Αρχαία Χειρόγραφα​—Πώς Χρονολογούνται;

ΤΟ 1844, ο Κονσταντίν φον Τίσεντορφ, λόγιος της Αγίας Γραφής, επισκέφτηκε τη μονή της Αγίας Αικατερίνης, στους πρόποδες του Όρους Σινά στην Αίγυπτο. Ενώ εξέταζε σχολαστικά τις βιβλιοθήκες της, εντόπισε μερικές αξιόλογες περγαμηνές. Επειδή ο Τίσεντορφ είχε σπουδάσει παλαιογραφία, a κατάλαβε ότι αυτές οι περγαμηνές ήταν φύλλα από τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα, μια μετάφραση των Εβραϊκών Γραφών, ή αλλιώς της «Παλαιάς Διαθήκης», στην ελληνική. «Δεν είχα δει τίποτα που να μπορεί να θεωρηθεί πιο αρχαίο από αυτές τις σιναϊτικές σελίδες», έγραψε.

Οι εν λόγω περγαμηνές, οι οποίες αποτελούσαν τμήμα αυτού που έγινε γνωστό μεταγενέστερα ως το Σιναϊτικό Χειρόγραφο (Σιναϊτικός Κώδικας), έχουν τοποθετηθεί χρονικά στον τέταρτο αιώνα Κ.Χ. Το Σιναϊτικό Χειρόγραφο είναι μόνο ένα από τα χιλιάδες αρχαία χειρόγραφα των Εβραϊκών και των Ελληνικών Γραφών, τα οποία συνθέτουν ένα πραγματικά τεράστιο απόθεμα χειρογράφων προς μελέτη των λογίων.

Η Εξέλιξη της Ελληνικής Παλαιογραφίας

Ένας Βενεδικτίνος μοναχός, ο Μπερνάρ ντε Μονφοκόν (1655-1741), έθεσε τις βάσεις για τη συστηματική μελέτη των ελληνικών χειρογράφων. Αργότερα, και άλλοι λόγιοι συνεισέφεραν σε αυτό το έργο. Ο Τίσεντορφ ανέλαβε το μνημειώδες εγχείρημα να συντάξει έναν κατάλογο των αρχαιότερων ελληνικών χειρογράφων της Αγίας Γραφής που υπήρχαν στις βιβλιοθήκες της Ευρώπης. Ταξίδεψε επίσης αρκετές φορές στη Μέση Ανατολή, μελέτησε εκατοντάδες κείμενα και δημοσίευσε τα ευρήματά του.

Τον 20ό αιώνα, έγιναν διαθέσιμα στους παλαιογράφους και άλλα εργαλεία. Ένα από αυτά είναι το ευρετήριο του Μαρσέλ Ρισάρ το οποίο περιλαμβάνει περίπου 900 καταλόγους που περιγράφουν 55.000 ελληνικά χειρόγραφα​—Βιβλικά και μη—​τα οποία φυλάσσονται σε 820 βιβλιοθήκες ή ανήκουν σε ιδιώτες. Αυτός ο τεράστιος όγκος πληροφοριών βοηθάει τους μεταφραστές, αλλά επίσης διευκολύνει και τους παλαιογράφους να χρονολογούν τα χειρόγραφα με μεγαλύτερη ακρίβεια.

Πώς Χρονολογούνται τα Χειρόγραφα

Φανταστείτε ότι καθαρίζετε τη σοφίτα ενός παλιού σπιτιού και βρίσκετε μια χειρόγραφη, αχρονολόγητη επιστολή που έχει κιτρινίσει από τα χρόνια. “Πόσο παλιά είναι;” αναρωτιέστε. Τότε βλέπετε και μια άλλη παλιά επιστολή. Το γενικό ύφος, ο τύπος γραφής, η στίξη και άλλα χαρακτηριστικά της μοιάζουν με εκείνα της πρώτης επιστολής. Αλλά προς μεγάλη σας χαρά, η δεύτερη επιστολή είναι χρονολογημένη. Μολονότι δεν μπορείτε να προσδιορίσετε  το έτος που γράφτηκε η πρώτη, αχρονολόγητη επιστολή, ίσως τώρα διαθέτετε μια χρήσιμη ένδειξη για να υπολογίσετε την ευρύτερη χρονική περίοδο στην οποία εντάσσεται.

