρχε κάποιο εγκαταλειμμένο φρούριο το οποίο είχε χτιστεί έναν και πλέον αιώνα νωρίτερα.

Αυτό το χωριό, «θαμμένο» στην αφάνεια επί αιώνες, όχι μόνο θα γινόταν το Τόκιο, η πρωτεύουσα της Ιαπωνίας, αλλά θα εξελισσόταν και σε πολύβουη μεγαλούπολη—πάνω από 12 εκατομμύρια άνθρωποι ζουν στην περιοχή του Τόκιο. Το Τόκιο επρόκειτο να αποτελέσει παγκόσμια δύναμη στους τομείς της τεχνολογίας, των επικοινωνιών, των μεταφορών και του εμπορίου, καθώς και έδρα κορυφαίων οικονομικών οργανισμών. Πώς επιτελέστηκε μια τόσο εκπληκτική μεταμόρφωση;

Από Ψαροχώρι σε Πόλη του Σογκούν

Επί έναν αιώνα μετά το 1467, διάφοροι φεουδάρχες πολεμούσαν μεταξύ τους και ως αποτέλεσμα διαίρεσαν την Ιαπωνία σε αρκετά φέουδα. Τελικά, ο Χιντεγιόσι Τογιοτόμι, φεουδάρχης ταπεινής καταγωγής, επανένωσε εν μέρει το έθνος και άρχισε να κυβερνάει για λογαριασμό του αυτοκράτορα το 1585. Στην αρχή, ο Ιεγιάσου πολέμησε τον κραταιό Χιντεγιόσι, αλλά αργότερα ένωσε τις δυνάμεις του με τις δικές του. Μαζί, πολιόρκησαν και κατέκτησαν το κάστρο της Ονταβάρα, το οχυρό της ισχυρής οικογένειας Χότζο, και έτσι κατέλαβαν την περιοχή Κάντο της ανατολικής Ιαπωνίας.

Ο Χιντεγιόσι παραχώρησε στον Ιεγιάσου μια τεράστια έκταση που αποτελούνταν από οχτώ επαρχίες της Κάντο, μεγάλο μέρος της οποίας ανήκε πρωτύτερα στους Χότζο, μετακινώντας τον Ιεγιάσου ανατολικότερα από την αρχική του επικράτεια. Αυτή προφανώς ήταν υπολογισμένη κίνηση για να κρατήσει τον Ιεγιάσου μακριά από το Κιότο, όπου ζούσε ο αυτοκράτορας—ο οποίος έπαιζε διακοσμητικό ρόλο ως ηγέτης της Ιαπωνίας. Παρ’ όλα αυτά, ο Ιεγιάσου συμφώνησε, και έτσι έφτασε στο Έντο όπως περιγράφεται στην εισαγωγή του άρθρου. Εκεί άρχισε να μεταμορφώνει αυτό το ασήμαντο ψαροχώρι σε κέντρο της επικράτειάς του.

Μετά το θάνατο του Χιντεγιόσι, ο Ιεγιάσου ηγήθηκε ενός συνασπισμού δυνάμεων, κυρίως από την ανατολική Ιαπωνία, εναντίον των δυνάμεων από τη δύση, και το 1600, μέσα σε μία μέρα, κέρδισε  τη νίκη. Το 1603, ο Ιεγιάσου ανακηρύχτηκε σογκούν και έγινε ο αδιαφιλονίκητος κυβερνήτης του έθνους. Το Έντο έγινε τώρα το νέο διοικητικό κέντρο της Ιαπωνίας.

Ο Ιεγιάσου διέταξε τους φεουδάρχες να στείλουν άντρες και υλικά προκειμένου να ολοκληρωθεί ένα τεράστιο κάστρο. Σε κάποια περίπτωση, χρησιμοποιήθηκαν περίπου 3.000 πλοία για να μεταφέρουν ογκώδη κομμάτια γρανίτη τα οποία είχαν αποσπαστεί από τους βράχους της χερσονήσου Ίζου, περίπου 100 χιλιόμετρα νότια. Όταν ξεφορτώθηκε ο γρανίτης στο λιμάνι, μια ομάδα εκατό ή και περισσοτέρων αντρών έσυραν τα κομμάτια μέχρι το εργοτάξιο.

