مراجعه به متن

مراجعه به فهرست مطالب

از ایمان و اطاعت نوح،‏ دانیال و ایّوب سرمشق گیرید

از ایمان و اطاعت نوح،‏ دانیال و ایّوب سرمشق گیرید

‏«نوح و دانیال و ایوب .‏ .‏ .‏ تنها جانهای خود را به پارسایی خویش خواهند رهانید.‏»—‏حِزْقیال ۱۴:‏۱۴‏.‏

سرودهای:‏ ۸۹،‏ ۱۱۹

۱،‏ ۲.‏ الف)‏ نمونه‌های نوح،‏ دانیال و ایّوب چگونه به ما دلگرمی می‌دهد؟‏ ب)‏ حِزْقیال چه زمانی آیهٔ اصلی این مقاله را نوشت؟‏

آیا با سختی‌هایی همچون بیماری،‏ مشکلات اقتصادی یا اذیت و آزار روبرویید؟‏ آیا گاه برایتان دشوار است که با شادی یَهُوَه را خدمت کنید؟‏ اگر چنین است،‏ بررسی نمونه‌های نوح،‏ دانیال و ایّوب به شما امید و دلگرمی می‌دهد.‏ آنان نیز انسان‌هایی ناکامل بودند و با مشکلاتی مشابه مشکلات ما روبرو شدند.‏ گاه حتی جان آنان در خطر بود.‏ اما همچنان به یَهُوَه وفادار ماندند و در دید او نمونه‌هایی از ایمان و اطاعت شدند.‏—‏حِزْقیال ۱۴:‏۱۲-‏۱۴ خوانده شود.‏

۲ حِزْقیال در سال ۶۱۲ قبل از میلاد * آیهٔ اصلی این مقاله را نوشت.‏ (‏حز ۱:‏۱؛‏ ۸:‏۱‏)‏ چیزی به نابودی اورشلیم در سال ۶۰۷ قبل از میلاد نمانده بود.‏ در آن زمان افراد اندکی همچون نوح،‏ دانیال و ایّوب عمل کردند و خود را از آن نابودی نجات دادند.‏ (‏حز ۹:‏۱-‏۵‏)‏ در بین آنان می‌توان از اِرْمیا،‏ باروک،‏ عَبَدْمَلَک و رکابیان نام برد.‏

۳.‏ در این مقاله به بررسی چه موضوعاتی می‌پردازیم؟‏

۳ امروزه نیز فقط انسان‌هایی که همچون نوح،‏ دانیال و ایّوب از دید یَهُوَه درستکار هستند،‏ هنگام نابودی این دنیای شریر رهایی می‌یابند.‏ (‏مکا ۷:‏۹،‏ ۱۴‏)‏ در این مقاله خواهیم دید که چرا یَهُوَه این سه خادم وفادارش را نمونه‌ای برای دیگران قرار داد.‏ هنگام بررسی نمونهٔ آنان توجه کنید که ۱)‏ چه مشکلاتی داشتند و ۲)‏ ما چطور می‌توانیم از ایمان و اطاعت آنان را سرمشق گیریم.‏

وفاداری و اطاعت نوح در طول ۹ قرن

۴،‏ ۵.‏ نوح با چه مشکلاتی روبرو بود و چرا پایداری او فوق‌العاده بود؟‏

۴ نوح با چه مشکلاتی روبرو بود؟‏ در زمان خَنوخ،‏ جد نوح،‏ مردمان از خدا روی گردانده بودند و بر علیه یَهُوَه «سخنان زننده‌ای» می‌گفتند.‏ (‏یهو ۱۴،‏ ۱۵‏)‏ خشونت نیز روزبه‌روز بیشتر می‌شد.‏ به طوری که در زمان نوح «زمین .‏ .‏ .‏ آکنده از خشونت شده بود.‏» در آن زمان،‏ فرشتگان شریر بدنی انسانی به خود گرفته و از میان انسان‌ها زنانی به همسری می‌گرفتند و صاحب پسرانی ظالم و بی‌رحم می‌شدند.‏ (‏پیدا ۶:‏۲-‏۴،‏ ۱۱،‏ ۱۲‏)‏ اما نوح با همهٔ آنان فرق داشت.‏ ‹نوح در نظر خداوند فیض یافت.‏ او در روزگار خویش بی‌عیب بود و با خدا راه می‌رفت.‏›—‏پیدا ۶:‏۸،‏ ۹‏.‏

