Ουγκαρίτ—Αρχαία Πόλη στη Σκιά του Βάαλ

ΤΟ 1928, το αλέτρι κάποιου Σύριου αγρότη χτύπησε σε μια πέτρα που κάλυπτε έναν τάφο στον οποίο υπήρχαν αρχαία πήλινα αντικείμενα. Ο ίδιος ούτε που φανταζόταν τη σπουδαιότητα της ανακάλυψής του. Ακούγοντας για αυτό το τυχαίο εύρημα, μια γαλλική αρχαιολογική ομάδα με επικεφαλής τον Κλοντ Σαφέρ έφτασε στο χώρο την επόμενη χρονιά.

Λίγο καιρό αργότερα, ήρθε στο φως μια επιγραφή η οποία βοήθησε την ομάδα να προσδιορίσει τα ερείπια που αποκάλυπτε η αρχαιολογική τους σκαπάνη. Ήταν η Ουγκαρίτ, «μια από τις σημαντικότερες αρχαίες πόλεις της Εγγύς Ανατολής».  Μάλιστα, ο συγγραφέας Μπάρι Χόμπερμαν είπε: «Καμία αρχαιολογική ανακάλυψη, ούτε ακόμη και οι Ρόλοι της Νεκράς Θαλάσσης, δεν έχει ασκήσει πιο βαθιά επίδραση στην κατανόηση που έχουμε για την Αγία Γραφή».—Δι Ατλάντικ Μάνθλι (The Atlantic Monthly).

Σταυροδρόμι

Χτισμένη σε έναν λόφο γνωστό ως Ρας Σάμρα, στη μεσογειακή ακτή της σημερινής βόρειας Συρίας, η Ουγκαρίτ ήταν μια ακμάζουσα κοσμοπολίτικη πόλη κατά τη δεύτερη χιλιετία Π.Κ.Χ. Η επικράτειά της κάλυπτε μια έκταση περίπου 60 χιλιομέτρων από το όρος Κάσιο στα βόρεια μέχρι το Τελ Σούκας στα νότια και 30 έως 50 χιλιομέτρων από τη Μεσόγειο στα δυτικά μέχρι την Κοιλάδα του Ορόντη στα ανατολικά.

Η κτηνοτροφία ευημερούσε στο ήπιο κλίμα της Ουγκαρίτ. Η περιοχή παρήγε σιτηρά, ελαιόλαδο, κρασί καθώς και ξυλεία—ένα προϊόν σπάνιο στη Μεσοποταμία και στην Αίγυπτο. Επιπλέον, η τοποθεσία της πόλης στο σταυροδρόμι στρατηγικών εμπορικών οδών την κατέστησε ένα από τα πρώτα μεγάλα διεθνή λιμάνια. Στην Ουγκαρίτ, έμποροι από το Αιγαίο, την Αίγυπτο, την Ανατολία, τη Βαβυλώνα και άλλα μέρη της Μέσης Ανατολής εμπορεύονταν μέταλλα, αγροτικά προϊόντα και μεγάλες ποσότητες εγχώριων αγαθών.

Παρά την υλική ευημερία της, η Ουγκαρίτ ήταν πάντα υποτελές βασίλειο. Η πόλη ήταν το βορειότερο παραμεθόριο τμήμα της Αιγυπτιακής Αυτοκρατορίας μέχρις ότου προσαρτήθηκε το 14ο αιώνα Π.Κ.Χ. στην αποκαλούμενη από κοσμικές ιστορικές πηγές Χετταϊκή Αυτοκρατορία. Η Ουγκαρίτ ήταν υποχρεωμένη να πληρώνει φόρους και να προμηθεύει στρατό στους επικυρίαρχούς της. Όταν οι επελαύνοντες «Λαοί της Θάλασσας» a άρχισαν να λυμαίνονται την Ανατολία (κεντρική Τουρκία) και τη βόρεια Συρία, οι Χετταίοι επίταξαν τα στρατεύματα και το στόλο της Ουγκαρίτ. Ως αποτέλεσμα, η Ουγκαρίτ έμεινε ανυπεράσπιστη και καταστράφηκε ολοσχερώς γύρω στο 1200 Π.Κ.Χ.

