Εκεί Όπου Συγκρούστηκαν η Αληθινή Λατρεία και η Ειδωλολατρία

ΤΑ ΕΡΕΙΠΙΑ της αρχαίας Εφέσου, στη δυτική ακτή της Τουρκίας, έχουν αποτελέσει αντικείμενο εκτεταμένης αρχαιολογικής έρευνας επί έναν και πλέον αιώνα. Αρκετά κτίρια έχουν αναστηλωθεί, ενώ οι επιστήμονες έχουν μελετήσει πολλά ευρήματα και έχουν εξηγήσει τη σημασία τους. Ως αποτέλεσμα, η Έφεσος είναι ένα από τα δημοφιλέστερα τουριστικά αξιοθέατα στην Τουρκία.

Ποιες ανακαλύψεις έχουν γίνει όσον αφορά την Έφεσο; Ποια εικόνα μπορούμε να σχηματίσουμε σήμερα για αυτή τη συναρπαστική αρχαία μεγαλούπολη; Μια επίσκεψη τόσο στα ερείπια της Εφέσου όσο και στο Μουσείο της Εφέσου στη Βιέννη της Αυστρίας θα μας βοηθήσει να καταλάβουμε πώς συγκρούστηκαν η αληθινή λατρεία και η ειδωλολατρία στην Έφεσο. Πρώτα, ας αναφέρουμε λίγα ιστορικά στοιχεία.

Μια Επίζηλη Τοποθεσία

Η αναταραχή και η μετανάστευση σημάδεψαν την Ευρασία τον 11ο αιώνα Π.Κ.Χ. Τότε άρχισαν οι Ίωνες να αποικίζουν τη δυτική ακτή της Μικράς Ασίας. Εκείνοι οι αρχαίοι άποικοι ήρθαν σε επαφή με ανθρώπους που ήταν γνωστοί για το ότι λάτρευαν μια μητέρα-θεά, μια θεότητα που θα γινόταν αργότερα γνωστή ως η Εφεσία Άρτεμις.

Στα μέσα του έβδομου αιώνα Π.Κ.Χ., νομάδες Κιμμέριοι ξεκίνησαν από τη Μαύρη Θάλασσα, στο βορρά, για να λεηλατήσουν τη Μικρά Ασία. Αργότερα, γύρω στο 550 Π.Κ.Χ., ήρθε στο προσκήνιο ο Βασιλιάς Κροίσος της Λυδίας, ένας ισχυρός ηγεμόνας γνωστός για τον τεράστιο πλούτο του. Με την επέκταση της Περσικής Αυτοκρατορίας, ο Βασιλιάς Κύρος υπέταξε τις ιωνικές πόλεις, μεταξύ αυτών και την Έφεσο.

Το 334 Π.Κ.Χ., ο Αλέξανδρος της Μακεδονίας άρχισε την εκστρατεία του κατά της Περσίας, και έτσι έγινε ο νέος ηγεμόνας της Εφέσου. Μετά τον πρόωρο θάνατο του Αλεξάνδρου το 323 Π.Κ.Χ., η Έφεσος ενεπλάκη σε μια διαμάχη για επικράτηση μεταξύ των στρατηγών του. Το 133 Π.Κ.Χ., ο Άτταλος Γ΄, ο άτεκνος βασιλιάς της Περγάμου, κληροδότησε την Έφεσο στους Ρωμαίους, καθιστώντας την μέρος της ρωμαϊκής επαρχίας της Ασίας.

