Πρόσφατη απόφαση του Ευρωπαϊκού Δικαστηρίου των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου (ΕΔΔΑ) υποστήριξε περαιτέρω τα δικαιώματα των νεαρών που αρνούνται τη στράτευση για λόγους συνείδησης. Στις 12 Οκτωβρίου 2017, το ΕΔΔΑ έθεσε νομικό προηγούμενο στην υπόθεση Αδιάν και Άλλοι κατά Αρμενίας σχετικά με το είδος εναλλακτικής υπηρεσίας που θα έπρεπε να προταθεί σε αυτά τα άτομα.

Επί πολλά χρόνια, η νομολογία του ΕΔΔΑ δεν αναγνώριζε τα δικαιώματα των αντιρρησιών συνείδησης, με αποτέλεσμα πολλοί να αντιμετωπίζουν διωγμό και φυλάκιση. Ωστόσο, η στάση του Δικαστηρίου άλλαξε μετά την απόφαση που εξέδωσε το ίδιο το 2011 στην υπόθεση Μπαγιατιάν κατά Αρμενίας, η οποία αναγνώρισε την αντίρρηση συνείδησης ως θεμελιώδες δικαίωμα. Στην πιο πρόσφατη απόφασή του στην υπόθεση Αδιάν, το ΕΔΔΑ αποφάνθηκε ότι οι αντιρρησίες συνείδησης δικαιούνται να προσφέρουν εναλλακτική υπηρεσία η οποία είναι αμιγώς κοινωνική και δεν έχει τιμωρητικό χαρακτήρα.

Μια σύντομη ιστορική αναδρομή στην αντίρρηση συνείδησης στην Αρμενία δείχνει πώς οι ευνοϊκές αποφάσεις του ΕΔΔΑ στις υποθέσεις Μπαγιατιάν, Αδιάν και άλλων διαμόρφωσαν μια μεγάλη αλλαγή στη συμπεριφορά της κυβέρνησης απέναντι στους αντιρρησίες συνείδησης.

Όχι εναλλακτική υπηρεσία αλλά ποινή. Όταν η Αρμενία εντάχθηκε στο Συμβούλιο της Ευρώπης το 2001, είχε δεσμευτεί να θεσπίσει νομοθεσία όσον αφορά την εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία (ΕΚΥ) που να συμμορφώνεται με τα ευρωπαϊκά πρότυπα, δηλαδή ένα πρόγραμμα κοινωνικής υπηρεσίας το οποίο να μην τελεί υπό τον έλεγχο του στρατού και να μην έχει τιμωρητικό χαρακτήρα όσον αφορά τη διάρκειά του. Συμφώνησε επίσης να χορηγήσει αμνηστία σε όλους τους αντιρρησίες συνείδησης. * Ωστόσο, η Αρμενία δεν είχε τηρήσει ακόμη την υπόσχεσή της όταν κάλεσε για στράτευση τον Βαχάν Μπαγιατιάν, Μάρτυρα του Ιεχωβά και αντιρρησία συνείδησης. Το 2002, ο κ. Μπαγιατιάν καταδικάστηκε και φυλακίστηκε επειδή αρνήθηκε να εκτελέσει στρατιωτική υπηρεσία, και η Αρμενία δεν είχε ακόμη λάβει μέριμνα για ΕΚΥ. Το 2003, ο κ. Μπαγιατιάν κατέθεσε προσφυγή στο ΕΔΔΑ, ισχυριζόμενος ότι η Αρμενία παραβίασε το δικαίωμά του στην ελευθερία συνείδησης και θρησκείας τιμωρώντας τον με φυλάκιση.

Ανεπαρκής εναλλακτική—κατόπιν ποινή. Το 2004, η Αρμενία θέσπισε έναν νόμο για ΕΚΥ, και αρκετοί νεαροί Μάρτυρες δέχτηκαν την επιλογή να προσφέρουν ΕΚΥ αντί για στρατιωτική υπηρεσία. Όταν εντάχθηκαν όμως στο πρόγραμμα, κατάλαβαν ότι δεν το επέβλεπαν πολιτικές αρχές αλλά ο στρατός και, αφού έστειλαν ειδοποίηση, έφυγαν από την υπηρεσία τους. Γι’ αυτόν τον λόγο, τους συνέλαβαν και άσκησαν σε βάρος τους ποινική δίωξη, ενώ μερικούς τους καταδίκασαν σε φυλάκιση. Τον Μάιο του 2006, ο Χαΐκ Χατσατριάν και 18 άλλοι Μάρτυρες αντιρρησίες συνείδησης κατέθεσαν προσφυγή στο ΕΔΔΑ, ισχυριζόμενοι ότι με αυτή την παράνομη δίωξη είχαν παραβιαστεί τα δικαιώματά τους. *