Το κάστρο, που ήταν πολύ μεγαλύτερο από οποιοδήποτε άλλο στην Ιαπωνία, ολοκληρώθηκε έπειτα από 50 χρόνια, κατά τη διακυβέρνηση του τρίτου σογκούν, και αποτέλεσε εντυπωσιακό σύμβολο της ακατανίκητης κυριαρχίας των Τοκουγκάβα. Διάφοροι σαμουράι, δηλαδή πολεμιστές, που υπηρετούσαν τον σογκούν εγκαταστάθηκαν γύρω από το κάστρο. Ο σογκούν απαιτούσε να διατηρούν οι φεουδάρχες επαύλεις στο Έντο εκτός από τα κάστρα που είχαν στη δική τους επικράτεια.

Για να καλυφτούν οι ανάγκες των σαμουράι που κατοικούσαν γύρω από το κάστρο, ολοένα και περισσότερες ομάδες εμπόρων και τεχνιτών συγκεντρώνονταν από όλη τη χώρα. Το 1695—περίπου έναν αιώνα μετά την άφιξη του Ιεγιάσου στην περιοχή—ο πληθυσμός του Έντο είχε αυξηθεί σε ένα εκατομμύριο κατοίκους! Το Έντο έγινε η μεγαλύτερη πόλη του κόσμου εκείνης της εποχής.

Από το Σπαθί στον Άβακα

Η κυβέρνηση του σογκούν διατηρούσε με τόση αποτελεσματικότητα την ειρήνη ώστε η τάξη των πολεμιστών δεν είχε πολλά να κάνει. Ασφαλώς, οι σαμουράι συνέχιζαν να καυχιούνται για τις ικανότητές τους, αλλά η δύναμη του σπαθιού έδωσε σιγά σιγά τόπο στη δύναμη του άβακα, του χειροκίνητου αριθμητηρίου που ήταν δημοφιλές στην Ανατολή. Επί 250 και πλέον χρόνια, εξακολούθησε να επικρατεί ειρήνη. Οι πολίτες γενικά, και ιδιαίτερα οι έμποροι, απολάμβαναν υλική ευημερία και μεγαλύτερη ανεξαρτησία. Αναπτύχθηκε ένας μοναδικός πολιτισμός.

Οι άνθρωποι ψυχαγωγούνταν με τα ξακουστά Καμπούκι (ιστορικά θεατρικά έργα), Μπουνράκου (κουκλοθέατρο) και ρακούγκο (αφήγηση κωμικών ιστοριών). Τα ζεστά καλοκαιρινά δειλινά, ο κόσμος συγκεντρωνόταν για λίγη δροσιά στις όχθες του ποταμού Σουμίντα, όπου βρισκόταν το Έντο. Παρακολουθούσαν επίσης πυροτεχνήματα, μια δημοφιλή παράδοση που συνεχίζεται μέχρι σήμερα.

Το Έντο, όμως, παρέμενε άγνωστο στον υπόλοιπο κόσμο. Επί 200 και πλέον χρόνια, το έθνος δεν επιτρεπόταν να έρχεται σε επαφή με ξένους, με εξαίρεση—σε πολύ περιορισμένη  βάση—τους Ολλανδούς, τους Κινέζους και τους Κορεάτες. Έπειτα, κάποια μέρα, ένα απρόσμενο γεγονός άλλαξε το χαρακτήρα της πόλης και του έθνους.

Το Έντο Γίνεται Τόκιο

Ανοιχτά των ακτών του Έντο, εμφανίστηκαν ξαφνικά κάποια παράξενα σκάφη που έβγαζαν μαύρο καπνό. Σαστισμένοι οι ψαράδες νόμιζαν ότι ήταν πλωτά ηφαίστεια! Ανεξέλεγκτες φήμες διαδόθηκαν στο Έντο, γεγονός που οδήγησε σε μαζική φυγή των ανθρώπων.

Εκείνα τα σκάφη, ένας στόλος από τέσσερα πλοία με επικεφαλής τον αρχιπλοίαρχο Μάθιου Κ. Πέρι του Αμερικανικού Ναυτικού, αγκυροβόλησαν στον Κόλπο Έντο στις 8 Ιουλίου 1853 (αριστερά). Ο Πέρι ζήτησε από την κυβέρνηση του σογκούν να απελευθερώσει τις εμπορικές σχέσεις της Ιαπωνίας με τη χώρα του. Η επίσκεψη του Πέρι έκανε τους Ιάπωνες να διαπιστώσουν πόσο πίσω είχε μείνει η Ιαπωνία από τον υπόλοιπο κόσμο όσον αφορά τις στρατιωτικές και τις τεχνολογικές εξελίξεις.