Η Αληθινή Λατρεία Συγκρούεται με την Ειδωλολατρία

Όταν ο απόστολος Παύλος πήγε στην Έφεσο προς το τέλος του δεύτερου ιεραποστολικού ταξιδιού του, τον πρώτο αιώνα Κ.Χ., βρήκε μια πόλη  300.000 περίπου κατοίκων. (Πράξεις 18:19-21) Στη διάρκεια του τρίτου ιεραποστολικού ταξιδιού του, ο Παύλος επέστρεψε στην Έφεσο και με ανανεωμένη τόλμη άρχισε να μιλάει στη συναγωγή σχετικά με τη Βασιλεία του Θεού. Αλλά, ύστερα από τρεις μήνες, η εναντίωση από τους Ιουδαίους εντάθηκε, και ο Παύλος επέλεξε να κάνει τις καθημερινές ομιλίες του στην αίθουσα της σχολής του Τυράννου. (Πράξεις 19:1, 8, 9) Το κήρυγμά του συνεχίστηκε επί δύο χρόνια και συνοδεύτηκε από ασυνήθιστα δυναμικά έργα, όπως το ότι έκανε θαυματουργικές θεραπείες και εξέβαλλε δαίμονες. (Πράξεις 19:10-17) Δεν προξενεί απορία το ότι πολλοί έγιναν πιστοί! Ναι, ο λόγος του Ιεχωβά υπερίσχυε, ώστε μεγάλος αριθμός ατόμων που στο παρελθόν ασκούσαν μαγικές τέχνες έκαψαν πρόθυμα τα πανάκριβα βιβλία τους.—Πράξεις 19:19, 20.

Το επιτυχημένο κήρυγμα του Παύλου δεν υποκίνησε μόνο πολλά άτομα να εγκαταλείψουν τη λατρεία της θεάς Αρτέμιδος, αλλά προκάλεσε και το μένος όσων προωθούσαν αυτή την ειδωλολατρία. Η κατασκευή ασημένιων ομοιωμάτων του ναού της Αρτέμιδος ήταν επικερδής επιχείρηση. Καθώς το επάγγελμα των αργυροχόων απειλούνταν, κάποιος ονόματι Δημήτριος τους υποκίνησε να εξεγερθούν.—Πράξεις 19:23-32.

Η αντιπαράθεση αποκορυφώθηκε καθώς το πλήθος φώναζε υστερικά επί δύο ώρες: «Μεγάλη η Άρτεμις των Εφεσίων!» (Πράξεις 19:34) Όταν κόπασε ο σάλος, ο Παύλος ενθάρρυνε για άλλη μια φορά τους συγχριστιανούς του και κατόπιν συνέχισε το ταξίδι του. (Πράξεις 20:1) Η αναχώρησή του για τη Μακεδονία, ωστόσο, δεν ανέκοψε την παρακμή της ήδη καταδικασμένης λατρείας της Αρτέμιδος.

Ο Ναός της Αρτέμιδος Κλονίζεται

Η λατρεία της Αρτέμιδος ήταν βαθιά ριζωμένη στην Έφεσο. Πριν από την εποχή του Βασιλιά Κροίσου, η μητέρα-θεά Κυβέλη αποτελούσε το κεντρικό πρόσωπο της θρησκευτικής ζωής στην περιοχή. Προωθώντας μια μυθική γενεαλογική σχέση ανάμεσα στην Κυβέλη και στο ελληνικό πάνθεο, ο Κροίσος έλπιζε πως θα εδραίωνε μια θρησκευτική μορφή που θα ήταν αποδεκτή τόσο από Έλληνες όσο και από μη Έλληνες. Με την υποστήριξή του, στα μέσα του έκτου αιώνα Π.Κ.Χ. ξεκίνησαν οι εργασίες στο ναό της Αρτέμιδος, της διαδόχου της Κυβέλης.

