کلام یَهُوَه زنده است

نکاتی از کتاب عَزْرا

کتاب عَزْرا دنبالهٔ کتاب دوّم تواریخ است،‏ یعنی متن پایانی این کتاب با متن آغازین عَزْرا یکی است.‏ نویسندهٔ این کتاب خود عَزْرای کاتب است و روایتش را با درج متن فرمان کورش پادشاه پارس آغاز می‌کند که به سبب آن باقی‌ماندی یهودیان تبعیدی در بابل از اسارت آزاد می‌شوند تا بتوانند به سرزمین خود بازگردند.‏ گزارش وی با شرح اقداماتی که برای طهارت آنانی که با آمیزش و زناشویی با مردم ملت‌های دیگر خود را آلوده ساخته بودند صورت داد به اتمام می‌رسد.‏ در مجموع،‏ کتاب عَزْرا دوره‌ای به مدت ۷۰ سال را از سال ۵۳۷ تا ۴۶۷ ق.‏د.‏م.‏ در بر می‌گیرد.‏

عَزْرا از نوشتن کتاب منظوری خاص دارد و می‌خواهد نشان دهد یَهُوَه چگونه به وعده‌های خود وفا کرده،‏ قوم خود را از تبعید در بابل آزاد نموده است تا پرستش حقیقی را بار دیگر در اورشلیم برقرار سازند.‏ از این رو،‏ عَزْرا گزارشات خود را تنها به آن دسته وقایعی محدود می‌کند که با موضوع مذکور ارتباط مستقیم دارند.‏ کتاب عَزْرا در کل گزارشی است از بنای دوبارهٔ معبد و استقرار مجدّد پرستش یَهُوَه با وجود تمام مخالفت‌های ساکنان غیریهودی اورشلیم و کاستی‌های قوم خدا.‏ گزارش عَزْرا برای ما از اهمیتی خاص برخوردار است چرا که ما نیز در این روزهای آخر در دوره‌ای زندگی می‌کنیم که پرستش حقیقی اِحیا شده،‏ رواج یافته است.‏ امروزه نیز بسیاری به سوی «کوه خداوند» روانه شده‌اند و بزودی «جهان از معرفت جلال خداوند مملوّ خواهد شد.‏» —‏ اِشَعْیا ۲:‏۲،‏ ۳؛‏ حَبَقُّوق ۲:‏۱۴‏.‏

بنای مجدّد معبد

‏(‏عَزْرا ۱:‏۱–‏۶:‏۲۲‏)‏

حدود ۵۰٬۰۰۰ نفر از یهودیان تبعیدی به ترغیب منشور آزادی کورش تحت رهبری زَرُبّابل و شیشْبَصَّر بابل را به قصد اورشلیم ترک می‌کنند.‏ بازگشتگان به وطن بی‌درنگ مذبح یَهُوَه را تعمیر می‌کنند و قربانی برای وی می‌گذرانند.‏

سال بعد از بازگشت به اورشلیم یهودیان پی‌ریزی خانهٔ یَهُوَه را به اتمام می‌رسانند.‏ اما دشمنانشان آرام و قرار ندارند و مرتب در کار بنای معبد اخلال ایجاد می‌کنند و بالاخره با اِعمال نفوذ خویش موفق می‌شوند حکومت وقت را وادارند که بنای ساختمان را با صدور فرمانی ملوکانه متوقف سازد.‏ دو نبی خدا،‏ حَجِّی و زَکَرِیّا مردم را به غیرت وامی‌دارند تا علی‌رغم ممنوعیت قانونی،‏ کار بنای معبد را دوباره از سر بگیرند.‏ این بار دشمنان از اینکه مبادا مخالفتشان یک نوع ایستادگی در مقابل فرمان اصلی و تغییرناپذیر کورش پارسی تلقّی شود هراسان می‌شوند و دست از کارشکنی می‌کشند.‏ پس از تحقیق و بررسی،‏ فرمان مشخص کورش را «در بارهٔ خانهٔ خدا در اورشلیم» پیدا می‌کنند.‏ (‏ عَزْرا ۶:‏۳‏)‏ به دنبال کشف فرمان کورش کار ساختمان بنای معبد با تضمین و حمایت قانونی ادامه می‌یابد و با موفقیت به اتمام می‌رسد.‏