Αναβίωση του Παρελθόντος

Όταν καταστράφηκε η Ουγκαρίτ, στη θέση της έμεινε ένας τεράστιος λόφος ύψους σχεδόν 20 μέτρων και έκτασης 240 και πλέον στρεμμάτων. Έχει ανασκαφτεί μόνο το ένα έκτο αυτής της περιοχής. Ανάμεσα στα ερείπια, οι αρχαιολόγοι έφεραν στο φως ό,τι απέμεινε από ένα τεράστιο ανακτορικό συγκρότημα, το οποίο έχει γύρω στα εκατό δωμάτια και αυλές και καλύπτει έκταση περίπου 10.000 τετραγωνικών μέτρων. Το συγκρότημα είχε τρεχούμενο νερό, λουτρά και αποχετευτικό σύστημα. Τα έπιπλα ήταν επενδυμένα με χρυσό, λαζουρίτη (λάπις λάζουλι) και ελεφαντόδοντο. Έχουν βρεθεί πλακίδια από ελεφαντόδοντο με περίτεχνα σκαλίσματα. Ένας περιτοιχισμένος κήπος και μια δεξαμενή, χαμηλότερη από το επίπεδο του εδάφους, πρόσθεταν στην αίγλη του ανακτόρου.

Πάνω από την πόλη και τη γύρω πεδιάδα δέσποζαν οι ναοί του Βάαλ και του Δαγάν. b Αυτοί οι ναοί-πύργοι, ύψους πιθανώς 20 μέτρων, αποτελούνταν από έναν μικρό προθάλαμο που οδηγούσε σε ένα εσωτερικό δωμάτιο όπου στεγαζόταν  μια αναπαράσταση του θεού. Η σκάλα που υπήρχε εκεί κατέληγε σε μια ταράτσα από όπου προΐστατο ο βασιλιάς σε διάφορες τελετές. Τη νύχτα ή όταν είχε καταιγίδες, μπορεί να άναβαν πυρσούς στην κορυφή των ναών για να καθοδηγούνται τα πλοία στο λιμάνι με ασφάλεια. Κάποιοι ναυτικοί που απέδωσαν την ασφαλή επιστροφή τους στον θεό της καταιγίδας Βάαλ-αδάδ ήταν αναμφίβολα εκείνοι που έφεραν ως αναθηματικές προσφορές τις 17 πέτρινες άγκυρες οι οποίες βρέθηκαν στο ιερό του.

Πολύτιμη Ανακάλυψη Επιγραφών

Έχουν ανακαλυφτεί χιλιάδες πήλινες πινακίδες στα ερείπια της Ουγκαρίτ. Βρέθηκαν οικονομικά, νομικά, διπλωματικά και διοικητικά κείμενα σε οχτώ γλώσσες, γραμμένα σε πέντε συστήματα γραφής. Η ομάδα του Σαφέρ βρήκε επιγραφές σε μία μέχρι τότε άγνωστη γλώσσα—ονομάστηκε ουγκαριτική—που χρησιμοποιούσε 30 σφηνοειδή σύμβολα, τα οποία αποτελούσαν ένα από τα αρχαιότερα αλφάβητα που έχουν ανακαλυφτεί ποτέ.

Εκτός από την κάλυψη καθημερινών ζητημάτων, τα ουγκαριτικά έγγραφα περιλαμβάνουν και λογοτεχνικά κείμενα τα οποία έριξαν νέο φως στις θρησκευτικές αντιλήψεις και συνήθειες εκείνης της περιόδου. Η θρησκεία της Ουγκαρίτ φαίνεται να είχε μεγάλες ομοιότητες με αυτήν που ασκούσαν οι γειτονικοί Χαναναίοι. Σύμφωνα με τον Ρολάν ντε Βο, αυτά τα κείμενα «αποτελούν αρκετά ακριβή αντανάκλαση του πολιτισμού της γης Χαναάν λίγο πριν κατακτηθεί αυτή από τους Ισραηλίτες».

