Η Αντιφατική Προσωπικότητα του Τερτυλλιανού

“ΥΠΑΡΧΕΙ καθόλου ομοιότητα μεταξύ Χριστιανού και φιλοσόφου; μεταξύ κάποιου που διαφθείρει την αλήθεια και κάποιου που την αποκαθιστά και τη διδάσκει; Ποια συμφωνία υπάρχει μεταξύ Ακαδημίας και Εκκλησίας;” Αυτές τις τολμηρές ερωτήσεις τις έθεσε ο Τερτυλλιανός, συγγραφέας του δεύτερου και του τρίτου αιώνα Κ.Χ. Έγινε γνωστός ως «ένας από τους πιο παραγωγικούς συγγραφείς που αποτελούν πηγή πληροφοριών για την Εκκλησιαστική ιστορία και τις δοξασίες οι οποίες διδάσκονταν στην εποχή του». Ουσιαστικά καμιά πτυχή της θρησκευτικής ζωής δεν είχε διαφύγει από την προσοχή του.

Ο Τερτυλλιανός ήταν ίσως πιο γνωστός για τις φαινομενικά αντιφατικές, ή αλλιώς παράδοξες, δηλώσεις του, όπως: «Τότε είναι ιδιαίτερα μεγάλος ο Θεός, όταν είναι μικρός». «[Ο θάνατος του Γιου του Θεού] είναι ασφαλώς κάτι πιστευτό, ακριβώς επειδή είναι κάτι το παράλογο». «[Ο Ιησούς] θάφτηκε και αναστήθηκε. Το γεγονός είναι βέβαιο, επειδή είναι αδύνατον».

Η αντιφατική προσωπικότητα του Τερτυλλιανού δεν περιορίζεται μόνο στις δηλώσεις του. Μολονότι είχε σκοπό να υπερασπιστεί με τα συγγράμματά του την αλήθεια και να υποστηρίξει την ακεραιότητα της εκκλησίας καθώς και τις δοξασίες της, ο Τερτυλλιανός διέφθειρε στην ουσία τις ορθές διδασκαλίες. Μια θεωρία του, πάνω στην οποία μεταγενέστεροι συγγραφείς οικοδόμησαν τη δοξασία της Τριάδας, αποδείχτηκε ότι ήταν η θεμελιώδης συμβολή του στο Χριστιανικό κόσμο. Για να αποκτήσουμε ενόραση γύρω από το πώς συνέβη αυτό, ας ρίξουμε πρώτα μια ματιά στον ίδιο τον Τερτυλλιανό.

«Ήταν Αδύνατον να Είναι Μονότονος»

Πολύ λίγα είναι γνωστά για τη ζωή του Τερτυλλιανού. Οι περισσότεροι μελετητές συμφωνούν ότι γεννήθηκε γύρω στο 160 Κ.Χ. στην Καρχηδόνα της Βόρειας Αφρικής. Προφανώς, είχε καλή μόρφωση και ήταν πλήρως εξοικειωμένος με τις κύριες φιλοσοφικές σχολές των ημερών του. Όπως φαίνεται, αυτό που τον έλκυσε στη Χριστιανοσύνη ήταν το ότι έβλεπε τους καθ’ ομολογία Χριστιανούς να είναι διατεθειμένοι να πεθάνουν για την πίστη τους. Σχετικά με το μαρτυρικό θάνατο των Χριστιανών, ο Τερτυλλιανός ρώτησε: «Διότι ποιος είναι αυτός που, αναλογιζόμενος έναν τέτοιον θάνατο, δεν υποκινείται να ερευνήσει ποιο είναι το κίνητρο πίσω από αυτόν; Ποιος, αφού ερευνήσει, δεν εγκολπώνεται τις δοξασίες μας;»

