Ένα Δίδαγμα από τη Ρωμαϊκή Ιστορία

«ΑΝ, ΟΠΩΣ οι άνθρωποι, πάλεψα με θηρία στην Έφεσο». Μερικοί πιστεύουν ότι αυτά τα λόγια, που καταγράφονται στο εδάφιο 1 Κορινθίους 15:32, υποδηλώνουν πως ο απόστολος Παύλος καταδικάστηκε να παλέψει σε κάποια ρωμαϊκή αρένα. Είτε συνέβη αυτό είτε όχι, οι αγώνες μέχρι θανάτου στις αρένες ήταν κάτι το συνηθισμένο εκείνον τον καιρό. Τι μας λέει η ιστορία για τις αρένες και τα όσα λάβαιναν χώρα εκεί;

Ως Χριστιανοί, επιθυμούμε να διαμορφώνουμε τη συνείδησή μας σύμφωνα με τον τρόπο σκέψης του Ιεχωβά, ο οποίος τρόπος σκέψης μπορεί να μας βοηθήσει να παίρνουμε αποφάσεις για τη σύγχρονη ψυχαγωγία. Για παράδειγμα, εξετάστε τον τρόπο σκέψης του Θεού αναφορικά με τη βία, ο οποίος αντανακλάται στα ακόλουθα λόγια: «Μη φθονείς το βίαιο άντρα και μη διαλέξεις καμιά από τις οδούς του». (Παροιμίες 3:31) Αυτή η συμβουλή καθοδηγούσε τους πρώτους Χριστιανούς όταν πολλοί άνθρωποι γύρω τους συναρπάζονταν από τους ρωμαϊκούς αγώνες μονομάχων. Καθώς θα εξετάζουμε τι λάβαινε  χώρα σε τέτοιους αγώνες, ας δούμε ποιο ξεκάθαρο μάθημα υπάρχει για τους Χριστιανούς σήμερα.

Δύο οπλισμένοι μονομάχοι αντικρίζουν ο ένας τον άλλον σε κάποια ρωμαϊκή αρένα. Με τα πρώτα χτυπήματα του σπαθιού πάνω στην ασπίδα, τα ξέφρενα πλήθη κραυγάζουν ενθαρρύνοντας το μονομάχο που υποστηρίζουν. Είναι ένας αγώνας μέχρις εσχάτων. Μέσα σε λίγη ώρα, τραυματισμένος και ανήμπορος να συνεχίσει, ο ένας μονομάχος ρίχνει τα όπλα του και γονατίζει, αναγνωρίζοντας έτσι την ήττα του και ζητώντας έλεος. Οι ιαχές του πλήθους κορυφώνονται. Μερικοί φωνάζουν για επιείκεια, άλλοι για το θάνατό του. Όλα τα βλέμματα είναι στραμμένα στον αυτοκράτορα. Εκείνος, ανταποκρινόμενος στις επιθυμίες του όχλου, μπορεί να ελευθερώσει το νικημένο πολεμιστή ή, στρέφοντας προς τα κάτω τον αντίχειρά του, να διατάξει το θάνατό του.

Οι Ρωμαίοι είχαν πάθος με τα θεάματα που περιλάμβαναν μονομαχίες. Ίσως εκπλαγείτε μαθαίνοντας ότι τέτοιοι αγώνες διεξάγονταν αρχικά στις κηδείες επιφανών προσώπων. Πιστεύεται ότι οι μονομαχίες είχαν τις ρίζες τους στις ανθρωποθυσίες που γίνονταν ανάμεσα στους Όσκους ή στους Σαμνίτες, λαούς της περιοχής που σήμερα αποτελεί την κεντρική Ιταλία. Με τις θυσίες επιδίωκαν να κατευνάσουν τα πνεύματα των νεκρών. Η λατινική ονομασία αυτών των αγώνων σήμαινε «δώρο». Οι πρώτοι καταγραμμένοι αγώνες στη Ρώμη διεξάχθηκαν το 264 Π.Κ.Χ. όταν τρία ζευγάρια μονομάχων αναμετρήθηκαν σε έναν χώρο όπου γίνονταν αγοραπωλησίες βοδιών. Στην κηδεία του Μάρκου Αιμίλιου Λέπιδου, έγιναν 22 μονομαχίες. Στην κηδεία του Πόπλιου Λικίνιου, αγωνίστηκαν 60 ζευγάρια. Το 65 Π.Κ.Χ., ο Ιούλιος Καίσαρας έστειλε 320 ζευγάρια στην αρένα.