۵ این عبارات چه نکاتی را دربارهٔ نوح برجسته می‌کند؟‏ نوح پیش از توفان،‏ تنها ۷۰ یا ۸۰ سال به یَهُوَه خدمت نکرد.‏ بلکه او در آن دنیای شریر حدود ۶۰۰ سال به یَهُوَه وفادار ماند!‏ (‏پیدا ۷:‏۱۱‏)‏ به‌علاوه،‏ در آن زمان مانند امروز جماعتی از پرستندگان یَهُوَه وجود نداشت که به نوح کمک کرده و او را تشویق کنند.‏ از قرار معلوم،‏ خواهران و برادران نوح هم پرستندهٔ یَهُوَه نبودند.‏ *

۶.‏ نوح چگونه شجاعتی فوق‌العاده از خود نشان داد؟‏

۶ نوح تنها به این قانع نبود که درستکار باشد.‏ او با شجاعت «طریق درست خدا را موعظه می‌کرد» و ایمانش را در ملأعام ابراز می‌کرد.‏ (‏۲پطر ۲:‏۵‏)‏ پولُس رسول دربارهٔ نوح می‌گوید که او ‹با ایمانش دنیا را محکوم کرد.‏› (‏عبر ۱۱:‏۷‏)‏ بنابراین جای شکی نیست که مردم او را مسخره کرده و با او مخالفت می‌کردند.‏ حتی شاید با خشونت با او رفتار می‌کردند.‏ اما نوح هیچ ‹ترسی از انسان› نداشت.‏ (‏امث ۲۹:‏۲۵‏)‏ او از شجاعتی برخوردار بود که یَهُوَه به خادمان وفادارش می‌بخشد.‏

۷.‏ نوح هنگام ساخت کشتی با چه مشکلاتی روبرو بود؟‏

۷ نوح بیش از ۵ قرن به یَهُوَه خدمت کرده بود که یَهُوَه از او خواست تا برای نجات انسان‌ها و حیوانات کشتی‌ای بسازد.‏ (‏پیدا ۵:‏۳۲؛‏ ۶:‏۱۴‏)‏ ساخت چنین کشتی بزرگی برای نوح چندان راحت نبود.‏ به‌علاوه،‏ نوح به‌خوبی می‌دانست که با این کار،‏ مردم بیش از پیش او را مسخره خواهند کرد و با او به مخالفت بر خواهند خواست.‏ اما با ایمان مطیع یَهُوَه ماند و «هرآنچه را که خدا به وی فرمان داده بود،‏ به انجام رسانید.‏»—‏پیدا ۶:‏۲۲‏.‏

۸.‏ نوح چطور اطمینان داشت که یَهُوَه نیازهایش را تأمین می‌کند؟‏

۸ مشکل دیگری که نوح با آن مواجه بود،‏ تأمین معاش خانواده‌اش بود.‏ پیش از توفان،‏ همهٔ مردم منجمله نوح باید برای کشت و زرع و تهیهٔ غذا سخت کار می‌کردند.‏ (‏پیدا ۵:‏۲۸،‏ ۲۹‏)‏ با این حال،‏ او هیچ وقت اجازه نداد تأمین نیازهای خانواده،‏ مانع تمرکزش بر خدمت به یَهُوَه شود.‏ حتی هنگام ساخت کشتی که حدود ۴۰ تا ۵۰ سال طول کشید،‏ همواره بر امور روحانی تمرکز داشت.‏ پس از توفان نیز نوح ۳۵۰ سال به یَهُوَه خدمت کرد.‏ (‏پیدا ۹:‏۲۸‏)‏ به‌راستی که چه نمونهٔ خوبی از ایمان و اطاعت!‏

۹،‏ ۱۰.‏ الف)‏ ما چطور می‌توانیم ایمان و اطاعت نوح را سرمشق قرار دهیم؟‏ ب)‏ یَهُوَه برای آنانی که از معیارهای والایش جانبداری می‌کنند چه می‌کند؟‏

