Ωριγένης​—Πώς Επηρέασε η Διδασκαλία του την Εκκλησία;

«Ο μεγαλύτερος διδάσκαλος της Εκκλησίας μετά τους Αποστόλους». Με αυτόν τον τρόπο εγκωμίασε ο Ιερώνυμος, ο μεταφραστής της λατινικής Βουλγάτας, τον θεολόγο Ωριγένη που έζησε τον τρίτο αιώνα. Αλλά δεν έτρεφαν όλοι τόσο μεγάλο σεβασμό για τον Ωριγένη. Ορισμένοι τον θεωρούσαν ρίζα του κακού από την οποία προήλθαν οι αιρέσεις. Σύμφωνα με τα λόγια ενός συγγραφέα του 17ου αιώνα, οι επικριτές του Ωριγένη υποστήριζαν: «Οι δοξασίες του γενικά είναι παράλογες και καταστροφικές, σαν θανατηφόρο δηλητήριο Φιδιού το οποίο διοχέτευσε αυτός στον κόσμο». Μάλιστα, περίπου τρεις αιώνες μετά το θάνατό του, ο Ωριγένης ανακηρύχτηκε επίσημα αιρετικός.

ΓΙΑΤΙ προκάλεσε ο Ωριγένης το θαυμασμό αλλά και την αντιπάθεια; Πώς επηρέασε την εξέλιξη των δογμάτων της εκκλησίας;

Ζηλωτής για την Εκκλησία

Ο Ωριγένης γεννήθηκε περίπου το 185 Κ.Χ. στην Αλεξάνδρεια της Αιγύπτου. Έλαβε ολοκληρωμένη εκπαίδευση στην ελληνική λογοτεχνία, αλλά ο πατέρας του, ο Λεωνίδης, τον ώθησε να καταβάλει παρόμοιες προσπάθειες στη μελέτη των Γραφών. Όταν ο Ωριγένης ήταν 17 χρονών, ο Ρωμαίος αυτοκράτορας εξέδωσε ένα διάταγμα σύμφωνα με το οποίο το να αλλάξει κάποιος τη θρησκεία του ισοδυναμούσε με έγκλημα. Ο πατέρας του Ωριγένη φυλακίστηκε επειδή είχε γίνει Χριστιανός. Γεμάτος νεανικό ζήλο, ο Ωριγένης αποφάσισε να τον ακολουθήσει στη φυλακή και στα μαρτύρια. Όταν το κατάλαβε αυτό η μητέρα του Ωριγένη, έκρυψε τα ρούχα του για να τον εμποδίσει να φύγει από το σπίτι. Στις επιστολές του, ο Ωριγένης εκλιπαρούσε τον πατέρα του: «Πρόσεξε να μην αλλάξεις γνώμη για χάρη μας». Ο Λεωνίδης παρέμεινε σταθερός και εκτελέστηκε, αφήνοντας την οικογένειά του σε απόλυτη ένδεια. Αλλά ο Ωριγένης είχε προοδεύσει αρκετά στις σπουδές του και έτσι μπορούσε να συντηρήσει τη μητέρα του και τους έξι μικρότερους αδελφούς του διδάσκοντας ελληνική λογοτεχνία.

Σκοπός του αυτοκράτορα ήταν να σταματήσει την εξάπλωση του Χριστιανισμού. Εφόσον το διάταγμά του είχε στο στόχαστρο όχι μόνο τους μαθητές αλλά και τους δασκάλους, όλοι οι Χριστιανοί θρησκευτικοί δάσκαλοι έφυγαν από την Αλεξάνδρεια. Όταν κάποιοι μη Χριστιανοί οι οποίοι ήθελαν να λάβουν Γραφική εκπαίδευση στράφηκαν στον νεαρό Ωριγένη για βοήθεια, εκείνος ανέλαβε αυτό το έργο θεωρώντας το αποστολή από τον Θεό. Πολλοί από τους μαθητές του υπέμειναν μαρτύρια, μερικοί πριν ακόμη ολοκληρώσουν τις σπουδές τους. Διατρέχοντας μεγάλο προσωπικό κίνδυνο, ο Ωριγένης ενθάρρυνε φανερά τους μαθητές του, είτε βρίσκονταν ενώπιον κάποιου δικαστή είτε στη φυλακή είτε επρόκειτο να εκτελεστούν. Ο ιστορικός του τέταρτου αιώνα Ευσέβιος αναφέρει ότι, καθώς εκείνοι οδηγούνταν στο θάνατό τους, ο Ωριγένης, «με μεγάλη τόλμη, τους αποχαιρετούσε με ένα φιλί».

