طریقهای یَهُوَه را بیاموزیم
طریقهای یَهُوَه را بیاموزیم
«طریق خود را به من بیاموز تا تو را بشناسم.» — خروج ۳۳:۱۳.
۱، ۲. الف) موسی با دیدن رنج برادر عبرانیاش چه کرد؟ ب) یَهُوَه برای آنکه از موسی استفاده کند چه چیزی را باید به وی میآموخت؟
موسی در دربار فرعون، بزرگ شد و در آنجا تمام علومی را که درباریان و اشراف مصر میآموختند، فرا گرفت. او نیک میدانست اصل و نسبش عبرانی است، نه مصری. لذا، در سن ۴۰ سالگی برای دیدن قوم خود نزد ایشان رفت. موسی وقتی دید فردی مصری با یکی از برادران عبرانیاش بدرفتاری میکند به دفاع از او برخاست و آن مصری را به قتل رساند. موسی با این کار موضع خود را مشخص کرد و نشان داد طرفدار یَهُوَه است و نسبت به قوم او احساس مسئولیت میکند. او تصوّر میکرد یَهُوَه بدین شکل از او برای رهایی قومش از دست مصریان استفاده میکند. ( اَعمال ۷:۲۱-۲۵؛ عبرانیان ۱۱:۲۴، ۲۵) وقتی موسی متوجه شد خبر آن قتل پخش شده و در دربار به عنوان فردی قانونشکن شناخته شده است، مجبور شد بگریزد. ( خروج ۲:۱۱-۱۵) یَهُوَه در نظر داشت از موسی برای رهایی قومش استفاده کند. اما، نخست میبایست راه و روش خود را به او میآموخت. آیا موسی حاضر بود از یَهُوَه تعلیم بگیرد؟ — مزمور ۲۵:۹.
۲ بعد از این واقعه، موسی ۴۰ سال را در سرزمینی بیگانه و در غربت به شبانی گوسفندان گذراند. او از اینکه برادران عبرانیاش به خاطر کاری که برایشان کرده بود قدردانی نکردند، کینهای به دل نگرفت. سالها گذشت و اگرچه به نظر میرسید یَهُوَه آموزشی به او نمیدهد ولی موسی خود را به دست توانای او سپرده بود تا شخصیتش را شکل دهد. بعدها در کلام الهامی کتاب اعداد از او به عنوان مردی بسیار متواضع یاد شد؛ متواضعتر از هر انسانی در آن زمان. ( اعداد ۱۲:۳) یَهُوَه به نحو فوقالعادهای از موسی برای انجام ارادهاش استفاده کرد. ما نیز اگر طریق تواضع را در پیش بگیریم از برکات یَهُوَه برخوردار خواهیم شد. — صَفَنْیا ۲:۳.
مأموریتی خطیر به موسی واگذار شد
۳، ۴. الف) یَهُوَه چه مأموریتی به موسی داد؟ ب) یَهُوَه چه کمکی در اختیار موسی قرار داد؟
۳ یک روز نزدیک کوه حوریب در شبهجزیرهٔ سینا فرشتهای از جانب یَهُوَه به موسی چنین گفت: «هرآینه مصیبت قوم خود را که در مصرند دیدم، و استغاثهٔ ایشان را از دست سرکاران ایشان شنیدم، زیرا غمهای ایشان را میدانم. و نزول کردم تا ایشان را از دست مصریان خلاصی دهم، و ایشان را از آن زمین به زمین نیکو و وسیع برآورم، به زمینی که به شیر و شهد جاری است.» ( خروج ۳:۲، ۷، ۸) واضح بود که یَهُوَه وظیفهای برای موسی در نظر داشت، ولی موسی میبایست به طریقی که یَهُوَه به او نشان میداد عمل میکرد.