Ύστερα από τη μεταστροφή του στην κατ’ όνομα Χριστιανοσύνη, ο Τερτυλλιανός έγινε δημιουργικός συγγραφέας με ταλέντο στις λακωνικές και έξυπνες δηλώσεις. «Κατείχε μια ικανότητα σπάνια ανάμεσα στους θεολόγους», παρατηρεί το βιβλίο Οι Πατέρες της Εκκλησίας (The Fathers of the Church). «Ήταν αδύνατον να είναι μονότονος». Κάποιος λόγιος είπε: «Ο Τερτυλλιανός ήταν καλύτερος στις λέξεις παρά στις προτάσεις, και είναι πολύ πιο εύκολο να εκτιμήσουμε τα ευφυολογήματά του παρά να παρακολουθήσουμε τα επιχειρήματά του. Ίσως γι’ αυτόν το λόγο παρατίθενται συχνότερα αποσπάσματα των συγγραμμάτων του και σπανιότερα τμήματα ολόκληρα».

Υπεράσπιση της Χριστιανοσύνης

Το πιο φημισμένο έργο του είναι ο Απολογητικός, το οποίο θεωρείται μια από τις δυναμικότερες λόγιες υπερασπίσεις της κατ’ όνομα Χριστιανοσύνης. Γράφτηκε στη διάρκεια μιας περιόδου κατά την οποία οι Χριστιανοί έπεφταν θύματα οχλαγωγιών εξαιτίας δεισιδαιμονικών αντιλήψεων. Ο Τερτυλλιανός υπερασπίστηκε εκείνους τους Χριστιανούς και αντιτάχθηκε στην παράλογη μεταχείρισή τους. Είπε: «[Οι εναντιούμενοι] θεωρούν ότι οι Χριστιανοί ευθύνονται για κάθε δημόσια  συμφορά και κάθε δυστυχία των ανθρώπων. . . . Αν δεν φουσκώσει ο Νείλος για να πλημμυρίσει τους αγρούς, αν δεν αλλάξει ο καιρός, αν γίνει σεισμός, πείνα, επιδημία​—αμέσως ακούγεται η κραυγή: “Ρίξτε τους Χριστιανούς στα λιοντάρια!”»

Μολονότι οι Χριστιανοί κατηγορούνταν συχνά για ανοσιότητα προς το Κράτος, ο Τερτυλλιανός αγωνιζόταν να δείξει ότι στην πραγματικότητα ήταν οι πιο αξιόπιστοι πολίτες στην αυτοκρατορία. Αφού έστρεψε την προσοχή σε διάφορες απόπειρες που είχαν γίνει για ανατροπή της κυβέρνησης, υπενθύμισε στους πολέμιούς του ότι εκείνοι οι συνωμότες προήλθαν από τις τάξεις των ειδωλολατρών, όχι των Χριστιανών. Ο Τερτυλλιανός τόνισε πως, όταν εκτελούνταν οι Χριστιανοί, την πραγματική απώλεια την υφίστατο το Κράτος.

Άλλα έργα του Τερτυλλιανού ασχολούνταν με το Χριστιανικό τρόπο ζωής. Λόγου χάρη, στο σύγγραμμά του Περί θεαμάτων, ο Τερτυλλιανός ανέφερε ότι δεν ήταν πρέπον να παρευρίσκεται κάποιος σε ορισμένους χώρους ψυχαγωγίας, σε ειδωλολατρικούς αγώνες και σε θέατρα. Προφανώς, υπήρχαν νέοι προσήλυτοι οι οποίοι δεν έβλεπαν καμιά ασυνέπεια στο να συναθροίζονται για Βιβλική διδασκαλία και κατόπιν να παρακολουθούν ειδωλολατρικούς αγώνες. Προσπαθώντας να διεγείρει την ικανότητα σκέψης τους, ο Τερτυλλιανός έγραψε: «Πόσο αποτροπιαστικό είναι να πηγαίνει κάποιος από την εκκλησία του Θεού στην εκκλησία του διαβόλου​—από τον ουρανό στο χοιροστάσιο». Επίσης, είπε: «Αυτά που απορρίπτετε με πράξεις, δεν πρέπει να τα καλοδέχεστε με λόγια».