۹ چگونه ایمان و اطاعت نوح را سرمشق قرار دهیم؟‏ بدین منظور باید از یَهُوَه و معیارهای والایش جانبداری کنیم،‏ نشان دهیم که به دنیای شیطان تعلّق نداریم و همواره به پادشاهی خدا اولویت دهیم.‏ (‏مت ۶:‏۳۳؛‏ یو ۱۵:‏۱۹‏)‏ البته با این کار مورد تأیید انسان‌های دنیوی نخواهیم بود.‏ برای مثال،‏ از آنجایی که ما دربارهٔ ازدواج و روابط جنسی همواره اصول یَهُوَه را در نظر می‌گیریم،‏ ممکن است در رسانه‌ها نظراتی منفی دربارهٔ اعتقادات ما بیان شود.‏ ‏(‏مَلاکی ۳:‏۱۷،‏ ۱۸ خوانده شود.‏)‏ بنابراین ما می‌خواهیم همچون نوح،‏ همواره خداترس بمانیم و ترسی از انسان به دل راه ندهیم،‏ زیرا می‌دانیم تنها یَهُوَه می‌تواند به ما حیات جاودان بخشد.‏—‏لو ۱۲:‏۴،‏ ۵‏.‏

۱۰ شما نیز می‌توانید از خود بپرسید:‏ ‹آیا زمانی که مورد تمسخر و انتقاد دیگران قرار می‌گیرم،‏ از معیارهای والای یَهُوَه جانبداری می‌کنم؟‏ آیا وقتی تحت فشار اقتصادی هستم،‏ اطمینان دارم که یَهُوَه نیازهای من و خانواده‌ام را تأمین می‌کند؟‏› اگر شما نیز ایمان و اطاعت نوح را سرمشق قرار دهید،‏ می‌توانید اطمینان داشته باشید که یَهُوَه به نیازهای شما رسیدگی خواهد کرد.‏—‏فیلیپ ۴:‏۶،‏ ۷‏.‏

وفاداری و اطاعت دانیال در بین مردمانی شریر

۱۱.‏ دانیال و سه دوستش با چه مشکلات بزرگی در بابل روبرو شدند؟‏ (‏تصویر ابتدای مقاله ملاحظه شود.‏)‏

۱۱ دانیال با چه مشکلاتی روبرو بود؟‏ دانیال به بابل تبعید شده بود؛‏ شهری مملو از بت‌پرستی و سحر و جادو.‏ به‌علاوه،‏ بابلیان با دید حقارت به یهودیان می‌نگریستند.‏ آنان یهودیان و خدایشان یَهُوَه را مسخره می‌کردند.‏ (‏مز ۱۳۷:‏۱،‏ ۳‏)‏ اعمال آنان،‏ یهودیان وفاداری همچون دانیال را بسیار می‌رنجاند.‏ همچنین بسیاری از مردم،‏ دانیال و سه دوستش حَنَنیا،‏ میشائیل و عَزَریا را تحت نظر داشتند،‏ زیرا قرار بود آنان برای کار در دربار پادشاه بابل آموزش ببینند.‏ همچنین آنان باید رژیم غذایی پادشاه را دنبال می‌کردند.‏ آن رژیم شامل غذاهایی می‌شد که یَهُوَه خوردن آن‌ها را منع کرده بود.‏ از این رو،‏ «دانیال در دل خود عزم کرد که خود را با طعام پادشاه و شرابی که وی می‌نوشید،‏ نجس نسازد.‏»—‏دان ۱:‏۵-‏۸،‏ ۱۴-‏۱۷‏.‏

۱۲.‏ الف)‏ دانیال چه خصوصیات خوبی داشت؟‏ ب)‏ یَهُوَه چه دیدگاهی نسبت به دانیال داشت؟‏

۱۲ دانیال با مشکل دیگری نیز روبرو بود که در ابتدا چندان جدّی به نظر نمی‌رسید.‏ از آنجا که او توانایی‌های ویژه‌ای داشت،‏ پادشاه مسئولیت‌های ویژه‌ای به او داد.‏ (‏دان ۱:‏۱۹،‏ ۲۰‏)‏ اما دانیال خودرأی و مغرور نبود.‏ او همواره فروتن ماند و تمام موفقیت‌هایش را به یَهُوَه نسبت داد.‏ (‏دان ۲:‏۳۰‏)‏ این خصوصیات دانیال یَهُوَه را بر آن داشت که از او در کنار مردانی همچون نوح و ایّوب به‌عنوان نمونه‌های درستکاری نام ببرد.‏ این در حالی بود که نوح و ایّوب تمام عمر خود را به یَهُوَه خدمت کرده بودند،‏ اما دانیال هنوز در دوران جوانی‌اش به سر می‌برد.‏ به‌راستی که یَهُوَه چه اطمینانی به دانیال داشت!‏ دانیال ایمان و اطاعتش را تا پایان زندگی حفظ کرد.‏ زمانی که او نزدیک به ۱۰۰ سال داشت،‏ فرشتهٔ یَهُوَه به او گفت:‏ «ای دانیال،‏ ای مرد بسیار محبوب.‏»—‏دان ۱۰:‏۱۱‏.‏