۴ فرشتهٔ یَهُوَه چنین افزود: ‹اکنون بیا تا تو را نزد فرعون بفرستم، تا قوم من، بنیاسرائیل را از مصر بیرون آوری.› موسی به هیچ وجه صلاحیت این کار را در خود نمیدید؛ و البته بدون کمک یَهُوَه واقعاً هم صلاحیت این کار را نداشت. از این رو، یَهُوَه به وی قوّتقلب داد که ‹با وی خواهد بود.› ( خروج ۳:۱۰-۱۲) یَهُوَه برای آنکه نشان دهد موسی را از جانب خود فرستاده است به او قدرت انجام معجزه داد. او هارون، برادر موسی را به عنوان سخنگو برگزید. آنان میبایست مطابق دستورات و سخنان یَهُوَه عمل میکردند. ( خروج ۴:۱-۱۷) آیا موسی در انجام این مأموریتش امین بود؟
۵. چرا تحمّل رفتار اسرائیلیان برای موسی دشوار بود؟
۵ در آغاز پیران و مشایخ اسرائیل به سخنان موسی و هارون گوش میکردند. ( خروج ۴:۲۹-۳۱) اما چیزی نگذشت که سرکارگران اسرائیلی شروع به سرزنش موسی و هارون کردند چرا که اسرائیلیان را از چشم مصریان انداخته بودند. ( خروج ۵:۱۹-۲۱؛ ۶:۹) همین طور وقتی اسرائیلیان از مصر رهایی یافتند و به مقابل دریای سرخ رسیدند و متوجه شدند که ارابههای مصری آنان را تعقیب میکنند از روی ترس بار دیگر شروع به سرزنش موسی کردند. شما در چنین موقعیتی چه میکردید؟ موسی به قوم فرمان داد که خیمههای خود را برای پیشروی جمع کنند. اما مگر آنان میتوانستند بدون قایق در دریا پیشروی کنند؟ در آنجا بود که یَهُوَه دریای سرخ را در مقابل آنان گشود و قوم از میان آن عبور کردند. — خروج ۱۴:۱-۲۲.
موضوعی حیاتیتر از آزادی
۶. یَهُوَه هنگامی که مأموریت موسی را به وی ابلاغ کرد چه موضوع حیاتیای را خاطر نشان ساخت؟
۶ یَهُوَه در مأموریتی که به موسی واگذار کرد بر اهمیت نام خود تأکید فراوان نمود. آری، احترام به خدا و نام وی اهمیت حیاتی داشت. وقتی موسی از خدا نام او را سؤال کرد، خدا گفت: «هستم آنکه هستم.» سپس به موسی گفت که به قوم چنین بگوید: «یَهُوَه خدای پدران شما، خدای ابراهیم و خدای اسحاق و خدای یعقوب، مرا نزد شما فرستاده.» سپس یَهُوَه افزود: «این است نام من تا ابدالآباد، و این است یادگاری من نسلاً بعد نسل.» ( خروج ۳:۱۳-۱۵) امروزه نیز خادمان واقعی خدا در تمام دنیا او را به این نام میخوانند. — اِشَعْیا ۱۲:۴، ۵؛ ۴۳:۱۰-۱۲.
۷. یَهُوَه با وجود غرور فرعون از موسی چه چیزی خواست؟
۷ وقتی موسی و هارون به حضور فرعون رسیدند و کلام یَهُوَه را به او اعلام کردند، فرعون با غرور گفت: «یَهُوَه کیست که قول او را بشنوم و اسرائیل را رهایی دهم؟ یَهُوَه را نمیشناسم و اسرائیل را نیز رها نخواهم کرد.» ( خروج ۵:۱، ۲) فرعون در برخوردهای خود با موسی و هارون سرسختانه و حیلهگرانه عمل میکرد. با این حال، یَهُوَه به کرّات موسی را نزد او فرستاد. ( خروج ۷:۱۴-۱۶، ۲۰-۲۳؛ ۸:۱، ۲، ۲۰) این ملاقاتهای مکرّر با شخصی چنین سختدل چه نتیجهای میتوانست داشته باشد؟ از یک سو اسرائیلیان آرزوی رهایی داشتند و از سوی دیگر فرعون سرسختانه مخالفت میورزید. شما در موقعیت موسی چه میکردید؟
۸. طریقی که یَهُوَه با فرعون در پیش گرفت چه نتیجهای داشت، و اثر آن تا به امروز چه بوده است؟
۸ موسی این پیام را نیز به سمع فرعون رساند: «یَهُوَه خدای عبرانیان چنین میگوید: ‹قوم مرا رها کن تا مرا عبادت نمایند. . . . زیرا اگر تا کنون دست خود را دراز کرده، و تو را و قومت را به وبا مبتلا ساخته بودم، هرآینه از زمین هلاک میشدی. و لٰکن برای همین تو را برپا داشتهام تا قدرت خود را به تو نشان دهم، و نام من در تمامی جهان شایع شود.› » ( خروج ۹:۱۳-۱۶) یَهُوَه با حکمی که علیه فرعون صادر کرد میخواست قدرت خود را به تمام کسانی که از فرامین او سرپیچی میکنند نشان دهد. این موضوع شامل حال شیطان نیز میشد که عیسی او را «رئیس این جهان» خواند. ( یوحنّا ۱۴:۳۰؛ رومیان ۹:۱۷-۲۴) نام یَهُوَه چنانکه خود نیز از پیش اعلام نموده بود در تمام زمین شهرت یافت. صبر و شکیبایی یَهُوَه سبب بقای قوم اسرائیل شد و این امکان را فراهم ساخت تا آنان و جمع کثیری از اقوام دیگر که از مصر بیرون آمده بودند به پرستش او بپردازند. ( خروج ۹:۲۰، ۲۱؛ ۱۲:۳۷، ۳۸) از آن زمان تا کنون به سبب اعلام نام یَهُوَه میلیونها نفر به پرستش حقیقی روی آوردهاند.