Διαφθείρει την Αλήθεια ενώ την Υπερασπίζεται

Ο Τερτυλλιανός αρχίζει την πραγματεία του με τίτλο Κατά Πραξέα λέγοντας: «Με διάφορους τρόπους, ο διάβολος αντιμάχεται την αλήθεια και της αντιστέκεται. Μερικές φορές ο στόχος του είναι να καταστρέψει την αλήθεια με το να την υπερασπίζεται». Ο άνθρωπος που ονομάζεται Πραξέας σε αυτή την πραγματεία δεν προσδιορίζεται ξεκάθαρα, αλλά ο Τερτυλλιανός διαφωνούσε με τις διδασκαλίες του σχετικά με τον Θεό και τον Χριστό. Θεωρούσε τον Πραξέα υποχείριο του Σατανά που προσπαθούσε ύπουλα να διαφθείρει τη Χριστιανοσύνη.

Ένα κρίσιμο ζήτημα ανάμεσα στους καθ’ ομολογία Χριστιανούς εκείνη την εποχή ήταν η σχέση μεταξύ Θεού και Χριστού. Μερικοί από αυτούς, ιδιαίτερα εκείνοι που είχαν ελληνιστικό υπόβαθρο, δυσκολεύονταν να συμβιβάσουν την πίστη σε έναν και μόνο Θεό με το ρόλο του Ιησού ως Σωτήρα και Λυτρωτή. Ο Πραξέας επιχείρησε να επιλύσει το δίλημμά τους διδάσκοντας ότι ο Ιησούς αποτελούσε απλώς διαφορετικό τρόπο φανέρωσης του Πατέρα και ότι δεν υπήρχε διαφορά ανάμεσα στον Πατέρα και στον Γιο. Αυτή η θεωρία, γνωστή ως τροπικός μοναρχιανισμός, διατείνεται ότι ο Θεός φανέρωσε τον εαυτό του «ως Πατέρα κατά τη Δημιουργία και όταν δόθηκε ο Νόμος, ως Γιο στο πρόσωπο του Ιησού Χριστού, και ως Άγιο Πνεύμα μετά την ανάληψη του Χριστού».

Ο Τερτυλλιανός έδειξε ότι οι Γραφές κάνουν σαφή διάκριση ανάμεσα στον Πατέρα και στον Γιο. Παραθέτοντας τα εδάφια 1 Κορινθίους 15:27, 28, έκανε τον εξής συλλογισμό: «Αυτός που υπέταξε (τα πάντα) και Εκείνος στον οποίο υποτάχθηκαν αυτά​—πρέπει απαραίτητα να είναι δύο διαφορετικές Οντότητες». Ο Τερτυλλιανός έστρεψε την προσοχή στα λόγια του ίδιου του Ιησού:  «Ο Πατέρας είναι μεγαλύτερος από εμένα». (Ιωάννης 14:28) Χρησιμοποιώντας περικοπές των Εβραϊκών Γραφών, όπως το εδάφιο Ψαλμός 8:5, έδειξε πώς περιγράφουν οι Γραφές την «κατωτερότητα» του Γιου. «Συνεπώς, ο Πατέρας είναι διαφορετικός από τον Γιο, όντας μεγαλύτερος από τον Γιο», συμπέρανε ο Τερτυλλιανός. «Εφόσον Εκείνος που γεννάει είναι άλλος και Εκείνος που γεννιέται είναι άλλος, έτσι και Εκείνος που στέλνει είναι άλλος και Εκείνος που αποστέλλεται είναι άλλος, και Εκείνος, πάλι, ο οποίος φτιάχνει είναι άλλος και Εκείνος μέσω του οποίου φτιάχνεται κάτι είναι άλλος».

Ο Τερτυλλιανός θεωρούσε τον Γιο κατώτερο του Πατέρα. Ωστόσο, στην προσπάθειά του να καταπολεμήσει τον τροπικό μοναρχιανισμό, “προχώρησε πέρα από όσα είναι γραμμένα”. (1 Κορινθίους 4:6) Καθώς ο Τερτυλλιανός επιδίωκε εσφαλμένα να αποδείξει τη θειότητα του Ιησού μέσω μιας άλλης θεωρίας, επινόησε τη φράση «μία ουσία σε τρία πρόσωπα». Χρησιμοποιώντας αυτή την ιδέα, προσπάθησε να δείξει ότι ο Θεός, ο Γιος του και το άγιο πνεύμα ήταν τρία διαφορετικά πρόσωπα τα οποία ενυπάρχουν σε μία θεϊκή ουσία. Έτσι λοιπόν, ο Τερτυλλιανός ήταν ο πρώτος που εφάρμοσε τη λατινική μορφή της λέξης «τριάδα» στον Πατέρα, στον Γιο και στο άγιο πνεύμα.