Τα χρόνια περνούν χωρίς πρόοδο. Επί χρόνια, η Αρμενία δεν είχε κάνει βήματα για να τροποποιήσει τη νομοθεσία της σχετικά με την ΕΚΥ. Οι Μάρτυρες συνέχιζαν να απορρίπτουν την ανεπαρκή ΕΚΥ και η Αρμενία συνέχιζε να τους φυλακίζει—317 καταδικάστηκαν μεταξύ των ετών 2004 (όταν θεσπίστηκε ο νόμος για την ΕΚΥ) και 2013 (όταν τροποποιήθηκε αυτός ο νόμος) και εξέτισαν ποινές από 24 μέχρι 36 μήνες.

Όλο αυτό το διάστημα, το ΕΔΔΑ δεν είχε ασχοληθεί πολύ με το ζήτημα. Το 2009, εξέτασε την προσφυγή του κ. Μπαγιατιάν, η οποία πρόβαλλε το επιχείρημα ότι το δικαίωμά του στην άρνηση στράτευσης προστατεύεται από το Άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης, η οποία εγγυάται το δικαίωμα στην ελευθερία συνείδησης και θρησκείας. Ωστόσο, το ΕΔΔΑ ήταν υποχρεωμένο να βασιστεί στη νομολογία που εφάρμοζε επί δεκαετίες. Επέμεινε στον συλλογισμό ότι κατ’ αρχάς επαφίεται στην κάθε χώρα να αναγνωρίσει ή όχι το δικαίωμα άρνησης στράτευσης για λόγους συνείδησης. Αν η χώρα δεν το αναγνωρίζει, τότε το Άρθρο 9 δεν μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να εγγυηθεί ότι κάποιος δεν θα διωχθεί ποινικά λόγω της άρνησής του να υπηρετήσει στον στρατό. Εφόσον αυτή η απόφαση φαινόταν ασύμφωνη με τους επικρατούντες διεθνείς κανόνες όσον αφορά την αντίρρηση συνείδησης, οι δικηγόροι του κ. Μπαγιατιάν έκαναν αίτηση για παραπομπή της υπόθεσής του στο Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης του ΕΔΔΑ ώστε να επανεξεταστεί.

Σημαντική εξέλιξη. Η επανεξέταση της προσφυγής του κ. Μπαγιατιάν από το Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης του ΕΔΔΑ οδήγησε σε τροπή των πραγμάτων. Στις 7 Ιουλίου 2011, το ΕΔΔΑ δήλωσε σαφώς, για πρώτη φορά, ότι η αντίρρηση συνείδησης είναι ένα δικαίωμα που προστατεύεται από το Άρθρο 9 της Σύμβασης. Υποστήριξε ότι η Σύμβαση είναι «ζωντανό εργαλείο», για την ερμηνεία του οποίου πρέπει να λαμβάνεται υπόψη η εξελισσόμενη νομοθεσία που «ουσιαστικά έχει οδηγήσει σε μια γενική συναίνεση όσον αφορά το εν λόγω ζήτημα, όχι μόνο στην Ευρώπη αλλά και πέρα από αυτήν». Η απόφαση του Τμήματος Ευρείας Σύνθεσης όχι μόνο ανύψωσε το δικαίωμα της αντίρρησης συνείδησης στην Ευρώπη αλλά υποχρέωσε επίσης την Αρμενία να θεσπίσει μια αμιγώς εναλλακτική επιλογή στη στρατιωτική υπηρεσία για τους αντιρρησίες συνείδησης.

«Η αντίρρηση στη στράτευση, όταν υποκινείται από σοβαρή και ανυπέρβλητη σύγκρουση ανάμεσα στην υποχρέωση να υπηρετήσει κάποιος στον στρατό και στη συνείδησή του ή στα βαθιά ριζωμένα και γνήσια θρησκευτικά ή άλλα πιστεύω του, συνιστά πεποίθηση ή πίστη, η οποία διαθέτει επαρκή πειστικότητα, σοβαρότητα, συνοχή και σημασία προκειμένου να εξασφαλίσει τις εγγυήσεις του Άρθρου 9».—Μπαγιατιάν κατά Αρμενίας [GC], no. 23459/03, § 110, ECHR 2011

Συνεχίζει να μην υπάρχει αμιγώς εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία. Το καλοκαίρι του 2011, τέσσερις Μάρτυρες στην Αρμενία, μεταξύ αυτών και ο Αρτούρ Αδιάν, καταδικάστηκαν και φυλακίστηκαν επειδή αρνήθηκαν να προσφέρουν εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία, η οποία τελούσε υπό τον έλεγχο του στρατού. Κατέθεσαν προσφυγή στο ΕΔΔΑ, ισχυριζόμενοι ότι η Αρμενία παραβίασε τα δικαιώματά τους—η εναλλακτική υπηρεσία που πρόσφερε η Αρμενία από το 2004 δεν ανταποκρινόταν στα ευρωπαϊκά πρότυπα και ερχόταν σε αντίθεση με τη συνείδησή τους.