Οι περισσότεροι αρχαίοι γραφείς δεν σημείωναν στα αντίγραφα των Βιβλικών χειρογράφων τη χρονολογία της ολοκλήρωσής τους. Για να προσδιορίσουν μια κατά προσέγγιση χρονολογία, οι λόγιοι παραβάλλουν τα κείμενα με άλλα έργα, στα οποία συγκαταλέγονται αρχαία μη Βιβλικά συγγράμματα των οποίων οι χρονολογίες είναι γνωστές, και εξάγουν συμπεράσματα από τον τύπο γραφής, τη στίξη, τις συντμήσεις, και τα λοιπά. Ωστόσο, έχουν βρεθεί και αρκετές εκατοντάδες χρονολογημένα χειρόγραφα, γραμμένα στην ελληνική, τα οποία ανάγονται περίπου από το 510 Κ.Χ. ως το 1593 Κ.Χ.

Ενδείξεις από τον Τύπο Γραφής

Οι παλαιογράφοι κατατάσσουν τους τύπους της αρχαίας ελληνικής γραφής σε δύο βασικές κατηγορίες​—τη βιβλιακή γραφή, που είναι καλαίσθητη και επίσημη, και την επισεσυρμένη, μια ρέουσα μορφή γραφής που χρησιμοποιούνταν σε μη φιλολογικά κείμενα. Οι γραφείς κειμένων στην ελληνική γλώσσα χρησιμοποιούσαν επίσης διάφορα είδη στοιχείων, τα οποία μπορούν να ταξινομηθούν ως κεφαλαία, στρογγυλόσχημα (μια μορφή κεφαλαίων), επισεσυρμένα και μικρογράμματα. Μια μορφή της βιβλιακής γραφής, η στρογγυλόσχημη, χρησιμοποιούνταν από τον τέταρτο  αιώνα Π.Κ.Χ. ως τον όγδοο ή τον ένατο αιώνα Κ.Χ. Η μικρογράμματη γραφή, μια μικρή μορφή της βιβλιακής γραφής, ήταν σε χρήση από τον 8ο ή τον 9ο αιώνα Κ.Χ. μέχρι τα μέσα του 15ου αιώνα, όταν άρχισε στην Ευρώπη η εκτύπωση με κινητά στοιχεία. Η μικρογράμματη γραφή παρείχε τη δυνατότητα για γρηγορότερο και πυκνότερο γράψιμο, πράγμα που εξοικονομούσε χρόνο και περγαμηνές.

Οι παλαιογράφοι έχουν τις δικές τους προτιμήσεις όσον αφορά τις μεθόδους χρονολόγησης των χειρογράφων. Κατά κανόνα, αρχικά διαμορφώνουν μια συνολική άποψη της γραφής​—βλέποντας το κείμενο μέσα από ευρυγώνιο φακό, σαν να λέγαμε—​και κατόπιν το εξετάζουν πιο επισταμένα, αναλύοντας τα γράμματα ξεχωριστά. Επειδή συνήθως απαιτούνταν πολύς χρόνος για να συντελεστούν σημαντικές αλλαγές στη γενική εικόνα του τύπου γραφής, η επισταμένη εξέταση της γραφής, μολονότι χρήσιμη, αποφέρει μόνο μια κατά προσέγγιση ένδειξη του χρόνου συγγραφής.