Η Θρησκεία στην Πόλη του Βάαλ

Περισσότεροι από 200 θεοί και θεές αναφέρονται στα κείμενα της Ρας Σάμρα. Η υπέρτατη θεότητα ήταν ο Ελ, ο οποίος αποκαλούνταν πατέρας των θεών και του ανθρώπου. Ο δε θεός της καταιγίδας Βάαλ-αδάδ ήταν «αυτός που ίππευε στα σύννεφα» καθώς και «ο κύριος της γης». Ο Ελ αναπαριστάνεται ως σοφός γέροντας με λευκή γενειάδα απομακρυσμένος από τους ανθρώπους. Από την άλλη πλευρά, ο Βάαλ είναι μια ισχυρή και φιλόδοξη θεότητα που επιζητεί να κυβερνήσει τους θεούς και την ανθρωπότητα.

Τα κείμενα που ανακαλύφτηκαν πιθανώς απαγγέλλονταν στη διάρκεια θρησκευτικών εορτασμών, όπως για τη νέα χρονιά ή το θερισμό. Ωστόσο, η ακριβής ερμηνεία τους είναι άγνωστη. Σε ένα ποίημα σχετικά με κάποια αψιμαχία για τη διακυβέρνηση, ο Βάαλ νικάει τον αγαπημένο γιο τού Ελ, τον Γιαμ, το θεό της θάλασσας. Αυτή η νίκη μπορεί να έδινε την πεποίθηση στους ναυτικούς της Ουγκαρίτ ότι θα είχαν την προστασία του Βάαλ στη θάλασσα. Σε μια μονομαχία με τον Μοτ, ο Βάαλ νικιέται και πηγαίνει στον κάτω κόσμο. Ακολουθεί ξηρασία και παύουν όλες οι ανθρώπινες δραστηριότητες. Η σύζυγος και αδελφή του Βάαλ, η Ανάτ—θεά του έρωτα και του πολέμου—σκοτώνει τον Μοτ και επαναφέρει τον Βάαλ στη ζωή. Ο Βάαλ σφαγιάζει τους γιους της γυναίκας του Ελ, της Αθιράτ (Ασεράχ), και ανακτά το θρόνο. Ο Μοτ, όμως, επανέρχεται εφτά χρόνια αργότερα.

Μερικοί ερμηνεύουν αυτό το ποίημα ως σύμβολο του ετήσιου κύκλου των εποχών στη διάρκεια του οποίου οι ζωογόνες βροχές νικιούνται από την έντονη ζέστη του καλοκαιριού και επανέρχονται το φθινόπωρο. Άλλοι πιστεύουν ότι  ο εφταετής κύκλος σχετίζεται με το φόβο για το ενδεχόμενο πείνας ή ξηρασίας. Όπως και αν έχουν τα πράγματα, η υπεροχή του Βάαλ θεωρούνταν απαραίτητη για την επιτυχία των ανθρώπινων επιδιώξεων. Ο μελετητής Πίτερ Κρέιγκι επισημαίνει: «Σκοπός της θρησκείας του Βάαλ ήταν η διασφάλιση της κυριαρχίας του. Μόνο ενόσω παρέμενε εκείνος κυρίαρχος, όπως πίστευαν οι λάτρεις του, θα εξακολουθούσαν να υπάρχουν οι σοδειές και τα ζώα που ήταν τόσο απαραίτητα για την ανθρώπινη επιβίωση».

Προπύργιο Εναντίον της Ειδωλολατρίας

Από τα κείμενα που ήρθαν στο φως είναι ολοφάνερη η εξαχρείωση της ουγκαριτικής θρησκείας. Το Εικονογραφημένο Λεξικό της Βίβλου (The Illustrated Bible Dictionary) σχολιάζει: «Τα κείμενα δείχνουν τα εκφυλιστικά αποτελέσματα της λατρείας αυτών των θεοτήτων—την έμφαση που έδιναν στον πόλεμο, στην ιεροδουλία, στον έρωτα, καθώς και το συνεπακόλουθο κοινωνικό εκφυλισμό». Ο ντε Βο παρατηρεί: «Καθώς διαβάζει κάποιος αυτά τα ποιήματα, κατανοεί την απέχθεια που ένιωθαν για αυτή τη λατρεία οι αληθινοί πιστοί του Γιαχβέ και οι μεγάλοι προφήτες». Ο Νόμος που έδωσε ο Θεός στο αρχαίο έθνος του Ισραήλ ήταν προπύργιο εναντίον αυτής της ψεύτικης θρησκείας.