هدایت قومی سرکش
۹. عبرانیان چگونه به یَهُوَه بیاحترامی میکردند؟
۹ عبرانیان به خوبی با نام خدا آشنا بودند. موسی نیز هنگام صحبت کردن با آنان از نام خدا استفاده میکرد. اما متأسفانه آنان احترامی را که درخور یَهُوَه بود برای او قائل نبودند. کمی پس از آنکه اسرائیلیان از مصر بیرون آمدند و در بیابان برای مدت کوتاهی بیآب ماندند از موسی گِله کردند و زبان به شکایت گشودند. وقتی به آب رسیدند از بیغذایی شکایت کردند. موسی به آنان گوشزد کرد که این شکایتهایشان بر ضدّ او و هارون نیست بلکه بر ضدّ شخص یَهُوَه است. ( خروج ۱۵:۲۲-۲۴؛ ۱۶:۲-۱۲) یَهُوَه در کنار کوه سینا قوانین خود را به آنان داد و همین طور صحنهٔ حیرتانگیزی از قدرت خود را در مقابل چشمانشان نمایان ساخت. اما اندکی بعد در همان مکان گوسالهای طلایی ساختند و به پرستش آن پرداختند و این بتپرستی خود را «عید یَهُوَه» خواندند. — خروج ۳۲:۱-۹.
۱۰. چرا بویژه پیران مسیحی نیاز دارند مطابق سخن موسی در خروج ۳۳:۱۳ دعا کنند؟
۱۰ موسی چگونه میتوانست قومی را که یَهُوَه آنها را قومی سرکش خوانده بود راهنمایی کند؟ موسی از یَهُوَه چنین تمنا کرد: «اگر فیالحقیقه منظور نظر تو شدهام، طریق خود را به من بیاموز تا تو را بشناسم، و در حضور تو فیض یابم.» ( خروج ۳۳:۱۳) امروزه، سرپرستان جماعات مسیحی امّتی را شبانی میکنند که طبعاً بسیار متواضعتر از اسرائیل باستان است. با این حال، آنان نیز در دعا به یَهُوَه میگویند: «ای خداوند، طریقهای خود را به من بیاموز و راههای خویش را به من تعلیم ده.» ( مزمور ۲۵:۴) این مردان با درک کلام یَهُوَه و شناخت شخصیت او یاد میگیرند مسائل را به راه و روش او حل کنند.
یَهُوَه از خادمانش چه انتظار دارد
۱۱. یَهُوَه چه فرامینی به موسی داد، و چرا دانستن آنها برای ما نیز اهمیت دارد؟
۱۱ یَهُوَه آنچه را که از اسرائیلیان انتظار داشت در مقابل کوه سینا به سمع آنان رساند. اندکی بعد یَهُوَه بر دو لوح سنگی ده فرمان را مرقوم داشته به دست موسی داد. وقتی موسی از کوه پایین آمد، اسرائیلیان را مشغول پرستش گوساله دید و با عصبانیت لوحهای سنگی را به زمین انداخت و شکست. یَهُوَه بر دو لوح دیگر که موسی آنها را تراشید بار دیگر ده فرمان را حک کرد. ( خروج ۳۲:۱۹؛ ۳۴:۱) یعنی همان فرامینی که در لوحهای اوّل نوشته شده بود. موسی میبایست دقیقاً مطابق آنها عمل میکرد. یَهُوَه خصوصیات خود را نیز بر موسی آشکار کرد تا او بداند به عنوان نمایندهٔ یَهُوَه چگونه باید رفتار کند. امروزه، مسیحیان تحت قانون شریعت نیستند، اما فرامینی که یَهُوَه به موسی داد بر اصولی بنا شده بودند که امروزه نیز به قوّت خود باقی هستند. ( رومیان ۶:۱۴؛ ۱۳:۸-۱۰) در اینجا میخواهیم به برخی از این اصول اشاره کنیم.
