Εικόνες​—Οι Αρχαίες Ρίζες Τους

«Οι εικόνες είναι ένας τρόπος για να ενωνόμαστε με την αγαθότητα και την αγιότητα του Θεού και των Αγίων Του».​—ΕΛΛΗΝΟΡΘΟΔΟΞΗ ΑΡΧΙΕΠΙΣΚΟΠΗ ΑΥΣΤΡΑΛΙΑΣ

ΜΙΑ αποπνικτική αυγουστιάτικη ημέρα, οι ακτίνες του ήλιου πυρακτώνουν τα τσιμεντένια σκαλοπάτια που οδηγούν στην εκκλησία της «Ευαγγελίστριας», στην Τήνο. Ο καύσωνας δεν φαίνεται να μειώνει την αποφασιστικότητα των 25.000 και πλέον αφοσιωμένων Ορθόδοξων προσκυνητών οι οποίοι προχωρούν αργά προσπαθώντας να φτάσουν στην καταστόλιστη εικόνα της μητέρας του Ιησού.

Κάποια κουτσή κοπέλα, με φανερό τον πόνο και με έκφραση απελπισίας στο πρόσωπό της, σέρνεται στα καταματωμένα γόνατά της. Όχι πολύ μακριά, μια εξαντλημένη γριούλα, η οποία έχει ταξιδέψει από την άλλη άκρη της χώρας, κάνει μεγάλο αγώνα για να συνεχίσει να περπατάει παρά την κούρασή της. Ένας καταϊδρωμένος μεσήλικος προσπαθεί με αγωνία να περάσει μέσα από το συνωστισμένο πλήθος. Σκοπός τους είναι να φιλήσουν και να προσκυνήσουν την εικόνα της Μαρίας.

Αυτοί οι βαθιά θρησκευόμενοι άνθρωποι αναμφίβολα έχουν την ειλικρινή επιθυμία να λατρέψουν τον Θεό. Πόσοι, όμως, συνειδητοποιούν ότι αυτή η αφοσίωση σε εικόνες έχει τις ρίζες της σε συνήθειες που υπήρχαν αιώνες πριν από τη Χριστιανοσύνη;

Η Επικράτηση των Εικόνων

Στον Ορθόδοξο κόσμο, οι εικόνες υπάρχουν παντού. Στους ναούς, οι εικόνες του Ιησού, της Μαρίας και πολλών «αγίων» καταλαμβάνουν περίοπτη θέση. Οι πιστοί συχνά τιμούν αυτές τις εικόνες φιλώντας τες, καίγοντας θυμίαμα και ανάβοντας κεριά. Επιπλέον, σχεδόν όλα τα Ορθόδοξα σπιτικά έχουν το δικό τους εικονοστάσι, όπου αναπέμπονται προσευχές. Δεν είναι ασυνήθιστο για τους Ορθόδοξους Χριστιανούς να λένε πως όταν λατρεύουν μια εικόνα ενώνονται με το θείον. Πολλοί πιστεύουν ότι οι εικόνες φέρουν τη θεία χάρη και έχουν θαυματουργικές δυνάμεις.

Αυτοί οι πιστοί πιθανώς θα εκπλήσσονταν αν μάθαιναν ότι οι Χριστιανοί του πρώτου αιώνα δεν επιδοκίμαζαν τη χρήση εικόνων στη λατρεία. Το βιβλίο Βυζάντιο (Byzantium) δηλώνει: «Οι πρώτοι Χριστιανοί, οι οποίοι κληρονόμησαν από τον Ιουδαϊσμό την αποστροφή για την ειδωλολατρία, έβλεπαν με μισό μάτι οποιοδήποτε είδος ευλάβειας για εικόνες αγίων». Το ίδιο βιβλίο παρατηρεί: «Από τον Πέμπτο Αιώνα και έπειτα, οι εικόνες, ή αλλιώς οι αναπαραστάσεις, . . . επικρατούσαν ολοένα και πιο πολύ στη δημόσια και στην ιδιωτική λατρεία». Αν δεν προήλθε από τη Χριστιανοσύνη του πρώτου αιώνα, τότε από πού προήλθε η χρήση εικόνων;

Εντοπίζονται οι Ρίζες Τους

Ο ερευνητής Βιτάλι Ιβάνοβιτς Πετρένκο έγραψε: «Η χρήση εικόνων και η παράδοσή τους  ανάγεται αρκετά πριν από τη Χριστιανική εποχή και έχει “ειδωλολατρική προέλευση”». Πολλοί ιστορικοί συμφωνούν, λέγοντας ότι οι ρίζες της εικονολατρίας βρίσκονται στις θρησκείες της αρχαίας Βαβυλώνας, της Αιγύπτου και της Ελλάδας. Στην αρχαία Ελλάδα, λόγου χάρη, οι θρησκευτικές αναπαραστάσεις είχαν τη μορφή αγαλμάτων. Επικρατούσε η άποψη ότι αυτά διέθεταν θεϊκές δυνάμεις. Οι άνθρωποι νόμιζαν ότι μερικές από εκείνες τις αναπαραστάσεις δεν είχαν κατασκευαστεί από ανθρώπινα χέρια αλλά είχαν πέσει από τον ουρανό. Στη διάρκεια ειδικών γιορτών, γινόταν περιφορά τέτοιων λατρευτικών αναπαραστάσεων γύρω από την πόλη και προσφέρονταν θυσίες σε αυτές. «Οι πιστοί θεωρούσαν ότι η λατρευτική αναπαράσταση ήταν η ίδια μια θεότητα, παρ’ όλο που γίνονταν προσπάθειες . . . να διαφοροποιηθεί η θεότητα από την αναπαράστασή της», είπε ο Πετρένκο.