Ευτυχώς, υπάρχουν άλλοι τρόποι για να προσδιοριστεί η χρονολογία με μεγαλύτερη ακρίβεια, όπως το να αναγνωριστούν κάποια χαρακτηριστικά του τύπου γραφής και να καθοριστεί ο χρόνος εμφάνισής τους. Για παράδειγμα, σε ελληνικά κείμενα μετά το έτος 900 Κ.Χ., οι γραφείς άρχισαν να χρησιμοποιούν συχνότερα τα συμπλέγματα (δύο ή περισσότερους χαρακτήρες ενωμένους σε έναν). Οι γραφείς άρχισαν επίσης να γράφουν ορισμένα ελληνικά γράμματα κάτω από τις γραμμές, καθώς και να προσθέτουν βοηθητικά στοιχεία για την προφορά των λέξεων τα οποία ονομάζονταν πνεύματα.

Ο γραφικός χαρακτήρας ενός ατόμου τείνει να παραμένει σταθερός σε όλη τη ζωή του. Ως εκ τούτου, στη χρονολόγηση των κειμένων δεν μπορεί να αποφευχθεί συνήθως μια απόκλιση της τάξης των 50 ετών. Επιπλέον, οι γραφείς χρησιμοποιούσαν ενίοτε ως πρότυπα κάποια προγενέστερα χειρόγραφα, κάνοντας το αντίγραφο να φαίνεται παλιότερο από ό,τι είναι. Παρά τις πολλές δυσκολίες, όμως, αρκετά σπουδαία Βιβλικά χειρόγραφα έχουν χρονολογηθεί.

Χρονολόγηση Σημαντικών Ελληνικών Βιβλικών Χειρογράφων

Το Αλεξανδρινό Χειρόγραφο (Αλεξανδρινός Κώδικας), το οποίο φυλάσσεται τώρα στη Βρετανική Βιβλιοθήκη, ήταν το πρώτο από τα σπουδαία Βιβλικά χειρόγραφα που έγιναν διαθέσιμα στους λογίους. Περιέχει το μεγαλύτερο μέρος της Αγίας Γραφής και  είναι γραμμένο με ελληνική στρογγυλόσχημη γραφή σε περγαμηνή vellum, μια περγαμηνή εξαιρετικής ποιότητας. Αυτός ο κώδικας έχει τοποθετηθεί χρονικά στις αρχές του πέμπτου αιώνα Κ.Χ., ως επί το πλείστον λόγω των αλλαγών που συντελέστηκαν στη στρογγυλόσχημη γραφή μεταξύ του πέμπτου και του έκτου αιώνα, όπως φαίνεται χαρακτηριστικά σε ένα χρονολογημένο κείμενο που ονομάζεται Βιενναίος Κώδικας του Διοσκουρίδη. b

Ένα δεύτερο σπουδαίο χειρόγραφο που έγινε διαθέσιμο στους λογίους είναι το Σιναϊτικό Χειρόγραφο (Σιναϊτικός Κώδικας), το οποίο απέκτησε ο Τίσεντορφ στη μονή της Αγίας Αικατερίνης. Ο κώδικας είναι γραμμένος με ελληνική στρογγυλόσχημη γραφή σε περγαμηνή και περιέχει μέρος των Εβραϊκών Γραφών από τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα, καθώς και όλες τις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές. Σαράντα τρία φύλλα αυτού του κώδικα σώζονται στη Λειψία της Γερμανίας, 347 στη Βρετανική Βιβλιοθήκη, στο Λονδίνο, και τμήματα 3 φύλλων στην Αγία Πετρούπολη της Ρωσίας. Το χειρόγραφο έχει τοποθετηθεί χρονικά στο δεύτερο ήμισυ του τέταρτου αιώνα Κ.Χ. Αυτή η χρονολογία υποστηρίζεται από κάποιους πίνακες στα περιθώρια των Ευαγγελίων, τους οποίους γνωρίζουμε ότι επινόησε ο ιστορικός του τέταρτου αιώνα Ευσέβιος της Καισάρειας. c