۱۲. این اصل که تنها یَهُوَه شایستهٔ پرستش است چه تأثیری میباید بر اسرائیلیان میگذاشت؟
۱۲ تنها یَهُوَه شایستهٔ پرستش است. یَهُوَه به قوم اعلام داشت که غیر از او هیچ چیز را نباید پرستش کنند. ( خروج ۲۰:۲-۵) شواهدی که یَهُوَه در اختیار اسرائیلیان قرار داد جای تردید باقی نمیگذاشت که خدای حقیقی است. ( تثنیه ۴:۳۳-۳۵) یَهُوَه برای آنان روشن ساخت که باید از رفتار قومهای دیگر یعنی از هر گونه بتپرستی و امور مربوط به ارتباط با ارواح پرهیز کنند. خداپرستی آنان نباید حالت ظاهری پیدا میکرد. آنان میبایست با تمام جان و دل و توان خود او را دوست میداشتند. ( تثنیه ۶:۵، ۶) این محبت میبایست در سخنان و رفتار و تمام جنبههای زندگی آنان آشکار میبود. ( لاویان ۲۰:۲۷؛ ۲۴:۱۵، ۱۶؛ ۲۶:۱) عیسی مسیح نیز به خوبی روشن ساخت که تنها یَهُوَه شایستهٔ پرستش است. — مَرقُس ۱۲:۲۸-۳۰؛ لوقا ۴:۸.
۱۳. چرا اسرائیلیان میبایست کاملاً مطیع یَهُوَه میبودند، و چه چیزی ما را بر آن میدارد که از او اطاعت کنیم؟ ( جامعه ۱۲:۱۳)
۱۳ اطاعت کامل از احکام یَهُوَه. به قوم اسرائیل خاطرنشان شد که وقتی با یَهُوَه عهد بستند که قوم او باشند در واقع تعهد کردند که کاملاً از احکام او اطاعت کنند. آنان با اینکه در بسیاری موارد آزاد بودند، اما در برخی امور باید دقیقاً همان طور که یَهُوَه حکم کرده بود رفتار میکردند. اسرائیلیان به این ترتیب میتوانستند محبت خود را به یَهُوَه نشان دهند. این کار همچنین به نفع خودشان و نسلهای بعدیشان بود. یَهُوَه تمام آن احکام را برای بهروزی و سعادت آنان داده بود. — خروج ۱۹:۵-۸؛ تثنیه ۵:۲۷-۳۳؛ ۱۱:۲۲، ۲۳.
۱۴. یَهُوَه چگونه بر لزوم اولویت دادن به امور پرستش تأکید کرد؟
۱۴ به امور مربوط به پرستش یَهُوَه اولویت دهیم. اسرائیلیان نباید اجازه میدادند که کارهای روزمرهٔ زندگیشان، امور مربوط به پرستش یَهُوَه را تحتالشعاع قرار دهد. آنان نباید فقط به فکر امرار معاش خود میبودند. یَهُوَه برای آنان روزی را طی هفته معین کرده بود که به عبادت بپردازند. ( خروج ۳۵:۱-۳؛ اعداد ۱۵:۳۲-۳۶) آنان هر ساله گردهماییهایی نیز داشتند که آنها را «محفلهای مقدّس» میخواندند. ( لاویان ۲۳:۴-۴۴) در این گردهماییها در مورد کارهای بزرگ و طریقهای یَهُوَه صحبت میکردند، و قدردانی خود را به او نشان میدادند. همچنین محبت به خدا و ترسی سالم از پروردگار را میآموختند تا بتوانند در طریق او گام بردارند. ( تثنیه ۱۰:۱۲، ۱۳) اصول پایهای آن احکام امروزه نیز برای خادمان یَهُوَه بسیار مفید میباشند. — عبرانیان ۱۰:۲۴، ۲۵.