Η μαντεία, η αστρολογία και η μαγεία ήταν πολύ συνηθισμένες στην Ουγκαρίτ. Οι άνθρωποι αναζητούσαν σημεία και οιωνούς, όχι μόνο στα ουράνια σώματα, αλλά και στα παραμορφωμένα έμβρυα και στα εντόσθια των σφαγμένων ζώων. «Πίστευαν ότι ο θεός στον οποίο προσφερόταν κάποιο τελετουργικά θυσιασμένο ζώο ταυτιζόταν με αυτό και ότι το πνεύμα του θεού ενωνόταν με το πνεύμα του ζώου», σχολιάζει η ιστορικός Ζακλίν Γκασέ. «Ως αποτέλεσμα, διαβάζοντας τα σημεία που ήταν ορατά σε αυτά τα όργανα, είχαν τη δυνατότητα να επικοινωνούν άμεσα με το πνεύμα των θεοτήτων, οι οποίες μπορούσαν να δώσουν είτε θετική είτε αρνητική απάντηση σε κάποιο ερώτημα για μελλοντικά γεγονότα ή σχετικά με το ποια πορεία ενέργειας έπρεπε να ακολουθηθεί σε μια συγκεκριμένη κατάσταση». (Η Χώρα της Ουγκαρίτ Γύρω στο 1200 π.Χ. [Le pays d’Ougarit autour de 1200 av.J.C.]) Σε αντίθεση με αυτούς, οι Ισραηλίτες έπρεπε να αποφεύγουν τέτοιες συνήθειες.—Δευτερονόμιο 18:9-14.

Ο Μωσαϊκός Νόμος απαγόρευε ξεκάθαρα την κτηνοβασία. (Λευιτικό 18:23) Πώς θεωρούνταν αυτή η συνήθεια στην Ουγκαρίτ; Στα κείμενα που έχουν ανακαλυφτεί, ο Βάαλ συνουσιάζεται με μια δαμαλίδα. «Αν προβληθεί το επιχείρημα ότι ο Βάαλ προσλαμβάνει τη μορφή ταύρου για την πράξη», σχολίασε ο αρχαιολόγος Σάιρους Γκόρντον, «δεν μπορεί να ειπωθεί το ίδιο και για τους ιερείς του οι οποίοι αναπαρίσταναν τα μυθολογικά του κατορθώματα».

Οι Ισραηλίτες είχαν λάβει την εντολή: «Δεν πρέπει να κάνετε τομές στη σάρκα σας για πεθαμένη ψυχή». (Λευιτικό 19:28) Ωστόσο, αντιδρώντας στο θάνατο του Βάαλ, ο Ελ «έκοψε το δέρμα του με μαχαίρι, έκανε τομές με ξυράφι, έκοψε τα μάγουλα και το πηγούνι του». Το τελετουργικό χαράκωμα της σάρκας ήταν προφανώς έθιμο ανάμεσα στους λάτρεις του Βάαλ.—1 Βασιλέων 18:28.

Κάποιο ουγκαριτικό ποίημα φαίνεται να υποδηλώνει ότι το μαγείρεμα ενός μικρού κατσικιού μέσα σε γάλα αποτελούσε μέρος μιας τελετής γονιμότητας η οποία ήταν συνηθισμένη στη χαναανιτική θρησκεία. Στο Μωσαϊκό Νόμο, όμως, οι  Ισραηλίτες διατάχθηκαν: «Δεν πρέπει να βράσεις κατσικάκι στο γάλα της μητέρας του».—Έξοδος 23:19.

Συγκρίσεις με Βιβλικά Κείμενα

Τα ουγκαριτικά κείμενα μεταφράστηκαν αρχικά κυρίως με τη βοήθεια της Βιβλικής εβραϊκής. Ο Πίτερ Κρέιγκι παρατηρεί: «Υπάρχουν πολλές λέξεις που χρησιμοποιούνται στο εβραϊκό κείμενο των οποίων οι σημασίες είναι ασαφείς και, ορισμένες φορές, άγνωστες. Οι μεταφραστές πριν από τον 20ό αιώνα έκαναν εικασίες, μέσω διαφόρων μεθόδων, για την πιθανή σημασία τους. Όταν, όμως, οι ίδιες λέξεις εμφανίζονται στο ουγκαριτικό κείμενο, η πρόοδος στην κατανόησή τους είναι εφικτή».