Ο ναός αποτέλεσε ορόσημο στην ελληνική αρχιτεκτονική. Ποτέ προηγουμένως δεν είχαν χρησιμοποιηθεί τόσο μεγάλα κομμάτια μαρμάρου για να κατασκευαστεί ένα κτίσμα τέτοιου είδους και μεγέθους. Ο ναός αυτός καταστράφηκε το 356 Π.Κ.Χ. εξαιτίας πυρκαγιάς. Ο εξίσου μεγαλοπρεπής ανοικοδομημένος ναός αποτελούσε σημαντική πηγή απασχόλησης και πόλο έλξης για προσκυνητές. Είχε ανεγερθεί πάνω σε ένα βάθρο που είχε διαστάσεις 73 μέτρα πλάτος επί 127 μέτρα μήκος, ενώ ο ίδιος ο ανοικοδομημένος ναός είχε διαστάσεις περίπου 50 μέτρα πλάτος επί 105 μέτρα μήκος. Θεωρούνταν ένα από τα εφτά θαύματα του κόσμου. Ωστόσο, δεν ήταν όλοι ευχαριστημένοι με αυτόν. Ο φιλόσοφος Ηράκλειτος ο Εφέσιος παρομοίασε τη σκοτεινή δίοδο που οδηγούσε στο θυσιαστήριο με το σκοτάδι της φαυλότητας και θεωρούσε τα ήθη που επικρατούσαν στο ναό χειρότερα από εκείνα των κτηνών. Οι περισσότεροι, όμως, είχαν την εντύπωση ότι το αγιαστήριο της Αρτέμιδος στην Έφεσο δεν θα παρήκμαζε ποτέ. Η ιστορία απέδειξε το αντίθετο. Το βιβλίο Έφεσος—Ο Νέος Οδηγός (Ephesos—Der neue  Führer) δηλώνει: «Το δεύτερο αιώνα, η λατρεία της Αρτέμιδος και άλλων παραδοσιακών θεοτήτων του πάνθεου κατέρρευσε».

Τον τρίτο αιώνα Κ.Χ., ένας ισχυρός σεισμός έπληξε την Έφεσο. Επιπλέον, ποντοπόροι Γότθοι από τη Μαύρη Θάλασσα λεηλάτησαν τα εντυπωσιακά πλούτη του ναού της Αρτέμιδος και κατόπιν πυρπόλησαν το ναό. Το βιβλίο που μόλις αναφέρθηκε λέει: «Νικημένη και ανήμπορη να προστατέψει τη δική της κατοικία, πώς θα μπορούσε η Άρτεμις να θεωρείται πλέον προστάτιδα της πόλης;»—Ψαλμός 135:15-18.

Τελικά, προς το τέλος του τέταρτου αιώνα Κ.Χ., ο Αυτοκράτορας Θεοδόσιος Α΄ καθιέρωσε τη «Χριστιανοσύνη» ως θρησκεία του Κράτους. Προτού περάσει πολύς καιρός, οι πέτρες του πρώην μεγαλοπρεπούς ναού της Αρτέμιδος κατέληξαν να χρησιμοποιούνται ως οικοδομικά υλικά. Η λατρεία της Αρτέμιδος βυθίστηκε σε απόλυτη ανυποληψία. Ένας ανώνυμος παρατηρητής έκανε το εξής σχόλιο για κάποιο επίγραμμα που εκθείαζε το ναό ως ένα από τα θαύματα του αρχαίου κόσμου: «Αυτός είναι τώρα το πιο έρημο και άθλιο μέρος».

Από την Αρτέμιδα στη «Θεομήτορα»

Ο Παύλος προειδοποίησε τους πρεσβυτέρους της εκκλησίας στην Έφεσο ότι μετά την αναχώρησή του θα εμφανίζονταν «καταπιεστικοί λύκοι» και θα σηκώνονταν άντρες από ανάμεσά τους οι οποίοι θα “έλεγαν διεστραμμένα πράγματα”. (Πράξεις 20:17, 29, 30) Αυτό ακριβώς συνέβη. Τα γεγονότα αποκαλύπτουν ότι η ψεύτικη λατρεία υπερίσχυσε στην Έφεσο με τη μορφή της αποστατικής Χριστιανοσύνης.

Το 431 Κ.Χ. έλαβε χώρα στην Έφεσο η τρίτη οικουμενική σύνοδος, όπου συζητήθηκε το ζήτημα της φύσης του Χριστού. Το βιβλίο Έφεσος—Ο Νέος Οδηγός εξηγεί: «Η νίκη των Αλεξανδρινών, οι οποίοι υποστήριζαν ότι ο Χριστός είχε μόνο μία φύση, δηλαδή τη θεϊκή, . . . ήταν ολοκληρωτική». Οι συνέπειες ήταν καθοριστικές. «Η απόφαση που πάρθηκε στην Έφεσο, με την οποία η Μαρία προβιβάστηκε από Χριστοτόκος σε Θεοτόκο, όχι μόνο έθεσε το θεμέλιο για τη Μαριολατρία, αλλά προκάλεσε επίσης το πρώτο μεγάλο σχίσμα μέσα στην εκκλησία. . . . Η διαμάχη παραμένει μέχρι σήμερα».