شناخت خصوصیات یَهُوَه
۱۵. الف) چرا شناخت خصوصیات یَهُوَه برای موسی مفید بود؟ ب) در مورد خصوصیات یَهُوَه چه سؤالاتی میتوانیم از خود بپرسیم؟
۱۵ موسی با شناخت خصوصیات یَهُوَه بهتر میتوانست قوم را رهبری کند. در خروج ۳۴:۵-۷ آمده است که خدا از برابر موسی عبور کرده ندا در داد: «یَهُوَه، یَهُوَه، خدای رحیم و رئوف و دیرخشم و کثیراحسان و وفا؛ نگاهدارندهٔ رحمت برای هزاران، و آمرزندهٔ خطا و عصیان و گناه؛ لٰکن گناه را هرگز بیسزا نخواهد گذاشت، بلکه خطایای پدران را بر پسران و پسران پسران ایشان تا پشت سوّم و چهارم خواهد گرفت.» کمی روی این سخنان تأمّل کنید. از خود سؤال کنید: ‹مفهوم هر یک از این خصوصیات چیست؟ یَهُوَه چگونه این خصوصیات را نشان میدهد؟ چگونه هر یک از این خصوصیات بر اَعمال و رفتارم تأثیر میگذارد؟ به عنوان یک سرپرست مسیحی چگونه میتوانم این خصوصیات را ابراز کنم؟› در اینجا به بررسی چند خصوصیت یَهُوَه میپردازیم.
۱۶. چگونه میتوانیم به مفهوم دقیق رحمت یَهُوَه پی ببریم، و چرا این موضوع حائز اهمیت است؟
۱۶ یَهُوَه «رحیم و رئوف» است. اگر کتاب «بینش بر نوشتههای مقدّس» را به زبان انگلیسی یا زبان دیگری در اختیار دارید در مورد واژهای که در کتاب مقدّس فارسی «رحیم» ترجمه شده تحقیق کنید. همچنین میتوانید در «فهرست الفبایی نشریات برج دیدهبانی» و یا با کمک برنامهٔ کامپیوتری «کتابخانهٔ نشریات برجدیدهبانی» در مورد این واژه اطلاعاتی کسب کنید. از کتاب «راهنمای آیات» برای یافتن آیاتی که در آن واژهٔ رحمت آمده است استفاده کنید. * متوجه خواهید شد که واژهٔ عبریای که رحمت ترجمه شده گاهی به معنی تخفیف مجازات و گاهی نیز به مفهوم دلسوزی است؛ همان دلسوزیای که همواره یَهُوَه را بر آن داشته که قوم خود را رهایی دهد. او نیازهای مادی و معنوی امّتش را در بیابانی خشک و بیآب و علف برطرف کرد. ( تثنیه ۱:۳۰-۳۳؛ ۸:۴) از روی دلسوزی ترتیبی داد تا خطاهای قومش آمرزیده شود. او حقیقتاً نسبت به قومش احساس ترحّم میکرد. ما نیز میباید همچون یَهُوَه به یکدیگر رحمت نشان دهیم. — متّیٰ ۹:۱۳؛ ۱۸:۲۱-۳۵.
۱۷. چگونه داشتن شناخت درستی از رأفت و کرامت یَهُوَه در اشاعهٔ پرستش پاک به ما کمک میکند؟
۱۷ در خروج ۳۴:۶ رحمت یَهُوَه در کنار خصوصیتی عنوان شده که در کتاب مقدّس فارسی رأفت و گاهی کرامت ترجمه شده است. اگر یک فرهنگ لغت فارسی در اختیار دارید میتوانید مفهوم این لغات را در آن نگاه کنید. معنی آنها را با آنچه کتاب مقدّس در مورد رأفت و کرامت یَهُوَه میگوید مقایسه کنید. کتاب مقدّس وقتی در مورد توجه به محرومان صحبت میکند این واژه را به کار میبرد. ( خروج ۲۲:۲۶، ۲۷) در هر کشوری افراد محروم وجود دارند. برای مثال میتوان به کسانی اشاره کرد که زادگاه خود را ترک کرده، در کشوری دیگر زندگی میکنند. یَهُوَه به قوم خود یادآور شد که خودشان نیز در مصر غریب بودند، و آنان را ترغیب کرد که میان خود و غریبهها تبعیض قائل نشوند. ( تثنیه ۲۴:۱۷-۲۲) ما از این موضوع چه درسی میگیریم؟ امروزه نیز رأفت و کرامتِ مسیحیان سبب شده است که بسیاری افراد از ملیتهای مختلف جذب پرستش یَهُوَه شده، قومی متحد به وجود آورند. — اَعمال ۱۰:۳۴، ۳۵؛ مکاشفه ۷:۹، ۱۰.