Λόγου χάρη, μια εβραϊκή λέξη που χρησιμοποιείται στο εδάφιο Ησαΐας 3:18 μεταφράζεται γενικά “κεφαλόδεσμοι”. Μια παρόμοια ουγκαριτική ρίζα προσδιορίζει τόσο τον ήλιο όσο και τη θεά του ήλιου. Γι’ αυτό, οι γυναίκες της Ιερουσαλήμ που αναφέρονται στην προφητεία του Ησαΐα πιθανώς φορούσαν κρεμαστά κοσμήματα με μικρούς ήλιους καθώς και «φεγγαρόσχημα στολίδια» προς τιμήν χαναανιτικών θεών.

Στο εδάφιο Παροιμίες 26:23, στο Μασοριτικό κείμενο, «τα χείλη που καίνε και η πονηρή καρδιά» παρομοιάζονται με πήλινο αγγείο καλυμμένο με «σκουριά από ασήμι». Μια ουγκαριτική ρίζα επιτρέπει να αποδοθεί αυτή η σύγκριση «σαν σμάλτο που επικαλύπτει ένα θραύσμα πήλινου αγγείου». Η Μετάφραση Νέου Κόσμου αποδίδει κατάλληλα αυτή την παροιμία ως εξής: «Σαν ασημένιο σμάλτο που επικαλύπτει ένα κομμάτι από πήλινο αγγείο είναι χείλη ένθερμα με κακή καρδιά».

Υπόβαθρο Βιβλικών Κειμένων;

Η εξέταση των κειμένων της Ρας Σάμρα έχει οδηγήσει ορισμένους μελετητές στον ισχυρισμό ότι μερικές Γραφικές περικοπές είναι παραλλαγές ουγκαριτικής ποίησης. Ο Αντρέ Κακουό, μέλος του Γαλλικού Ινστιτούτου, κάνει λόγο για «χαναανιτικό πολιτισμικό υπόβαθρο στην καρδιά της Ισραηλιτικής θρησκείας».

Σχετικά με τον 29ο Ψαλμό, ο Μίτσελ Ντάχουντ, από το Παπικό Βιβλικό Ινστιτούτο της Ρώμης, σχολιάζει: «Αυτός ο ψαλμός αποτελεί μια Γιαχβιστική παραλλαγή ενός παλαιότερου χαναανιτικού ύμνου προς τον θεό της καταιγίδας Βάαλ . . . Σχεδόν κάθε λέξη στον ψαλμό μπορεί τώρα να βρεθεί σε παλαιότερα χαναανιτικά κείμενα». Είναι δικαιολογημένο ένα τέτοιο συμπέρασμα; Ασφαλώς όχι!

Ορισμένοι πιο μετριοπαθείς μελετητές αναγνωρίζουν ότι οι ομοιότητες έχουν υπερεκτιμηθεί. Άλλοι έχουν επικρίνει την τάση να αποδίδεται στο καθετί ουγκαριτική προέλευση. «Ούτε ένα ουγκαριτικό κείμενο δεν παραλληλίζεται πλήρως με τον 29ο Ψαλμό», δηλώνει ο θεολόγος Γκάρι Μπράντλι. «Ο ισχυρισμός ότι ο 29ος Ψαλμός (ή οποιοδήποτε άλλο βιβλικό κείμενο) αποτελεί παραλλαγή κάποιου ειδωλολατρικού μύθου είναι αναπόδεικτος».