Ένα τρίτο σπουδαίο έργο είναι το Βατικανό Χειρόγραφο Αρ. 1209 (Βατικανός Κώδικας), το οποίο περιείχε αρχικά ολόκληρη την Αγία Γραφή στην ελληνική. Αυτός ο κώδικας πρωτοεμφανίστηκε στον κατάλογο της Βιβλιοθήκης του Βατικανού το 1475. Γραμμένος με ελληνική στρογγυλόσχημη γραφή σε 759 φύλλα περγαμηνής εξαιρετικής ποιότητας​—περγαμηνής vellum—​ο κώδικας περιέχει μεγάλο μέρος της Αγίας Γραφής, με εξαίρεση τα περισσότερα περιεχόμενα της Γένεσης, μέρος των Ψαλμών και τμήματα των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών. Οι λόγιοι έχουν τοποθετήσει χρονικά το χειρόγραφο στις αρχές του τέταρτου αιώνα Κ.Χ. Πώς κατέληξαν σε αυτή τη χρονολογία; Η γραφή είναι παρόμοια με τη γραφή του Σιναϊτικού Χειρογράφου, το οποίο επίσης ανάγεται στον τέταρτο αιώνα. Ο Βατικανός Κώδικας, όμως, θεωρείται γενικά λίγο παλιότερος. Μεταξύ άλλων, για παράδειγμα, δεν περιέχει τις παραπομπές των κανόνων του Ευσέβιου.

Θησαυρός από έναν Σωρό Σκουπιδιών

Το 1920, η Βιβλιοθήκη Τζον Ράιλαντς στο Μάντσεστερ της Αγγλίας απέκτησε μια μεγάλη ποσότητα παπύρων που είχαν ανακαλυφτεί πρόσφατα σε έναν αρχαίο σωρό σκουπιδιών στην Αίγυπτο. Καθώς ο λόγιος Κόλιν Ρόμπερτς εξέταζε τα ευρήματα, στα οποία περιλαμβάνονταν επιστολές, αποδείξεις και κατάλογοι απογραφών, πρόσεξε κάποιο σπάραγμα παπύρου το οποίο περιείχε λόγια που ο ίδιος αναγνώριζε​—μερικά εδάφια από το 18ο κεφάλαιο του Ιωάννη. Ήταν το αρχαιότερο κείμενο των Χριστιανικών Ελληνικών Γραφών που είχε βρεθεί μέχρι τότε.

Το σπάραγμα αυτό έγινε γνωστό ως Πάπυρος Τζον Ράιλαντς 457 και προσδιορίζεται διεθνώς ως P⁵². Είναι γραμμένο με ελληνική στρογγυλόσχημη γραφή και έχει τοποθετηθεί χρονικά στο πρώτο ήμισυ του δεύτερου αιώνα​—μόλις λίγες δεκαετίες μετά τη συγγραφή του Ευαγγελίου του Ιωάννη! Ας σημειωθεί ότι το κείμενο συμφωνεί σχεδόν εξ ολοκλήρου με το κείμενο πολύ μεταγενέστερων χειρογράφων.

Αρχαία Αλλά Επακριβής!

Στο βιβλίο του Η Αγία Γραφή και η Αρχαιολογία (The Bible and Archæology), ο Βρετανός κριτικός κειμένου Σερ Φρέντερικ Κένιον έγραψε σχετικά με τις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές: «Τόσο η αυθεντικότητα όσο και η γενική ακεραιότητα των βιβλίων της Καινής Διαθήκης μπορούν να θεωρούνται οριστικά αποδεδειγμένες». Παρόμοια, όσον αφορά την ακεραιότητα των Εβραϊκών Γραφών, ο λόγιος Γουίλιαμ Χ. Γκριν δήλωσε: «Μπορούμε να πούμε με βεβαιότητα ότι κανένα άλλο έργο της αρχαιότητας δεν έχει μεταβιβαστεί με τόση ακρίβεια».

Αυτές οι παρατηρήσεις μάς φέρνουν στο νου τα λόγια του αποστόλου Πέτρου: «Κάθε σάρκα είναι σαν χορτάρι, και όλη η δόξα της είναι σαν άνθος χορταριού· το χορτάρι ξεραίνεται και το άνθος πέφτει, αλλά τα λόγια του Ιεχωβά διαμένουν για πάντα».​—1 Πέτρου 1:24, 25.