۱۸. محدودیتی که یَهُوَه برای اسرائیلیان قرار داد چه درسی به ما میآموزد؟
۱۸ با این حال، اسرائیلیان میبایست مواظب میبودند که توجه و علاقهشان به افراد ملیتهای دیگر محبتشان را نسبت به یَهُوَه و معیارهای اخلاقی او سرد نکند. از این جهت، به آنان گفته شده بود که راه و روش مردم ملیتهای همجوار خود، بویژه رسوم بتپرستانه و اَعمال غیراخلاقی آنان را در پیش نگیرند. ( خروج ۳۴:۱۱-۱۶؛ تثنیه ۷:۱-۴) امروزه نیز شاهدان یَهُوَه میباید در این خصوص جانب احتیاط را حفظ کنند. یَهُوَه از ما انتظار دارد که مانند او طاهر و پاک باشیم. — ۱پِطْرُس ۱:۱۵، ۱۶.
۱۹. درک اینکه یَهُوَه چه نظری نسبت به گناه دارد چه کمکی به خادمان او میکند؟
۱۹ از جمله طریقهای یَهُوَه که موسی میبایست میآموخت این بود که گرچه یَهُوَه گناه را مردود میداند لیکن نسبت به گناهکاران صبور است. او به انسانها فرصت کافی میدهد تا احکام او را بیاموزند و به آن عمل کنند. یَهُوَه گناه فردی نادم را میبخشد، اما از گناهی که مستوجب کیفر باشد نمیگذرد. او برای موسی روشن ساخت که تصمیمات امروز قوم بر نسلهای بعدی اثر خواهد گذاشت. آنان با دانستن این موضوع دیگر یَهُوَه را مقصر مصیبتهای خود نمیدانستند و او را خدایی نمیخواندند که دیر وارد عمل میشود.
۲۰. چگونه میتوانیم رفتاری شایسته با همایمانانمان و افراد دیگر داشته باشیم؟ ( مزمور ۸۶:۱۱)
۲۰ برای آنکه شناخت خود را از یَهُوَه و طریقهای او عمیقتر کنیم میباید هنگام خواندن کتاب مقدّس روی آنچه میخوانیم تحقیق و تفکّر کنیم. جنبههای مختلف شخصیت یَهُوَه را مورد بررسی قرار دهیم. از یَهُوَه بخواهیم به ما نشان دهد چگونه میتوانیم رفتار او را سرمشق خود سازیم و در تمام تصمیمات خود مقصود او را برای بشر مد نظر قرار دهیم. شناخت طریقهای یَهُوَه ما را از بسیاری دامها در امان نگاه میدارد، به ما کمک میکند تا رفتاری شایسته با همایمانانمان داشته باشیم و ما را بر میانگیزد تا دیگران را نیز در شناخت بهتر خدا و ابراز محبت به او آموزش دهیم.
[پاورقی]
^ بند 16 برنامهٔ کامپیوتری بر روی ( ROM-CD) و همچنین کتابهای ذکرشده از انتشارات شاهدان یَهُوَه بوده، به زبان انگلیسی موجود میباشند.
مرور
• چرا متواضع بودن برای موسی حائز اهمیت بود، و چرا برای ما اهمیت دارد؟
• از اینکه فرعون بارها پیام یَهُوَه را شنید چه نتیجهای حاصل شد؟
• چه اصولی را یَهُوَه به موسی آموخت که امروزه برای ما نیز مهم است؟
• چگونه میتوانیم شناخت خود را از خصوصیات یَهُوَه عمیقتر کنیم؟
[سؤالات مقالهٔ مطالعهای]
[تصویر در صفحهٔ ۹]
موسی پیام یَهُوَه را عیناً به فرعون رساند
[تصویر در صفحهٔ ۱۰]
یَهُوَه انتظارات خود از قومش را به موسی بیان کرد
[تصویر در صفحهٔ ۱۲]
روی خصوصیات یَهُوَه تفکّر کنید