Μήπως το γεγονός ότι υπάρχουν ομοιότητες στα σχήματα λόγου, στους ποιητικούς παραλληλισμούς και στο λογοτεχνικό ύφος αποδεικνύει τη θεωρία περί παραλλαγών; Τουναντίον, είναι αναμενόμενο να υπάρχουν τέτοιοι παραλληλισμοί. Η Εγκυκλοπαίδεια της Θρησκείας (The Encyclopedia of Religion) παρατηρεί: «Ο λόγος για αυτή την ομοιότητα στη μορφή και στο περιεχόμενο είναι πολιτισμικός: παρ’ όλες τις σημαντικές γεωγραφικές και χρονικές διαφορές ανάμεσα στην Ουγκαρίτ και στον Ισραήλ, αυτές οι περιοχές εντάσσονται σε μια ευρύτερη πολιτισμική οντότητα με κοινό ποιητικό και θρησκευτικό λεξιλόγιο». Γι’ αυτό, ο Γκάρι Μπράντλι συμπεραίνει: «Δεν είναι σωστό να ισχυριζόμαστε ότι το βιβλικό κείμενο βασίζεται σε ειδωλολατρικές πεποιθήσεις απλώς και μόνο λόγω γλωσσολογικών ομοιοτήτων».

Τέλος, πρέπει να επισημανθεί ότι, αν υπάρχουν οποιοιδήποτε παραλληλισμοί ανάμεσα στα κείμενα της Ρας Σάμρα και στη Γραφή, είναι αμιγώς λογοτεχνικής και όχι πνευματικής φύσης. «Τα υψηλά δεοντολογικά και ηθικά πρότυπα της Γραφής [δεν] μπορούν να βρεθούν στην Ουγκαρίτ», σχολιάζει ο αρχαιολόγος Σάιρους Γκόρντον. Πράγματι, οι διαφορές υπερβαίνουν κατά πολύ οποιεσδήποτε ομοιότητες.

Οι ουγκαριτικές μελέτες πιθανότατα θα συνεχίσουν να βοηθούν τους σπουδαστές της Γραφής να κατανοούν το πολιτισμικό, ιστορικό και θρησκευτικό περιβάλλον των Βιβλικών συγγραφέων και του εβραϊκού έθνους γενικά. Η περαιτέρω εξέταση των κειμένων της Ρας Σάμρα μπορεί επίσης να ρίξει νέο φως στην κατανόηση της αρχαίας εβραϊκής. Ωστόσο, το κυριότερο είναι ότι τα αρχαιολογικά ευρήματα στην Ουγκαρίτ τονίζουν χαρακτηριστικά την αντίθεση ανάμεσα στην εξαχρειωτική αφοσίωση στον Βάαλ και στην αγνή λατρεία του Ιεχωβά.

[Υποσημειώσεις]

[Πρόταση που τονίζεται στη σελίδα 25]

Οι αρχαιολογικές ανακαλύψεις στην Ουγκαρίτ έχουν διευρύνει την κατανόησή μας για τις Γραφές

[Χάρτης/Εικόνες στη σελίδα 24, 25]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

Η Χετταϊκή Αυτοκρατορία το 14ο αιώνα Π.Κ.Χ.

ΜΕΣΟΓΕΙΟΣ ΘΑΛΑΣΣΑ

Ευφράτης

ΟΡΟΣ ΚΑΣΙΟ (ΤΖΕΜΠΕΛ ΕΛ-ΑΚΡΑ)

Ουγκαρίτ (Ρας Σάμρα)

Τελ Σούκας

Ορόντης

ΣΥΡΙΑ

ΑΙΓΥΠΤΟΣ

[Ευχαριστίες]

Αγαλματίδιο του Βάαλ και ρυτό σε σχήμα κεφαλής ζώου: Musée du Louvre, Paris· ζωγραφιά του ανακτόρου: © D. Héron-Hugé, pour “Le Monde de la Bible”

[Εικόνα στη σελίδα 25]

Ερείπια της εισόδου του παλατιού

[Εικόνα στη σελίδα 26]

Ένα μυθολογικό ουγκαριτικό ποίημα ίσως παρέχει επεξηγηματικά στοιχεία για το εδάφιο Έξοδος 23:19

[Ευχαριστίες]

Musée du Louvre, Paris

[Εικόνες στη σελίδα 27]

Στήλη του Βάαλ

Χρυσό πιάτο με κυνηγετική αναπαράσταση

Ελεφάντινο διακοσμητικό κάλυμμα κουτιού το οποίο απεικονίζει θεά της γονιμότητας

[Ευχαριστίες]

Όλες οι φωτογραφίες: Musée du Louvre, Paris