«Οι κηδείες των αριστοκρατών ήταν πολιτικές πράξεις», λέει ο ιστορικός Κιθ Χόπκινς, «και οι νεκρώσιμοι αγώνες είχαν πολιτικές προεκτάσεις . . . λόγω του ότι ήταν δημοφιλείς ανάμεσα στους ψηφοφόρους. Μάλιστα, η αυξανόμενη μεγαλοπρέπεια των θεαμάτων με μονομαχίες οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στον πολιτικό ανταγωνισμό μεταξύ των φιλόδοξων αριστοκρατών». Κατά την ηγεμονία του Αυγούστου (27 Π.Κ.Χ. έως 14 Κ.Χ.), οι αγώνες ήδη θεωρούνταν πλούσια δώρα​—για την ψυχαγωγία των όχλων—​τα οποία πρόσφεραν εύποροι αξιωματούχοι του Κράτους για να προωθήσουν την πολιτική τους σταδιοδρομία.

Οι Συμμετέχοντες και η Εκπαίδευσή Τους

Ίσως ρωτήσετε: “Ποιοι ήταν οι μονομάχοι;” Πιθανώς ήταν σκλάβοι, εγκληματίες καταδικασμένοι σε θάνατο, αιχμάλωτοι πολέμου ή ακόμη και ελεύθεροι πολίτες οι οποίοι ελκύονταν από τη γοητεία των αγώνων ή την ελπίδα ότι θα αποκτούσαν φήμη και πλούτη. Όλοι τους εκπαιδεύονταν σε σχολές όμοιες με φυλακές. Το βιβλίο Αγώνες και Θεάματα (Giochi e spettacoli) αναφέρει ότι οι μονομάχοι στην εκπαίδευσή τους «επιτηρούνταν πάντοτε από φύλακες και υπόκειντο σε αυστηρή πειθαρχία, στους σκληρότερους κανόνες και σε ιδιαίτερα ανελέητες τιμωρίες . . . Αυτή η μεταχείριση οδηγούσε συχνά σε αυτοκτονίες, ανταρσίες και εξεγέρσεις». Η μεγαλύτερη σχολή μονομάχων της Ρώμης είχε κελιά για τουλάχιστον χίλιους τρόφιμους. Ο κάθε μονομάχος ειδικευόταν σε έναν τομέα. Μερικοί μάχονταν με πανοπλία, ασπίδα και σπαθί, άλλοι με δίχτυ και τρίαινα. Άλλοι πάλι εκπαιδεύονταν να παλεύουν με θηρία σε ένα άλλο δημοφιλές είδος θεάματος, το κυνήγι. Μήπως ο Παύλος αναφερόταν σε κάποιο τέτοιο γεγονός;

Οι οργανωτές θεαμάτων μπορούσαν να αποταθούν σε ιμπρεσάριους οι οποίοι στρατολογούσαν και εκπαίδευαν 17χρονα ή 18χρονα αγόρια για να γίνουν μονομάχοι. Το εμπόριο ανθρώπινων ζωών ήταν μεγάλη επιχείρηση. Ένα περίφημο θέαμα το οποίο πρόσφερε ο Τραϊανός για να γιορτάσει μια στρατιωτική νίκη οδήγησε στον αγωνιστικό χώρο 10.000 μονομάχους και 11.000 ζώα.

 Μια Ημέρα στην Αρένα

Τα πρωινά στην αρένα ήταν αφιερωμένα στο κυνήγι. Θηρία κάθε είδους ρίχνονταν στην αρένα. Οι θεατές απολάμβαναν ιδιαίτερα τη σύγκρουση μεταξύ ταύρου και αρκούδας. Συνήθως τα έδεναν μαζί για να παλέψουν μέχρι να πεθάνει το ένα, και κατόπιν, κάποιος κυνηγός αποτελείωνε αυτό που επιζούσε. Άλλοι δημοφιλείς αγώνες περιλάμβαναν λιοντάρια εναντίον τίγρεων ή ελέφαντες εναντίον αρκούδων. Οι κυνηγοί επιδείκνυαν τις ικανότητές τους σφαγιάζοντας εξωτικά ζώα, που τα έφερναν οι Ρωμαίοι από κάθε γωνιά της αυτοκρατορίας χωρίς να φείδονται εξόδων​—λεοπαρδάλεις, ρινόκερους, ιπποπόταμους, καμηλοπαρδάλεις, ύαινες, καμήλες, λύκους, αγριογούρουνα και αντιλόπες.

Τα σκηνικά εφέ έκαναν τα θεάματα με το κυνήγι αξέχαστα. Χρησιμοποιούνταν βράχοι, λιμνούλες και δέντρα για να αναπαρασταθούν δάση. Σε μερικές αρένες, τα θηρία εμφανίζονταν ως διά μαγείας, ανεβαίνοντας στην αρένα από υπόγειους ανελκυστήρες και καταπακτές. Η απρόβλεπτη συμπεριφορά των ζώων αύξανε το ενδιαφέρον, αλλά αυτό που φαίνεται ότι έκανε ιδιαίτερα εντυπωσιακά τα θεάματα με το κυνήγι ήταν η βαναυσότητα.