Πώς διείσδυσαν τέτοιες ιδέες και συνήθειες στη Χριστιανοσύνη; Ο ίδιος ερευνητής παρατήρησε ότι, στους αιώνες που ακολούθησαν το θάνατο των αποστόλων του Χριστού, ιδιαίτερα στην Αίγυπτο, «οι Χριστιανικές ιδέες ήρθαν αντιμέτωπες με το “ειδωλολατρικό κράμα”​—αποτελούμενο από αιγυπτιακές, ελληνικές, ιουδαϊκές, ανατολίτικες και ρωμαϊκές συνήθειες και πεποιθήσεις οι οποίες ασκούνταν μαζί με το Χριστιανικό δόγμα». Ως αποτέλεσμα, «Χριστιανοί τεχνίτες υιοθέτησαν [μια συγκρητιστική] μέθοδο και χρησιμοποίησαν ειδωλολατρικά σύμβολα, εντάσσοντάς τα σε ένα νέο πλαίσιο, χωρίς όμως να τα εξαγνίσουν πλήρως από την ειδωλολατρική επιρροή».

Δεν πέρασε πολύς καιρός και οι εικόνες έγιναν το επίκεντρο τόσο της ιδιωτικής όσο και της δημόσιας θρησκευτικής ζωής. Στο βιβλίο Ο Αιώνας της Πίστης (The Age of Faith), ο ιστορικός Γουίλ Ντουράν περιγράφει πώς συνέβη αυτό, λέγοντας: «Καθώς πολλαπλασιαζόταν ο αριθμός των λατρευόμενων αγίων, ανέκυψε η ανάγκη να τους προσδιορίζουν και να τους θυμούνται. Παράγονταν εικόνες, τόσο αυτών όσο και της Μαρίας, σε μεγάλες ποσότητες. Στην περίπτωση δε του Χριστού, αντικείμενο ευλάβειας έγινε, όχι μόνο η υποτιθέμενη μορφή Του, αλλά και ο σταυρός Του​—πράγματα που οι απλοϊκές διάνοιες τα θεωρούσαν ακόμη και μαγικά φυλαχτά. Η φυσιολογική ελευθερία που έχουν οι άνθρωποι να χρησιμοποιούν τη φαντασία τους μετέτρεψε τα άγια λείψανα, τις εικόνες και τα αγάλματα σε αντικείμενα  λατρείας. Οι άνθρωποι τα προσκυνούσαν, τα φιλούσαν, άναβαν κεριά και έκαιγαν θυμίαμα σε αυτά, τα στόλιζαν με λουλούδια και επιζητούσαν θαύματα από την υπερφυσική τους επιρροή. . . . Οι Πατέρες και οι σύνοδοι της Εκκλησίας εξήγησαν επανειλημμένα ότι οι εικόνες δεν αποτελούσαν θεότητες, αλλά απλώς θύμιζαν θεότητες. Οι άνθρωποι δεν νοιάζονταν για τέτοιες διαφοροποιήσεις».

Σήμερα, πολλοί από εκείνους που χρησιμοποιούν εικόνες προβάλλουν παρόμοια το επιχείρημα ότι αυτές είναι απλώς αντικείμενα σεβασμού​—όχι λατρείας. Ίσως ισχυρίζονται ότι οι θρησκευτικές ζωγραφιές είναι θεμιτά​—ακόμη και απαραίτητα—​βοηθήματα για τη λατρεία του Θεού. Πιθανώς να έχετε και εσείς την ίδια άποψη. Αλλά το ερώτημα είναι: Ποια άποψη έχει ο Θεός για αυτό; Μπορεί, άραγε, η ευλάβεια για μια εικόνα να ισοδυναμεί στην πραγματικότητα με απόδοση λατρείας σε αυτήν; Μπορούν πράγματι τέτοιες συνήθειες να αποτελούν κρυμμένους κινδύνους;

[Πλαίσιο/Εικόνα στη σελίδα 4]

Τι Είναι Εικόνα;

Ανόμοια με τα αγάλματα που χρησιμοποιούνται ευρέως στη Ρωμαιοκαθολική λατρεία, οι εικόνες είναι δισδιάστατες αναπαραστάσεις του Χριστού, της Μαρίας, των «αγίων», των αγγέλων, καθώς και χαρακτήρων και γεγονότων της Γραφής, ή γεγονότων της ιστορίας της Ορθόδοξης Εκκλησίας. Συνήθως, είναι ζωγραφισμένες σε ξύλινους πίνακες.

Σύμφωνα με την Ορθόδοξη Εκκλησία, «στις Εικόνες των Αγίων, οι ζωγραφιές δεν μοιάζουν με απεικονίσεις συνηθισμένων ανθρώπων με σάρκα και αίμα». Ακόμη, στις εικόνες «η προοπτική είναι αντίστροφη»​—η ζωγραφιά δεν μικραίνει καθώς μεγαλώνει η απόσταση. Συνήθως «δεν υπάρχουν σκιές ή κάποιος τρόπος για να φαίνεται αν είναι ημέρα ή νύχτα». Επίσης, πιστεύεται ότι το ξύλο και τα χρώματα μιας εικόνας μπορούν να «γεμίσουν με την παρουσία του Θεού».

[Εικόνα στη σελίδα 4]

Η χρήση εικόνων έχει τις ρίζες της σε ειδωλολατρικές συνήθειες

[Ευχαριστίες για την προσφορά της εικόνας στη σελίδα 3]

© AFP/CORBIS