 Ο Ωριγένης επέσυρε την οργή πολλών μη Χριστιανών, οι οποίοι τον θεωρούσαν υπεύθυνο για τη μεταστροφή και το θάνατο των φίλων τους. Πολλές φορές γλίτωσε την τελευταία στιγμή από οχλοκρατίες και βίαιο θάνατο. Αν και ήταν αναγκασμένος να πηγαίνει από τόπο σε τόπο για να ξεφεύγει από τους διώκτες του, ο Ωριγένης δεν έπαψε να διδάσκει. Αυτή η αφοβιά και η αφοσίωση εντυπωσίασαν τον Δημήτριο, τον επίσκοπο της Αλεξάνδρειας. Έτσι, όταν ο Ωριγένης ήταν μόνο 18 χρονών, ο Δημήτριος τον διόρισε διευθυντή της κατηχητικής σχολής στην Αλεξάνδρεια.

Τελικά ο Ωριγένης έγινε διακεκριμένος και πολυγραφότατος λόγιος. Κάποιοι είπαν ότι έγραψε 6.000 βιβλία, αν και αυτό είναι μάλλον υπερβολή. Είναι περισσότερο γνωστός για τα Εξαπλά του, μια κολοσσιαία, 50τομη έκδοση των Εβραϊκών Γραφών. Ο Ωριγένης ταξινόμησε τα Εξαπλά σε έξι παράλληλες στήλες οι οποίες περιείχαν: (1) το εβραϊκό και το αραμαϊκό κείμενο, (2) το ίδιο κείμενο με ελληνικούς χαρακτήρες, (3) την ελληνική μετάφραση του Ακύλα, (4) την ελληνική μετάφραση του Συμμάχου, (5) τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα, την οποία αναθεώρησε ο Ωριγένης για να αντιστοιχεί με μεγαλύτερη ακρίβεια στο εβραϊκό κείμενο και (6) την ελληνική μετάφραση του Θεοδοτίονα. «Με αυτόν το συνδυασμό κειμένων», έγραψε ο λόγιος της Αγίας Γραφής Τζον Χορτ, «ο Ωριγένης έλπιζε ότι θα έριχνε φως στο νόημα πολλών περικοπών οι οποίες είτε θα δημιουργούσαν σύγχυση στον Έλληνα αναγνώστη είτε θα τον παροδηγούσαν αν είχε διαθέσιμη μόνο τη Μετάφραση των Εβδομήκοντα».

“Προχώρησε Πέρα από τα Γραμμένα”

Αναμφίβολα, το κλίμα θρησκευτικής σύγχυσης που επικρατούσε τον τρίτο αιώνα επηρέασε έντονα τον τρόπο με τον οποίο δίδασκε ο Ωριγένης τις Γραφές. Αν και ο Χριστιανικός κόσμος βρισκόταν σε βρεφική ηλικία, είχε ήδη μολυνθεί με αντιγραφικές πεποιθήσεις και οι διάσπαρτες εκκλησίες του δίδασκαν ποικιλία δογμάτων.

Ο Ωριγένης δέχτηκε μερικά από αυτά τα αντιγραφικά δόγματα, αποκαλώντας τα διδασκαλία των αποστόλων. Αλλά δεν δίσταζε να κάνει εικασίες γύρω από άλλα θέματα. Εκείνον τον καιρό πολλοί από τους μαθητές του βρίσκονταν αντιμέτωποι με τα φιλοσοφικά ζητήματα της εποχής. Προσπαθώντας να τους βοηθήσει, ο Ωριγένης ερεύνησε προσεκτικά τα διάφορα φιλοσοφικά ρεύματα που διαμόρφωναν τις διάνοιες των νεαρών μαθητών του. Πρόθεσή του ήταν να προσφέρει ικανοποιητικές απαντήσεις στις φιλοσοφικές αναζητήσεις των μαθητών του.

Προσπαθώντας να συμφιλιώσει τη Γραφή με τη φιλοσοφία, ο Ωριγένης βασίστηκε πολύ στην αλληγορική μέθοδο ερμηνείας των Γραφών. Δεχόταν ως δεδομένο ότι η Γραφή είχε πάντα πνευματική σημασία αλλά όχι απαραίτητα κυριολεκτική. Όπως τόνισε ένας λόγιος, αυτό έδινε στον Ωριγένη «τη δυνατότητα να “βασίζει” μέσα στη Γραφή οποιεσδήποτε μη Γραφικές ιδέες εναρμονίζονταν με το δικό του θεολογικό σύστημα, ενώ παράλληλα δήλωνε (και αναμφίβολα πίστευε ειλικρινά) πως είναι ιδιαίτερα ενθουσιώδης και πιστός ερμηνευτής των σκέψεων της Γραφής».