Αυτό προκάλεσε μια αλυσίδα γεγονότων τα οποία οδήγησαν στην πτώση του καθεστώτος του Τοκουγκάβα και στην αποκατάσταση της αυτοκρατορικής διακυβέρνησης. Το 1868, το Έντο μετονομάστηκε σε Τόκιο, δηλαδή «Ανατολική Πρωτεύουσα», ονομασία που υποδήλωνε τη θέση του σε σχέση με το Κιότο. Ο αυτοκράτορας μετέφερε την κατοικία του από το ανάκτορο του Κιότο στο κάστρο του Έντο, το οποίο αργότερα μετατράπηκε σε νέο Αυτοκρατορικό Ανάκτορο.

Υπό την επιρροή του Δυτικού πολιτισμού, η νέα κυβέρνηση ξεκίνησε το έργο του εκσυγχρονισμού της Ιαπωνίας. Έπρεπε να γίνουν πολλά για να κερδηθεί ο χαμένος χρόνος. Μερικοί αναφέρονται σε αυτή την περίοδο ως ένα θαύμα. Το 1869 εγκαινιάστηκε μια τηλεγραφική υπηρεσία μεταξύ του Τόκιο και της Γιοκοχάμα. Σύντομα ακολούθησε η κατασκευή της πρώτης σιδηροδρομικής γραμμής η οποία συνέδεε τις δύο πόλεις. Πλινθόκτιστα κτίρια ξεφύτρωσαν ξαφνικά ανάμεσα στα  ξύλινα σπίτια. Οικοδομήθηκαν τράπεζες, ξενοδοχεία, πολυκαταστήματα και εστιατόρια. Ιδρύθηκαν τα πρώτα πανεπιστήμια. Ασφαλτοστρωμένοι δρόμοι αντικατέστησαν τους χωματόδρομους. Ατμοκίνητα πλοιάρια ταξίδευαν πάνω κάτω στον ποταμό Σουμίντα.

Ακόμη και οι άνθρωποι φαίνονταν διαφορετικοί. Η πλειονότητα φορούσε παραδοσιακά κιμονό, αλλά ολοένα και περισσότεροι Ιάπωνες δοκίμαζαν το ντύσιμο της Δύσης. Άντρες με μουστάκι φορούσαν ψηλά καπέλα και κρατούσαν μπαστούνια, ενώ μερικές γυναίκες, με κομψά φορέματα, μάθαιναν να χορεύουν βαλς.

Η μπίρα έγινε το ίδιο δημοφιλής με το ποτό σακέ και το μπέιζμπολ κατέληξε να συναγωνίζεται την πάλη σούμο για το πιο αγαπημένο άθλημα της χώρας. Το Τόκιο, σαν ένα γιγάντιο σφουγγάρι, απορροφούσε τις πολιτιστικές και τις πολιτικές τάσεις της εποχής ενσωματώνοντάς τες στην κοινωνία του. Η πόλη συνέχισε να μεγαλώνει—μέχρι που κάποια μέρα την έπληξε η συμφορά.

Αναδύεται Μέσα από τις Στάχτες

Την 1η Σεπτεμβρίου 1923, ενώ πολλοί ετοίμαζαν το μεσημεριανό γεύμα τους, ένας δυνατός σεισμός ταρακούνησε την περιοχή Κάντο και ακολούθησαν εκατοντάδες μετασεισμοί, μεταξύ των οποίων μια ισχυρή δόνηση έπειτα από ένα 24ωρο. Αν και οι ζημιές από τον ίδιο το σεισμό ήταν τεράστιες, ακόμη πιο καταστροφικές ήταν οι πυρκαγιές που προκλήθηκαν οι οποίες κατέκαψαν μεγάλο μέρος του Τόκιο. Συνολικά, πέθαναν πάνω από 100.000 άνθρωποι, και από αυτούς οι 60.000 ήταν στο Τόκιο.