Να Προσέχετε από την Κοσμική Φιλοσοφία

Πώς μπόρεσε ο Τερτυλλιανός να επινοήσει τη θεωρία περί “μίας ουσίας σε τρία πρόσωπα”; Η απάντηση βρίσκεται σε άλλο ένα παράδοξο γύρω από αυτόν τον άνθρωπο—την άποψή του για τη φιλοσοφία. Ο Τερτυλλιανός αποκαλούσε τη φιλοσοφία «“δοξασίες” ανθρώπων και “δαιμόνων”». Επέκρινε ευθέως τη χρήση της φιλοσοφίας για υποστήριξη των Χριστιανικών αληθειών. «Να αποφεύγετε όλες τις προσπάθειες που γίνονται για να παραχθεί μια Χριστιανοσύνη στωικής, πλατωνικής και διαλεκτικής σύστασης», δήλωσε. Εντούτοις, ο ίδιος ο Τερτυλλιανός χρησιμοποίησε χωρίς αναστολές την κοσμική φιλοσοφία όταν αυτή εναρμονιζόταν με τις δικές του ιδέες.​—Κολοσσαείς 2:8.

Κάποιο εγκυκλοπαιδικό έργο δηλώνει: «Η τριαδική θεολογία χρειαζόταν τη συνδρομή ιδεών και θεμελιωδών εννοιών ελληνιστικής προέλευσης προκειμένου να αναπτυχθεί και να διατυπωθεί». Επίσης, το βιβλίο Η Θεολογία του Τερτυλλιανού (The Theology of Tertullian) παρατηρεί: «[Επρόκειτο για] ένα περίεργο κράμα νομικίστικων και φιλοσοφικών ιδεών και όρων, το οποίο έδωσε τη δυνατότητα στον Τερτυλλιανό να εκθέσει την τριαδική δοξασία σε μια μορφή η οποία, παρά τους περιορισμούς και τις ατέλειές της, παρείχε το σκελετό στον οποίο βασίστηκαν αργότερα αυτοί που προώθησαν τη δοξασία στη Σύνοδο της Νίκαιας». Έτσι λοιπόν, η φράση του Τερτυλλιανού​—τρία πρόσωπα σε μία θεϊκή ουσία—​έπαιξε βασικό ρόλο στην εξάπλωση της θρησκευτικής πλάνης σε όλο το Χριστιανικό κόσμο.

Ο Τερτυλλιανός κατηγόρησε άλλους ότι κατέστρεφαν την αλήθεια ενώ προσπαθούσαν να την υπερασπιστούν. Ωστόσο, η ειρωνεία είναι ότι, αναμειγνύοντας τη θεόπνευστη Βιβλική αλήθεια με την ανθρώπινη φιλοσοφία, έπεσε και εκείνος στην ίδια παγίδα. Γι’ αυτό, ας παίρνουμε στα σοβαρά τη Γραφική προειδοποίηση να μη “δίνουμε προσοχή σε παροδηγητικούς εμπνευσμένους λόγους και διδασκαλίες δαιμόνων”.​—1 Τιμόθεο 4:1.

[Εικόνες στη σελίδα 29, 30]

Ο Τερτυλλιανός επέκρινε τη φιλοσοφία, αλλά τη χρησιμοποίησε για να προωθήσει τις δικές του ιδέες

[Ευχαριστίες]

Σελίδες 29 και 30: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Εικόνα στη σελίδα 31]

Οι αληθινοί Χριστιανοί δεν αναμειγνύουν τη Βιβλική αλήθεια με την ανθρώπινη φιλοσοφία