Το πρόγραμμα στη συνέχεια περιλάμβανε εκτελέσεις. Καταβάλλονταν προσπάθειες για να παρουσιάζονται με πρωτοτυπία. Αναπαριστάνονταν μυθολογικά δράματα στα οποία κάποιοι ηθοποιοί πέθαιναν στην πραγματικότητα.

Τα απογεύματα αναμετρούνταν διάφορες ομάδες μονομάχων, οπλισμένοι με τρόπους που ξεχώριζαν τον έναν από τον άλλον και εκπαιδευμένοι σε ανόμοιες τεχνικές. Μερικοί από εκείνους που έσερναν τα πτώματα έξω ήταν ντυμένοι σαν το θεό του κάτω κόσμου.

Επίδραση στους Θεατές

Το πάθος του πλήθους για δράση ήταν ακόρεστο, γι’ αυτό έσπρωχναν τους διστακτικούς μαχητές στην αρένα χρησιμοποιώντας μαστίγια και πυρωμένα σίδερα μαρκαρίσματος. Τα πλήθη φώναζαν: «Γιατί αντιμετωπίζει το σπαθί με τόση δειλία; Γιατί χτυπάει τόσο αδύναμα; Γιατί δεν θέλει να πεθάνει; Μαστιγώστε τον για να μπει στη μάχη! Ας χτυπήσουν και ας χτυπηθούν, με στήθη γυμνά και εκτεθειμένα!» Ο Ρωμαίος πολιτικός Σενέκας γράφει ότι στη διάρκεια ενός διαλείμματος έγινε η ακόλουθη ανακοίνωση: «Και τώρα, λίγη ανθρωποσφαγή για να μην πάει χαμένη η ώρα!»

Δεν προξενεί έκπληξη το ότι ο Σενέκας παραδέχεται πως επέστρεψε στο σπίτι του «πιο σκληρός και απάνθρωπος». Η ειλικρινής δήλωση αυτού του θεατή είναι κάτι που αξίζει να το σκεφτούμε σοβαρά. Μήπως επηρεάζονται με παρόμοιο τρόπο οι θεατές μερικών σύγχρονων αθλητικών γεγονότων, με αποτέλεσμα να γίνονται “πιο σκληροί και απάνθρωποι”;

Μερικοί θα μπορούσαν να θεωρούν τον εαυτό τους τυχερό αν κατάφερναν απλώς και μόνο να επιστρέψουν στο σπίτι τους. Όταν ακούστηκε ένα ευφυολόγημα από κάποιον θεατή σε βάρος του Δομιτιανού, εκείνος ο αυτοκράτορας έδωσε εντολή να τον σύρουν από τη θέση του και να τον ρίξουν στα σκυλιά. Λόγω έλλειψης εγκληματιών  για εκτέλεση, ο Καλιγούλας διέταξε να συλληφθεί ένα τμήμα του πλήθους και να ριχτεί στα θηρία. Και όταν ένας μηχανισμός του σκηνικού δεν λειτούργησε όπως του άρεσε, ο Κλαύδιος πρόσταξε να παλέψουν στην αρένα οι μηχανικοί που ήταν υπεύθυνοι για αυτό.

Ο φανατισμός των θεατών οδηγούσε επίσης σε καταστροφές και ταραχές. Κάποιο αμφιθέατρο λίγο βορειότερα της Ρώμης κατέρρευσε και, όπως αναφέρεται, πέθαναν χιλιάδες. Το 59 Κ.Χ. ξέσπασαν ταραχές κατά τη διάρκεια ενός θεάματος στην Πομπηία. Ο Τάκιτος αναφέρει ότι οι συγκρούσεις μεταξύ κατοίκων της πόλης και αντιπάλων από κάποια γειτονική πόλη ξεκίνησαν με ανταλλαγή προσβολών, οι οποίες ακολουθήθηκαν από πετροβολισμούς και ολοκληρώθηκαν με τη χρήση σπαθιών. Αρκετοί ακρωτηριάστηκαν ή τραυματίστηκαν, και πολλοί σκοτώθηκαν.