Επομένως, η λατρεία της Κυβέλης και της Αρτέμιδος αντικαταστάθηκε από τη λατρεία της Μαρίας της «Θεοτόκου», ή αλλιώς «Θεομήτορος». Όπως δηλώνει το προαναφερθέν βιβλίο, «η Μαριολατρία στην Έφεσο . . . παραμένει μέχρι σήμερα ζωντανή παράδοση, κάτι που δεν μπορεί να εξηγηθεί παρά μόνο αν συσχετιστεί με τη Λατρεία της Αρτέμιδος».

Στο Χρονοντούλαπο της Ιστορίας

Μετά την παρακμή της λατρείας της Αρτέμιδος ήρθε η κατάρρευση της Εφέσου. Οι σεισμοί, η ελονοσία και το σταδιακό φράξιμο του λιμανιού από προσχώσεις κατέστησαν τη ζωή στην πόλη ακόμα πιο δύσκολη.

Τον έβδομο αιώνα Κ.Χ., ο Ισλαμισμός είχε ξεκινήσει τη σαρωτική του επέκταση. Ο Ισλαμισμός δεν αρκέστηκε στο να ενώσει τις αραβικές φυλές υπό το λάβαρό του. Ο στόλος των Αράβων λεηλάτησε την Έφεσο στη διάρκεια του έβδομου και του όγδοου αιώνα Κ.Χ. Η μοίρα της Εφέσου επισφραγίστηκε μια για πάντα όταν το λιμάνι έφραξε τελείως από τις προσχώσεις και η πόλη έγινε σωρός ερειπίων. Από εκείνη την πρώην λαμπρή μεγαλούπολη, απέμεινε μόνο ένας μικρός οικισμός ονόματι Αγιασολούκ (τώρα Σελτζούκ).

Μια Βόλτα στα Ερείπια της Εφέσου

Για να πάρει κανείς μια γεύση της παλιότερης δόξας της Εφέσου, μπορεί να επισκεφτεί τα ερείπιά της. Αν ξεκινήσετε την περιήγηση από την άνω είσοδο, θα σας ανταμείψει αμέσως η υπέροχη θέα της Οδού των Κουρήτων ως τη Βιβλιοθήκη του Κέλσου. Στη δεξιά πλευρά του δρόμου, το Ωδείο—ένα μικρό θέατρο χτισμένο το δεύτερο αιώνα Κ.Χ.—θα τραβήξει την προσοχή σας. Έχοντας χωρητικότητα 1.500 περίπου ατόμων, το Ωδείο χρησιμοποιούνταν πιθανώς, όχι μόνο ως χώρος συνεδριάσεων του  συμβουλίου, αλλά επίσης και για την ψυχαγωγία του κοινού. Η Οδός των Κουρήτων περιστοιχίζεται και από τις δύο πλευρές από κτίσματα, όπως η Δημόσια Αγορά όπου συζητούνταν ζητήματα του Κράτους, ο ναός του Αδριανού, μερικές δημόσιες κρήνες, καθώς και σπίτια χτισμένα σε αναβαθμίδες—κατοικίες επιφανών Εφέσιων.

Φτιαγμένη το δεύτερο αιώνα Κ.Χ., η κομψή Βιβλιοθήκη του Κέλσου θα σας εντυπωσιάσει με την ομορφιά της. Οι πολυάριθμοι ρόλοι της φυλάσσονταν σε κόγχες μέσα σε ένα μεγάλο αναγνωστήριο. Τα τέσσερα αγάλματα στη μεγαλοπρεπή πρόσοψη απεικόνιζαν τις χαρακτηριστικές ιδιότητες που απαιτούνταν από έναν εξέχοντα Ρωμαίο δημόσιο λειτουργό, όπως ήταν και ο Κέλσος, δηλαδή: Σοφία, Αρετή, Έννοια και Επιστήμη. Τα πρωτότυπα αγάλματα μπορεί να τα δει κανείς στο Μουσείο της Εφέσου στη Βιέννη. Δίπλα ακριβώς στο προαύλιο της βιβλιοθήκης, μια ογκώδης πόρτα οδηγεί στην Τετράγωνο Αγορά. Στην τεράστια αυτή πλατεία, η οποία περιβαλλόταν από στοές, οι άνθρωποι εκτελούσαν τις συνηθισμένες τους εμπορικές δοσοληψίες.