[Υποσημειώσεις]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 21]

Μελετώντας προσεκτικά τα χρονολογημένα χειρόγραφα, οι παλαιογράφοι είναι σε θέση να χρονολογήσουν τα αχρονολόγητα έργα

[Πλαίσιο στη σελίδα 20]

Χρονολόγηση του Ρόλου της Νεκράς Θαλάσσης που Περιέχει το Βιβλίο του Ησαΐα

Ο πρώτος Ρόλος της Νεκράς Θαλάσσης που περιέχει το Γραφικό βιβλίο του Ησαΐα, ο οποίος ανακαλύφτηκε το 1947, είναι γραμμένος σε δέρμα με προμασοριτική εβραϊκή γραφή. Έχει τοποθετηθεί χρονικά στα τέλη του δεύτερου αιώνα Π.Κ.Χ. Πώς κατέληξαν οι λόγιοι σε αυτή τη χρονολογία; Παρέβαλαν τον τύπο γραφής με άλλα κείμενα και επιγραφές στην εβραϊκή και τον χρονολόγησαν παλαιογραφικά μεταξύ του 125 Π.Κ.Χ. και του 100 Π.Κ.Χ. Η χρονολόγηση του ρόλου με άνθρακα 14 παρείχε περαιτέρω επιβεβαίωση.

Το εκπληκτικό είναι ότι η παραβολή των Ρόλων της Νεκράς Θαλάσσης με το Μασοριτικό κείμενο, το οποίο συντάχθηκε πολλούς αιώνες αργότερα από γραφείς που ονομάζονταν Μασορίτες, δεν φανερώνει καμιά δογματική αλλαγή. d Πολλές από τις διαφορές είναι απλώς ορθογραφικές και γραμματικές. Επίσης αξιοσημείωτο είναι το γεγονός ότι το Τετραγράμματο​—τα τέσσερα εβραϊκά σύμφωνα που συνθέτουν το θεϊκό όνομα Ιεχωβά—​εμφανίζεται με συνέπεια στο ρόλο του Ησαΐα.

[Υποσημείωση]

[Πίνακας/​Εικόνες στη σελίδα 20, 21]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Τύποι Ελληνικής Γραφής

Βιβλιακή (στρογγυλόσχημη)

Από τον 4ο αιώνα Π.Κ.Χ. ως τον 8ο ή τον 9ο αιώνα Κ.Χ.

Μικρογράμματη

Από τον 8ο ή τον 9ο αιώνα Κ.Χ. ως το 15ο αιώνα Κ.Χ.

Σημαντικά Χειρόγραφα

400

200

Ρόλος της Νεκράς Θαλάσσης

Δεύτερο ήμισυ του 2ου αιώνα Π.Κ.Χ.

Π.Κ.Χ.

Κ.Χ.

100

Πάπυρος Τζον Ράιλαντς 457

125 Κ.Χ.

300

Βατικανό Χειρόγραφο Αρ. 1209

Αρχές του 4ου αιώνα

Σιναϊτικό Χειρόγραφο

4ος αιώνας

400

Αλεξανδρινό Χειρόγραφο

Αρχές του 5ου αιώνα

500

700

800

[Εικόνες στη σελίδα 19]

Επάνω: Κονσταντίν φον Τίσεντορφ

Δεξιά: Μπερνάρ ντε Μονφοκόν

[Ευχαριστίες]

© Réunion des Musées Nationaux/​Art Resource, NY

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 20]

Dead Sea Scroll: Shrine of the Book, Israel Museum, Jerusalem

[Ευχαριστίες για την προσφορά των εικόνων στη σελίδα 21]

Typographical facsimile of Vatican Manuscript No. 1209: From the book Bibliorum Sacrorum Graecus Codex Vaticanus, 1868; Reproduction of Sinaitic Manuscript: 1 Timothy 3:16, as it appears in the Codex Sinaiticus, 4th century C.E.; Alexandrine Manuscript: From The Codex Alexandrinus in Reduced Photographic Facsimile, 1909, by permission of the British Library