Ξεκάθαρο Μάθημα

Μια πρόσφατη έκθεση («Αίμα και Άμμος» [Sangue e arena]) στο Κολοσσαίο της Ρώμης υπέδειξε σύγχρονα παράλληλα των μονομαχιών. Είναι αξιοσημείωτο ότι προβλήθηκαν μερικά στιγμιότυπα από ταυρομαχίες, αγώνες επαγγελματικής πυγμαχίας, τρομερές συγκρούσεις σε κούρσες αυτοκινήτου ή μοτοσικλέτας, άγριες συμπλοκές αθλητών σε αγώνες καθώς και ανεξέλεγκτες συγκρούσεις θεατών. Η παρουσίαση τελείωνε με μια εναέρια άποψη του Κολοσσαίου. Τι νομίζετε ότι έπρεπε να συμπεράνουν οι επισκέπτες; Πόσοι διδάχτηκαν κάτι από αυτό;

Οι κυνομαχίες, οι κοκορομαχίες, οι ταυρομαχίες και τα βίαια αθλήματα συνηθίζονται σε μερικές χώρες σήμερα. Ζωές μπαίνουν σε κίνδυνο για να ενθουσιαστούν τεράστια πλήθη σε αγώνες μηχανοκίνητων σπορ. Αναλογιστείτε επίσης τις καθημερινές τηλεοπτικές εκπομπές. Μελέτες σε κάποια χώρα της δύσης έδειξαν ότι το μέσο παιδί που παρακολουθεί τηλεόραση μπορεί να παραστεί μάρτυρας 10.000 φόνων και 100.000 επιθετικών ενεργειών μέχρι να φτάσει στην ηλικία των δέκα ετών.

Η τέρψη από τα θεάματα ήταν «ασύμβατη με την αληθινή θρησκεία και την αληθινή υπακοή στον αληθινό Θεό», είπε ο Τερτυλλιανός, συγγραφέας του τρίτου αιώνα. Ο ίδιος θεωρούσε όσους παρευρίσκονταν σε αυτά συνεργούς με εκείνους που διέπρατταν τους φόνους. Τι μπορεί να λεχθεί σήμερα; Κάποιος ίσως ρωτήσει: “Μήπως διασκεδάζω εγώ με το θέαμα του αίματος, του θανάτου ή της βίας στην τηλεόραση ή στο Ιντερνέτ;” Αξίζει να θυμόμαστε ότι το εδάφιο Ψαλμός 11:5 δηλώνει: «Ο Ιεχωβά εξετάζει τον δίκαιο καθώς και τον πονηρό, και εκείνον που αγαπάει τη βία τον μισεί η ψυχή του».

[Πλαίσιο στη σελίδα 28]

Αγώνες για τον «Κατευνασμό των Νεκρών»

Σχολιάζοντας την προέλευση των μονομαχιών, ο Τερτυλλιανός, συγγραφέας του τρίτου αιώνα, λέει: «Οι αρχαίοι πίστευαν ότι με αυτό το είδος θεάματος πρόσφεραν υπηρεσία στους νεκρούς, έχοντας μετριάσει το θέαμα με μια πιο πολιτισμένη μορφή βαναυσότητας. Διότι από παλιά, πιστεύοντας ότι οι ψυχές των νεκρών εξευμενίζονται με ανθρώπινο αίμα, συνήθιζαν να θυσιάζουν στις κηδείες αιχμαλώτους ή κατώτερης αξίας δούλους τους οποίους αγόραζαν. Αργότερα φάνηκε καλό να συγκαλύψουν τις ασεβείς τους πράξεις μετατρέποντάς τες σε διασκέδαση. Έτσι λοιπόν, αφού τα άτομα που είχαν αποκτηθεί με αυτόν τον τρόπο εκπαιδεύονταν σε όπλα της τότε εποχής όσο το δυνατόν καλύτερα​—εκπαιδεύονταν για να μάθουν πώς να πεθάνουν!—​στέλνονταν στο θάνατο την ημέρα που είχε προσδιοριστεί η κηδεία στον τόπο της ταφής. Με αυτόν τον τρόπο έβρισκαν παρηγοριά για το θάνατο μέσω φόνων. Αυτή είναι η προέλευση των μονομαχιών. Σιγά σιγά, όμως, η βελτίωση του επιπέδου των θεαμάτων έφτασε σε ακραία βαναυσότητα, επειδή ήταν σαν να έλειπε κάτι από τις γιορτές αν δεν υπήρχαν και θηρία να κατασπαράζουν ανθρώπινα σώματα. Ό,τι προσφερόταν για να κατευναστούν οι νεκροί θεωρούνταν επικήδεια τελετουργία».

[Εικόνα στη σελίδα 27]

Αρχαίο κράνος μονομάχου και περικνημίδα

[Εικόνες στη σελίδα 29]

Οι αρχαίοι Χριστιανοί θεωρούσαν απαράδεκτη τη βίαιη ψυχαγωγία. Εσείς τη θεωρείτε έτσι;

[Ευχαριστίες]

Πυγμαχία: Dave Kingdon/Index Stock Photography· δυστύχημα σε αγώνα ταχύτητας: Φωτογραφία AP/Martin Seppala

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 26]

Phoenix Art Museum, Arizona/Bridgeman Art Library