Κατόπιν, φτάνετε στη Μαρμαρίνη Οδό, η οποία οδηγεί στο μεγάλο θέατρο. Με τις τελικές επεκτάσεις που έγιναν την εποχή της αυτοκρατορικής Ρώμης, το θέατρο χωρούσε περίπου 25.000 θεατές. Η πρόσοψή του ήταν πολυτελώς διακοσμημένη με κολόνες, ανάγλυφα και αγάλματα. Μπορείτε να οραματιστείτε τη μεγάλη οχλαγωγία που προκάλεσε ο αργυροχόος Δημήτριος ανάμεσα στα πλήθη τα οποία είχαν συγκεντρωθεί εκεί.

Ο δρόμος που εκτείνεται από το μεγάλο θέατρο ως το λιμάνι της πόλης είναι καταπληκτικός. Έχει μήκος περίπου 500 μέτρα και πλάτος 11 μέτρα, με κολόνες στοιχισμένες και στις δύο πλευρές του. Το γυμνάσιο του θεάτρου και το γυμνάσιο του λιμανιού, τα οποία προορίζονταν και τα δύο για σωματική εκγύμναση, ήταν επίσης χτισμένα κατά μήκος αυτής της διαδρομής. Η εντυπωσιακή πύλη του λιμανιού στο τέλος του δρόμου αποτελούσε παράθυρο στον κόσμο, και εδώ τελειώνει η σύντομη περιήγησή μας σε μερικά από τα πιο συναρπαστικά ερείπια όλου του κόσμου. Το Μουσείο της Εφέσου στη Βιέννη φιλοξενεί μια ξύλινη μακέτα αυτής της ιστορικής μεγαλούπολης καθώς και πολλά μνημεία.

Διασχίζοντας κάποιος το μουσείο και βλέποντας το άγαλμα της Εφεσίας Αρτέμιδος, δεν μπορεί παρά να συλλογιστεί την υπομονή των πρώτων Χριστιανών στην Έφεσο. Έπρεπε να ζουν μέσα σε μια πόλη βουτηγμένη στον πνευματισμό και τυφλωμένη από τη θρησκευτική προκατάληψη. Οι λάτρεις της Αρτέμιδος εναντιώθηκαν δριμύτατα στο άγγελμα της Βασιλείας. (Πράξεις 19:19· Εφεσίους 6:12· Αποκάλυψη 2:1-3) Σε αυτό το αφιλόξενο περιβάλλον, ρίζωσε η αληθινή λατρεία. Η ίδια λατρεία του αληθινού Θεού θα υπερισχύσει και πάλι όταν η ψεύτικη θρησκεία της εποχής μας φτάσει στο τέλος της, όπως ακριβώς και η αρχαία λατρεία της Αρτέμιδος.—Αποκάλυψη 18:4-8.

[Χάρτης/Εικόνα στη σελίδα 26]

(Για το πλήρως μορφοποιημένο κείμενο, βλέπε έντυπο)

ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ

Μαύρη Θάλασσα

ΜΙΚΡΑ ΑΣΙΑ

Έφεσος

Μεσόγειος Θάλασσα

ΑΙΓΥΠΤΟΣ

[Εικόνα στη σελίδα 27]

Ερείπια του ναού της Αρτέμιδος

[Εικόνες στη σελίδα 28, 29]

1. Βιβλιοθήκη του Κέλσου

2. Κοντινό πλάνο της Αρετής

3. Η Μαρμαρίνη Οδός, η οποία οδηγεί στο μεγάλο θέατρο