Μια επιστολή που έστειλε ο Ωριγένης σε έναν από τους μαθητές του μας βοηθάει να καταλάβουμε καλύτερα τον τρόπο σκέψης του. Ο Ωριγένης επισήμανε ότι οι Ισραηλίτες έφτιαξαν σκεύη για το ναό του Ιεχωβά χρησιμοποιώντας χρυσό που είχαν πάρει από την Αίγυπτο. Σε αυτό βρήκε αλληγορική υποστήριξη για να δικαιολογήσει το γεγονός ότι χρησιμοποιούσε την ελληνική φιλοσοφία στη διδασκαλία της Χριστιανοσύνης. Όπως έγραψε ο ίδιος: «Πόσο χρήσιμα ήταν για τα τέκνα του Ισραήλ τα πράγματα που πήραν από την Αίγυπτο, τα οποία οι Αιγύπτιοι δεν χρησιμοποιούσαν κατάλληλα, αλλά οι Εβραίοι, κατευθυνόμενοι από τη σοφία του Θεού, τα χρησιμοποίησαν στην υπηρεσία του Θεού». Έτσι λοιπόν, ο Ωριγένης ενθάρρυνε το μαθητή του να «αποσπάσει από τη φιλοσοφία των Ελλήνων οτιδήποτε θα μπορούσε να χρησιμεύσει ως αντικείμενο μελέτης ή ως προπαρασκευαστικό μέσο για τη Χριστιανοσύνη».

Αυτή η ακατάσχετη προσέγγιση όσον αφορά την ερμηνεία της Γραφής έκανε δυσδιάκριτη τη διαχωριστική γραμμή ανάμεσα στα Χριστιανικά δόγματα και στην ελληνική φιλοσοφία. Λόγου χάρη, στο βιβλίο του με τίτλο Περί Αρχών, ο Ωριγένης περιέγραψε τον Ιησού ως “τον μονογενή Γιο, ο οποίος μεν γεννήθηκε, αλλά χωρίς να έχει αρχή”, προσθέτοντας: “Η γέννησή του είναι «άχρονη και προαιώνια». Καθίσταται Γιος, όχι λαβαίνοντας πνοή ζωής, μέσω κάποιας εξωτερικής ενέργειας, αλλά έχοντας ο ίδιος τη φύση του Θεού”.

Ο Ωριγένης δεν βρήκε αυτή την ιδέα στη Βίβλο, επειδή οι Γραφές διδάσκουν ότι ο μονογενής Γιος του Ιεχωβά είναι «ο πρωτότοκος όλης της δημιουργίας» και «η αρχή της δημιουργίας  του Θεού». (Κολοσσαείς 1:15· Αποκάλυψη 3:14) Σύμφωνα με τον θρησκευτικό ιστορικό Αύγουστο Νέανδρο, ο Ωριγένης οδηγήθηκε στην ιδέα της «προαιώνιας γέννησης» εξαιτίας της «φιλοσοφικής εκπαίδευσης που έλαβε στη σχολή του Πλάτωνα». Έτσι λοιπόν, ο Ωριγένης παραβίασε τη βασική Γραφική εντολή: «Μην προχωρείτε πέρα από όσα είναι γραμμένα».​—1 Κορινθίους 4:6.

Καταδικάστηκε ως Αιρετικός

Στη διάρκεια των πρώτων ετών που ασχολήθηκε με τη διδασκαλία, μια Αλεξανδρινή Σύνοδος αφαίρεσε από τον Ωριγένη το ιερατικό του αξίωμα. Αυτό συνέβη πιθανώς επειδή ο Επίσκοπος Δημήτριος φθονούσε τη δόξα που αποκτούσε ο Ωριγένης. Ο Ωριγένης πήγε στην Παλαιστίνη, όπου οι άνθρωποι εξακολουθούσαν να τον θαυμάζουν απεριόριστα λόγω της φήμης του ως υποστηρικτή των Χριστιανικών δογμάτων, και εκεί συνέχισε να υπηρετεί ως ιερέας. Στην πραγματικότητα, όταν ξέσπασαν οι «αιρέσεις» στην Ανατολή, ζητήθηκαν οι υπηρεσίες του προκειμένου να πείσει τους επισκόπους που έσφαλλαν να επιστρέψουν στα ορθά δόγματα. Μετά το θάνατό του, το 254 Κ.Χ., το όνομα του Ωριγένη απέκτησε ιδιαίτερα κακή φήμη. Γιατί;

Όταν η κατ’ όνομα Χριστιανοσύνη είχε γίνει εξέχουσα θρησκεία, η ορθόδοξη​—από την άποψη της εκκλησίας—​διδασκαλία οριοθετήθηκε μέσα σε ένα πιο στενό πλαίσιο. Έτσι λοιπόν, οι μετέπειτα γενιές θεολόγων δεν δέχονταν πολλές από τις υποθετικές και μερικές φορές ανακριβείς φιλοσοφικές απόψεις του Ωριγένη. Ως εκ τούτου, οι διδασκαλίες του προκάλεσαν έντονες διαφωνίες μέσα στην εκκλησία. Σε μια προσπάθεια να τακτοποιήσει αυτές τις διαφορές και να διατηρήσει την ενότητά της, η εκκλησία καταδίκασε επίσημα τον Ωριγένη ως αιρετικό.