۱۳.‏ چرا یَهُوَه ترتیبی داد که دانیال به مقامی عالی‌رتبه برسد؟‏

۱۳ دانیال با حمایت یَهُوَه،‏ یکی از مقامات عالی‌رتبهٔ امپراتوری بابل و سپس امپراتوری ماد و پارس شد.‏ (‏دان ۱:‏۲۱؛‏ ۶:‏۱،‏ ۲‏)‏ احتمالاً یَهُوَه ترتیبی داده بود که دانیال به این مقام برسد تا بتواند به قوم خدا کمک کند.‏ درست همان طور که یوسف در مصر و اِستَر و مُردِخای در زمان امپراتوری پارس به قوم خدا کمک کردند.‏ * (‏دان ۲:‏۴۸‏)‏ تصوّر کنید که یهودیان تبعیدشده به بابل منجمله حِزْقیال چقدر دلگرم شدند وقتی دیدند که یَهُوَه برای کمک به آنان از دانیال استفاده می‌کند.‏

یَهُوَه برای آنانی که وفاداری خود را حفظ می‌کنند،‏ ارزش زیادی قائل است (‏بندهای ۱۴،‏ ۱۵ ملاحظه شود)‏

۱۴،‏ ۱۵.‏ الف)‏ شرایط ما چه شباهتی با شرایط دانیال دارد؟‏ ب)‏ والدین چگونه می‌توانند از والدین دانیال سرمشق گیرند؟‏

۱۴ چگونه ایمان و اطاعت دانیال را سرمشق قرار دهیم؟‏ در زمان امپراتوری بابل معیارهای روحانی و اخلاقی کاملاً در بین مردم از بین رفته بود.‏ به طور مشابه،‏ دنیای امروز نیز تحت نفوذ دین کاذب و مملو از غیراخلاقیات و پرستش کاذب است.‏ کتاب مقدّس دنیای امروز را «مسکن دیوها» می‌خواند.‏ (‏مکا ۱۸:‏۲‏)‏ ما در دنیای امروز همچون بیگانگان هستیم.‏ تفاوت ما با مردم دنیا برای همه آشکار است.‏ از این رو،‏ ممکن است ما نیز مورد تمسخر دیگران قرار گیریم.‏ (‏مرق ۱۳:‏۱۳‏)‏ ما می‌خواهیم مانند دانیال به یَهُوَه خدا نزدیک‌تر شویم.‏ اگر فروتن بمانیم و با اطمینان از یَهُوَه اطاعت کنیم،‏ او برایمان ارزش زیادی قائل خواهد بود.‏—‏حج ۲:‏۷‏.‏

۱۵ امروزه والدین می‌توانند از والدین دانیال سرمشق گیرند.‏ چگونه؟‏ با وجود شرارتی که در زمان کودکی دانیال در یهودا رواج داشت،‏ او در محبت به خدا رشد کرد.‏ البته این امر اتفاقی نبود!‏ بلکه حاصل اصولی بود که پدر و مادر دانیال به او آموخته بودند.‏ (‏امث ۲۲:‏۶‏)‏ حتی معنی اسم دانیال که «داور من خداست» می‌باشد،‏ نشانهٔ محبت والدین او به یَهُوَه است.‏ بنابراین،‏ والدین باید همواره با صبر و حوصله فرزندشان را در راه شناخت یَهُوَه تربیت کنند.‏ (‏افس ۶:‏۴‏)‏ آنان باید برای فرزندشان دعا کنند؛‏ حال چه به تنهایی چه به همراه او.‏ اگر والدین تمام تلاش خود را بکنند که حقایق کلام خدا به دل فرزندشان راه یابد،‏ برکات فراوانی نصیبشان می‌شود.‏—‏مز ۳۷:‏۵‏.‏