Οι κάτοικοι του Τόκιο ανέλαβαν το τεράστιο έργο ανοικοδόμησης της πόλης. Όταν η πόλη είχε ορθοποδήσει σε κάποιον βαθμό, υπέστη επιπρόσθετα σοβαρά πλήγματα—αεροπορικές επιδρομές κατά το Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ιδιαίτερα καταστροφικές ήταν οι 700.000 βόμβες, σύμφωνα με υπολογισμούς, οι οποίες έπεσαν τη νύχτα της 9ης προς 10η Μαρτίου 1945, από τα μεσάνυχτα ως τις τρεις περίπου το πρωί. Τα κτίρια ήταν κυρίως ξύλινα, και οι βόμβες—ναπάλμ και νέες εμπρηστικές βόμβες που περιείχαν μαγνήσιο και παχύρρευστη βενζίνη—πυρπόλησαν το ασφυκτικά γεμάτο κέντρο της πόλης, σκοτώνοντας περισσότερους από 77.000 ανθρώπους. Ήταν η πιο καταστροφική βομβαρδιστική αποστολή με μη πυρηνικά όπλα στην ιστορία.

Παρά τον όλεθρο, το μεταπολεμικό Τόκιο αναδύθηκε μέσα από τις στάχτες με πρωτόγνωρο τρόπο και ανοικοδομήθηκε. Μέχρι το 1964, λιγότερο από 20 χρόνια αργότερα, η πόλη είχε επανακάμψει μέχρι του σημείου να φιλοξενήσει τους Θερινούς Ολυμπιακούς Αγώνες. Οι τελευταίες τέσσερις δεκαετίες έχουν χαρακτηριστεί από αδιάκοπη οικοδόμηση, καθώς μια ζούγκλα από τσιμέντο απλώνει τα «κλαδιά» της τόσο σε πλάτος όσο και σε ύψος.

Το Πνεύμα του Τόκιο Αποδεικνύεται Αρωγός

Η ηλικίας 400 ετών πόλη, τώρα γνωστή ως Τόκιο, είναι ασφαλώς παλιά αν συγκριθεί με άλλες μεγαλουπόλεις του κόσμου. Αν και υπάρχουν μερικές περιοχές της πόλης οι οποίες διατηρούν την ατμόσφαιρα των περασμένων εποχών, κατά κύριο λόγο έχουν απομείνει πολύ λίγα κτίρια και κατασκευές που παραπέμπουν στο παρελθόν. Μια προσεκτική ματιά στην πόλη, όμως, αποκαλύπτει ένα σχέδιο που ανάγεται στην εποχή του παλιού Έντο.

Το κέντρο της μεγαλούπολης διαθέτει τεράστια έκταση πράσινου. Το Αυτοκρατορικό Ανάκτορο και οι γύρω περιοχές βρίσκονται τώρα στο ίδιο ακριβώς σημείο όπου υψωνόταν το αρχικό κάστρο του Έντο. Από εδώ, εκτείνονται σαν ιστός αράχνης οι κύριες λεωφόροι που κατευθύνονται στα διάφορα σημεία της πόλης, στοιχείο που παραπέμπει στο βασικό σχέδιο του Έντο. Ακόμη και η άναρχη διάταξη των δρόμων που σχηματίζουν ένα δαιδαλώδες δίκτυο σε όλη την πόλη ξυπνά εικόνες του παλιού Έντο. Μάλιστα, οι περισσότεροι δρόμοι δεν έχουν καν όνομα! Αντί των ρυμοτομημένων οικοδομικών τετραγώνων που συναντούμε σε άλλες μεγάλες πόλεις του κόσμου, το Τόκιο έχει αριθμημένα οικόπεδα διαφόρων σχημάτων και μεγεθών.

Αυτό, όμως, που έχει διατηρηθεί περισσότερο από οτιδήποτε άλλο είναι το πνεύμα του Τόκιο—η ικανότητα που έχει να απορροφά οτιδήποτε καινούριο, ιδιαίτερα οτιδήποτε ξένο, και η προσαρμοστικότητα μαζί με την αποφασιστικότητα που διαθέτει να πηγαίνει μπροστά παρά τους σεισμούς, την παρατεταμένη οικονομική ύφεση και τις προκλήσεις του υπερπληθυσμού. Ελάτε να δείτε και μόνοι σας το γεμάτο ζωντάνια πνεύμα που επικρατεί στο Τόκιο—το μικρό ψαροχώρι που αναδύθηκε από την αφάνεια στη διεθνή καταξίωση.

[Υποσημείωση]

[Χάρτης στη σελίδα 11]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

ΙΑΠΩΝΙΑ

ΤΟΚΙΟ (Έντο)

Γιοκοχάμα

Κιότο

Οσάκα

[Εικόνα στη σελίδα 12, 13]

Το Τόκιο σήμερα

[Ευχαριστίες]

Ken Usami/​photodisc/​age fotostock

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 11]

© The Bridgeman Art Library

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 13]

The Mainichi Newspapers