Το πρόβλημα της στρατιωτικής επίβλεψης στο πρόγραμμα κοινωνικής υπηρεσίας παραμένει άλυτο. Στις 27 Νοεμβρίου 2012, το ΕΔΔΑ εξέδωσε την απόφασή του στην υπόθεση Χατσατριάν και Άλλοι κατά Αρμενίας, η οποία αφορούσε τους 19 Μάρτυρες που είχαν εγκαταλείψει το πρόγραμμα ΕΚΥ επειδή τελούσε υπό την επίβλεψη στρατιωτικής και όχι πολιτικής αρχής. Το ΕΔΔΑ αποφάνθηκε ότι οι διώξεις και η φυλάκιση των Μαρτύρων ήταν παράνομες. Παρότι η απόφαση επισήμανε πως οι προσφεύγοντες κατήγγειλαν ότι το πρόγραμμα ΕΚΥ τελούσε υπό τον έλεγχο του στρατού, το Δικαστήριο δεν αποφάνθηκε όσον αφορά αυτό το σημείο στην υπόθεση Χατσατριάν.

Αμιγώς εναλλακτική υπηρεσία. Το καλοκαίρι του 2013, η κυβέρνηση της Αρμενίας τροποποίησε τη νομοθεσία της προκειμένου να θεσπίσει ΕΚΥ όπως είχε υποσχεθεί το 2001. Μέχρι τον Οκτώβριο του 2013, οι περισσότεροι Μάρτυρες στις φυλακές της Αρμενίας είχαν απελευθερωθεί, παρότι μερικοί που ολοκλήρωναν την έκτιση της ποινής τους επέλεξαν να παραμείνουν στη φυλακή μέχρις ότου εκτίσουν πλήρως την ποινή τους. Έκτοτε, προσφέρεται εναλλακτική κοινωνική υπηρεσία στους αντιρρησίες συνείδησης που αρνούνται τη στράτευση.

Οι δύο αποφάσεις του ΕΔΔΑ στις υποθέσεις Μπαγιατιάν και Χατσατριάν καθιστούν σαφές ότι η αντίρρηση συνείδησης στη στρατιωτική υπηρεσία αποτελεί θεμελιώδες δικαίωμα το οποίο η κυβέρνηση της Αρμενίας πρέπει να σέβεται. Ωστόσο, το ΕΔΔΑ δεν έφτασε μέχρι το σημείο να κρίνει ότι το πρόγραμμα εναλλακτικής κοινωνικής υπηρεσίας δεν θα έπρεπε να τελεί υπό τον έλεγχο ή την επίβλεψη του στρατού.

Αυτό το κενό καλύφτηκε όταν το ΕΔΔΑ εξέδωσε την απόφασή του στην υπόθεση Αδιάν και Άλλοι κατά Αρμενίας στις 12 Οκτωβρίου 2017. Σε αυτή την υπόθεση, το ΕΔΔΑ έκρινε ότι, εφόσον το δικαίωμα άρνησης στράτευσης για λόγους συνείδησης είναι προστατευμένο, η Αρμενία θα έπρεπε να προσφέρει στους αντιρρησίες συνείδησης μια αποδεκτή εναλλακτική υπηρεσία η οποία να εναρμονίζεται με τα ευρωπαϊκά πρότυπα. Το πρόγραμμα ΕΚΥ θα έπρεπε να τελεί εκτός ελέγχου και επίβλεψης του στρατού και να μην έχει τιμωρητικό χαρακτήρα. Το ΕΔΔΑ επιδίκασε αποζημίωση για την ποινή που είχαν υποστεί οι συγκεκριμένοι άντρες λόγω του ότι είχαν απορρίψει το ανεπαρκές πρόγραμμα.

«Το Δικαστήριο θεωρεί ότι το δικαίωμα στην αντίρρηση συνείδησης που εγγυάται το Άρθρο 9 της Σύμβασης θα ήταν ψευδαίσθηση αν επιτρεπόταν σε ένα Κράτος να οργανώσει και να εφαρμόσει σύστημα εναλλακτικής υπηρεσίας με τρόπο που δεν προσφέρει – είτε νομοθετικά είτε στην πράξη – εναλλακτική επιλογή αντί της στρατιωτικής υπηρεσίας, η οποία θα είναι αμιγώς κοινωνική και δεν θα έχει αποτρεπτικό ή τιμωρητικό χαρακτήρα».—Αδιάν και Άλλοι κατά Αρμενίας, nos. 75604/11, § 67, ECHR 2017