وفاداری و اطاعت ایّوب هم در رفاه و هم در سختی

۱۶،‏ ۱۷.‏ ایّوب با چه مشکلات بزرگی روبرو شد؟‏

۱۶ ایّوب با چه مشکلاتی روبرو بود؟‏ زندگی ایّوب در طی سال‌ها با تغییرات بزرگی روبرو شد.‏ او پیش از مشکلاتش «از تمامی مردمان مشرق‌زمین بزرگتر بود.‏» (‏ایو ۱:‏۳‏)‏ ایّوب فردی ثروتمند،‏ شناخته‌شده و بسیار محترم بود.‏ (‏ایو ۲۹:‏۷-‏۱۶‏)‏ با این حال،‏ او هرگز خود را از دیگران بالاتر نمی‌دید و همواره نیاز به خدا را حس می‌کرد.‏ از این رو،‏ یَهُوَه او را «خادم» خود خواند و دربارهٔ او گفت:‏ «مردی بی‌عیب و صالح که از خدا می‌ترسد و از بدی اجتناب می‌کند.‏»—‏ایو ۱:‏۸‏.‏

۱۷ در مدت زمانی بسیار کوتاه،‏ زندگی ایّوب کاملاً دگرگون شد.‏ او هر آنچه داشت را از دست داد و به قدری ناامید شده بود که آرزوی مرگ می‌کرد.‏ در واقع،‏ عامل این شرایط ایّوب،‏ شیطان بود.‏ او ایّوب را متهم کرده بود که یَهُوَه را به دلیل نفع شخصی‌اش خدمت می‌کند.‏ ‏(‏ایّوب ۱:‏۹،‏ ۱۰ خوانده شود.‏)‏ یَهُوَه به‌راحتی از این اتهام چشم‌پوشی نکرد!‏ او به ایّوب فرصتی داد تا وفاداری خود را ثابت کند و نشان دهد که از روی محبت و خلوص نیّت یَهُوَه را می‌پرستد.‏

۱۸.‏ الف)‏ چرا وفاداری ایّوب نمونه است؟‏ ب)‏ رفتار یَهُوَه با ایّوب،‏ چه نکاتی را دربارهٔ یَهُوَه نشان می‌دهد؟‏

۱۸ شیطان بلاهای بسیاری بر سر ایّوب آورد و با بی‌رحمی به او حمله کرد.‏ شیطان می‌خواست طوری بر ایّوب تأثیر گذارد که او خدا را عامل مصیبت‌هایش بداند.‏ (‏ایو ۱:‏۱۳-‏۲۱‏)‏ سپس سه نفر که خود را دوست ایّوب می‌خواندند با سخنان نیش‌دار خود ایّوب را مستحق چنین مجازاتی از سوی خدا دانستند!‏ (‏ایو ۲:‏۱۱؛‏ ۲۲:‏۱،‏ ۵-‏۱۰‏)‏ با این حال،‏ ایّوب وفاداری خود را حفظ کرد.‏ او گاه تحت فشار و سختی زیاد،‏ سخنانی ناشایست بر زبان می‌آورد.‏ اما یَهُوَه کاملاً شرایط او را درک می‌کرد.‏ (‏ایو ۶:‏۱-‏۳‏)‏ یَهُوَه می‌دید که ایّوب با وجود تمام اتهامات و حملات بی‌رحمانهٔ شیطان،‏ هرگز به خدا پشت نکرده است.‏ از این رو،‏ او در پایان سختی‌های ایّوب دو برابر آنچه را که او در ابتدا داشت به او بخشید.‏ به‌علاوه،‏ ایّوب ۱۴۰ سال دیگر نیز زندگی کرد.‏ (‏یعقو ۵:‏۱۱‏)‏ او در این سال‌ها با تمام وجود به یَهُوَه خدمت کرد.‏ گواه این امر،‏ آیهٔ اصلی این مقاله است؛‏ زیرا زمانی که حِزْقیال این آیه را نوشت قرن‌ها از مرگ ایّوب می‌گذشت.‏

۱۹،‏ ۲۰.‏ الف)‏ چگونه می‌توانیم ایمان و اطاعت ایّوب را سرمشق قرار دهیم؟‏ ب)‏ چگونه می‌توانیم در برخورد با دیگران از حس همدردی یَهُوَه الگو گیریم؟‏