Ο Ωριγένης δεν ήταν ο μόνος που οδηγήθηκε σε πλάνη. Μάλιστα η Γραφή προείπε μια γενική απόκλιση από τις αγνές διδασκαλίες του Χριστού. Αυτή η αποστασία άρχισε να αναπτύσσεται στα τέλη του πρώτου αιώνα, αφού είχαν πεθάνει οι απόστολοι του Ιησού. (2 Θεσσαλονικείς 2:6, 7) Τελικά, ορισμένοι καθ’ ομολογία Χριστιανοί αποκάλεσαν τους εαυτούς τους «ορθόδοξους», ανακηρύσσοντας όλους τους άλλους «αιρετικούς». Αλλά στην πραγματικότητα, ο Χριστιανικός κόσμος απέκλινε πάρα πολύ από την αληθινή Χριστιανοσύνη.

“Ψευδώς Αποκαλούμενη «Γνώση»”

Παρά τις πολλές εικασίες που έκανε ο Ωριγένης, τα έργα του περιέχουν ωφέλιμα στοιχεία. Για παράδειγμα, τα Εξαπλά διατήρησαν το όνομα του Θεού στην αρχική του εβραϊκή μορφή, το λεγόμενο Τετραγράμματο. Αυτό είναι ένα σημαντικό στοιχείο που καταδεικνύει ότι οι πρώτοι Χριστιανοί γνώριζαν και χρησιμοποιούσαν το προσωπικό όνομα του Θεού​—Ιεχωβά. Ωστόσο, ένας εκκλησιαστικός πατριάρχης του πέμπτου αιώνα που ονομαζόταν Θεόφιλος προειδοποίησε κάποτε: «Τα έργα του Ωριγένη είναι σαν ένα λιβάδι με κάθε είδους λουλούδια. Αν βρω κάποιο όμορφο λουλούδι εκεί, το κόβω, αλλά αν κάτι μου φαίνεται ότι έχει αγκάθια, το αποφεύγω σαν να ήταν κεντρί».

Η ανάμειξη των Γραφικών διδασκαλιών με την ελληνική φιλοσοφία διέσπειρε λάθη στη θεολογία του Ωριγένη, με καταστροφικές συνέπειες για το Χριστιανικό κόσμο. Για παράδειγμα, αν και οι περισσότερες αβάσιμες υποθέσεις του Ωριγένη αργότερα απορρίφθηκαν, οι απόψεις του σχετικά με την «προαιώνια γέννηση» του Χριστού συνέβαλαν στην εδραίωση του αντιγραφικού δόγματος της Τριάδας. Το βιβλίο Η Εκκλησία των Τριών Πρώτων Αιώνων (The Church of the First Three Centuries) παρατηρεί: «Η τάση προς τη φιλοσοφία [την οποία εισήγαγε ο Ωριγένης] δεν επρόκειτο να εξαλειφθεί γρήγορα». Με ποιο αποτέλεσμα; «Η απλότητα της Χριστιανικής πίστης υπέστη διαφθορά και ένα πλήθος από λάθη εισχώρησε στην Εκκλησία».

Από την πλευρά του, ο Ωριγένης θα μπορούσε να είχε δώσει προσοχή στη νουθεσία του αποστόλου Παύλου και να είχε αποφύγει τη συμμετοχή σε αυτή την αποστασία «απομακρυνόμενος από τα κενά λόγια που βεβηλώνουν ό,τι είναι άγιο και από τις αντιλογίες της ψευδώς αποκαλούμενης “γνώσης”». Αντίθετα, βασίζοντας ένα πολύ μεγάλο μέρος της διδασκαλίας του σε τέτοια “γνώση”, ο Ωριγένης “παρέκκλινε από την πίστη”.​—1 Τιμόθεο 6:20, 21· Κολοσσαείς 2:8.

[Εικόνα στη σελίδα 31]

Τα «Εξαπλά» του Ωριγένη παρέχουν στοιχεία ότι το όνομα του Θεού χρησιμοποιούνταν στις Χριστιανικές Ελληνικές Γραφές

[Ευχαριστίες]

Άδεια από Syndics of Cambridge University Library, T-S 12.182

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 29]

Culver Pictures