Τον Ιανουάριο του 2018, 161 Μάρτυρες στην Αρμενία είχαν ήδη ολοκληρώσει την ΕΚΥ τους, ενώ 105 συμμετέχουν αυτή τη στιγμή στο πρόγραμμα. Τόσο οι Μάρτυρες όσο και οι αρχές που επιβλέπουν το πρόγραμμα είναι ευχαριστημένοι από αυτό. Εξυπηρετεί πραγματικές ανάγκες της πολιτείας και ταυτόχρονα είναι αποδεκτό από τα άτομα που κάνουν αίτηση για να προσφέρουν υπηρεσία με εναλλακτικό τρόπο. Επίσης, έχει εξαλείψει το πρόβλημα ανθρωπίνων δικαιωμάτων που υπήρχε προηγουμένως στην Αρμενία.

Ο Αντρέ Καρμπονό, ένας από τους δικηγόρους που εκπροσώπησαν τους Μάρτυρες στην Αρμενία, επαίνεσε την κυβέρνηση για την επίλυση του ζητήματος. Δήλωσε: «Παρατηρώντας τις αποφάσεις του ΕΔΔΑ κατά της Αρμενίας, έχουμε δει την πρόοδο σε αυτό το ζήτημα σε σχέση με την εκδίκαση της υπόθεσης Μπαγιατιάν το 2011. Οι αποφάσεις στις υποθέσεις Χατσατριάν και Αδιάν προλείαναν το έδαφος για την ισχυρή προστασία μιας εναλλακτικής κοινωνικής υπηρεσίας στην οποία δεν έχει ανάμειξη ο στρατός. Ελπίζουμε ότι και άλλες χώρες που δεν έχουν πρόγραμμα αμιγώς εναλλακτικής κοινωνικής υπηρεσίας θα δουν την επιτυχία της Αρμενίας στην εφαρμογή εναλλακτικής υπηρεσίας που είναι αποδεκτή από τους αντιρρησίες συνείδησης και που λειτουργεί προς όφελος της πολιτείας».

1. 12 Οκτωβρίου 2017

   Το ΕΔΔΑ εκδίδει απόφαση στην υπόθεση Αδιάν και Άλλοι κατά Αρμενίας

2. Ιανουάριος 2014

   Οι πρώτοι Μάρτυρες που συμμετέχουν στο νέο πρόγραμμα ΕΚΥ ξεκινούν την εργασία τους

3. 12 Νοεμβρίου 2013

   Για πρώτη φορά έπειτα από 20 και πλέον χρόνια, κανένας Μάρτυρας δεν βρίσκεται στη φυλακή ως αντιρρησίας συνείδησης

4. 8 Ιουνίου 2013

   Η Αρμενία υιοθετεί τροποποιήσεις στη νομοθεσία της όσον αφορά την ΕΚΥ, οι οποίες τίθενται σε ισχύ τον Οκτώβριο του 2013

5. 27 Νοεμβρίου 2012

   Το ΕΔΔΑ εκδίδει απόφαση στην υπόθεση Χατσατριάν και Άλλοι κατά Αρμενίας

6. 10 Ιανουαρίου 2012

   Το ΕΔΔΑ επαναλαμβάνει την απόφαση για την υπόθεση Μπαγιατιάν στις υποθέσεις Μπουχαρατιάν κατά Αρμενίας και Τσατουριάν κατά Αρμενίας, διαπιστώνοντας ότι η Αρμενία παραβίασε το Άρθρο 9 όταν φυλάκισε τους Μάρτυρες

7. 7 Ιουλίου 2011

   Tο Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης του ΕΔΔΑ εντοπίζει παραβίαση του δικαιώματος στην ελευθερία συνείδησης (Άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης), προστατεύοντας, με ψήφους 16 προς 1, τα δικαιώματα των αντιρρησιών συνείδησης στην απόφαση που εκδίδει για την υπόθεση Μπαγιατιάν κατά Αρμενίας

8. 27 Οκτωβρίου 2009

   Το ΕΔΔΑ εκδίδει απόφαση στην υπόθεση Μπαγιατιάν κατά Αρμενίας, κρίνοντας ότι το Άρθρο 9 της Ευρωπαϊκής Σύμβασης δεν εφαρμόζεται στην αντίρρηση συνείδησης· η υπόθεση παραπέμπεται στο Τμήμα Ευρείας Σύνθεσης του ΕΔΔΑ

9. 2004

   Η Αρμενία υιοθετεί νομοθεσία για ΕΚΥ—υπό την επίβλεψη του στρατού

10. 2001

    Η Αρμενία δεσμεύεται να υιοθετήσει νομοθεσία για ΕΚΥ