۱۹ چگونه ایمان و اطاعت ایّوب را سرمشق قرار دهیم؟‏ ما تحت هر شرایطی باید همواره در زندگی به یَهُوَه اولویت دهیم.‏ باید با اطمینان کامل و با تمام وجود از او اطاعت کنیم.‏ ما دلایل بسیاری برای این کار داریم که ایّوب از آن‌ها آگاه نبود!‏ برای مثال با شیطان و ترفندهای او آشنا هستیم.‏ (‏۲قر ۲:‏۱۱‏)‏ همچنین کتاب مقدّس،‏ به‌خصوص کتاب ایّوب نشان می‌دهد که چرا خدا جلوی مصیبت‌های بشر را نگرفته است.‏ به علاوه،‏ طبق پیشگویی دانیال می‌دانیم که پادشاهی خدا،‏ حکومتی جهانی است که عیسی مسیح پادشاه آن است.‏ (‏دان ۷:‏۱۳،‏ ۱۴‏)‏ همچنین می‌دانیم که این پادشاهی در آینده‌ای نزدیک برای همیشه به مصیبت‌های بشر پایان می‌دهد.‏

۲۰ شرح‌حال ایّوب نشان می‌دهد که ما باید شرایط هم‌ایمانانی را که در سختی هستند درک کنیم.‏ برخی از آنان ممکن است مانند ایّوب سخنانی ناشایست بر زبان آورند.‏ (‏جا ۷:‏۷‏،‏ ترجمهٔ قدیم‏)‏ اگر ما به جای قضاوت این افراد با آنان همدردی کنیم،‏ از یَهُوَه خدای رحیم و با محبتمان سرمشق گرفته‌ایم.‏—‏مز ۱۰۳:‏۸‏.‏

یَهُوَه ‹شما را قوی خواهد ساخت›‏

۲۱.‏ سخنان پِطرُس در ۱پِطرُس ۵:‏۱۰ چه ارتباطی با شرح‌حال نوح،‏ دانیال و ایّوب دارد؟‏

۲۱ نوح،‏ دانیال و ایّوب در زمان‌های متفاوتی زندگی می‌کردند و شرایط مختلفی داشتند.‏ اما آنان در مشکلات،‏ پایدار ماندند.‏ شرح‌حال آنان سخنان پِطرُس رسول را به یادمان می‌آورد که گفت:‏ «پس از آن که برای مدتی کوتاه آزار و سختی دیدید،‏ خدایی که پر از لطف است .‏ .‏ .‏ آموزشتان را به پایان خواهد رساند.‏ او شما را استوار،‏ قوی و ثابت‌قدم خواهد ساخت.‏»—‏۱پطر ۵:‏۱۰‏.‏

۲۲.‏ در مقالهٔ بعدی به بررسی چه موضوعی می‌پردازیم؟‏

۲۲ در سخنان الهامی پِطرُس،‏ یَهُوَه به ما اطمینان می‌دهد که خادمانش را استوار و قوی می‌سازد.‏ این سخنان،‏ امروزه نیز شامل حال خادمان یَهُوَه می‌شود.‏ این خواست همهٔ ماست که یَهُوَه به ما قدرت بخشد و در پرستش او استوار بمانیم.‏ به همین دلیل،‏ می‌خواهیم از ایمان و اطاعت نوح،‏ دانیال و ایّوب سرمشق گیریم.‏ در مقالهٔ بعد خواهیم دید که دلیل اصلی وفادار ماندن آنان شناخت واقعی یَهُوَه بود.‏ در واقع،‏ آن خادمان ‹درک کردند› که خدا چه انتظاری از آنان دارد.‏ (‏امث ۲۸:‏۵‏)‏ ما نیز می‌توانیم چنین کنیم.‏

^ بند 2 حِزْقیال در سال ۶۱۷ قبل از میلاد تبعید شد.‏ او آیات حِزْقیال ۸:‏۱–‏۱۹:‏۱۴ را «در سال ششم» تبعیدش یعنی سال ۶۱۲ قبل از میلاد نوشت.‏

^ بند 5 لَمِک،‏ پدر نوح که مردی خداترس بود،‏ حدوداً پنج سال پیش از توفان درگذشت.‏ اگر تصوّر کنیم که مادر،‏ خواهران و برادران نوح نیز هنگام توفان زنده بودند،‏ در آن توفان نابود شدند.‏

^ بند 13 به سه دوست دانیال نیز در امپراتوری بابل اختیاراتی داده شد و احتمالاً یَهُوَه از آنان نیز برای کمک به قومش استفاده کرد.‏—‏دان ۲:‏۴۹‏.‏