پاسخ به پرسش‌های مربوط به آیات:‏

۱:‏۳-‏۶ ‏—‏ آیا ایمان اسرائیلیانی که برای بازگشت به وطنشان داوطلب نشدند ضعیف شده بود؟‏ بعضی از اسرائیلیان به دلایل گوناگون از بازگشت به اورشلیم سر باز زدند.‏ برخی غرق مادیات شده بودند و برخی دیگر برای پرستش حقیقی اهمیتی قائل نمی‌شدند.‏ در هر صورت نمی‌توان گفت همهٔ آنانی که در بابل باقی ماندند از این دسته افراد بودند.‏ باید در نظر گرفت که اوّلاً کوچ کردن به اورشلیم  مستلزم سفری چهار یا پنج ماهه به مسافت ۱۶۰۰ کیلومتر بود.‏ دوّماً سکنیٰ کردن در زمینی که ۷۰ سال بایر و ویران رها شده بود و بازسازی آن قدرت بدنی و توانایی زیادی می‌خواست،‏ مطمئناً با مشقّات زیادی همراه بود.‏ بدین سبب بسیار محتمل است که شرایطی نامساعد همچون زبونی و ناتوانی،‏ سالخوردگی و مسئولیت‌های خانوادگی باعث شده بود که عده‌ای از یهودیان قادر به بازگشت به وطنشان نباشند.‏

۲:‏۴۳ ‏—‏ نَتینیم‌ها که بودند؟‏ این طایفه اصل و نسبی غیریهودی داشت و موظف به خدمت در معبد بود.‏ در این طبقهٔ خادم عده‌ای از تبار جِبْعُونیان نیز دیده می‌شدند که همان جِبْعُونیان دوران یوشَع بودند.‏ سوای این‌ها عده‌ای نیز در این طایفه بودند «که داود و سَروَران،‏ ایشان را برای خدمت لاویان تعیین نموده بودند.‏» —‏ عَزْرا ۸:‏۲۰‏.‏

۲:‏۵۵ ‏—‏ پسران خادمان سلیمان که بودند؟‏ این‌ها نیز غیریهودیانی بودند که در خدمت معبد یَهُوَه وظایفی ویژه داشتند.‏ این طبقه از خادمین احتمالاً یا کاتب بودند یا در ادارهٔ امور معبد سهمی داشتند.‏

۲:‏۶۱-‏۶۳ ‏—‏ آیا یهودیان بازگشته از تبعید اُوریم و تُمّیم را که برای مشورت و مسئلت خواستن از یَهُوَه به کار می‌رفت در دسترس داشتند؟‏ امکان داشت آنانی که قادر به اثبات کهانت خود نبودند و نتوانستند اصل و نسب خود را بدرستی تعیین کنند به استفاده از اُوریم و تُمّیم متوسل و بدین طریق وارد کهانت شوند.‏ ظاهراً عَزْرا نیز به این احتمال اشاره می‌کند.‏ در کتاب مقدّس گزارشی دیده نمی‌شود که نشان دهد اُوریم و تُمّیم در این دوره یا دوران پس از بازگشت مورد استفاده قرار گرفته باشند.‏ بنا بر روایات باستانی یهودی اُوریم و تُمّیم در سال ۶۰۷ ق.‏د.‏م.‏ حین حملهٔ بابلیان به اورشلیم و انهدام معبد مفقود شدند.‏

۳:‏۱۲ ‏—‏ چرا «رؤسای آبا که پیر بودند و خانهٔ اوّلین را دیده بودند،‏ ... به آواز بلند گریستند»؟‏ این مردان سالمند احتمالاً شکوه و جلال معبد سلیمان را هنوز به یاد داشتند.‏ در مقایسه با معبد اوّل زیربنای ساختمان معبد دوّم ‹ در نظر آن‌ها ناچیز می‌نمود.‏› (‏ حَجِّی ۲:‏۲،‏ ۳‏)‏ شاید چندان امیدوار نبودند که بتوانند معبدی به شکوه معبد اوّل بسازند.‏ از این رو،‏ احتمالاً نگران بوده،‏ از روی نومیدی به گریه افتادند.‏

عَزْرا ۳:‏۸-‏۱۰؛‏ ۴:‏۲۳،‏ ۲۴؛‏ ۶:‏۱۵،‏ ۱۶ ‏—‏ بنای ساختمان معبد دوّم چه مدت به طول انجامید؟‏ زیربنای معبد در «سال دوّم بعد از رسیدن ایشان» به اورشلیم در سال ۵۳۶ ق.‏د.‏م.‏ به اتمام رسید.‏ اما در دورهٔ سلطنت اَرْتَحْشَستا (‏ اردشیر)‏ کار ساختمان در سال ۵۲۲ ق.‏د.‏م.‏ متوقف شد.‏ ممنوعیت کار تا دوّمین سال سلطنت داریوش یعنی تا سال ۵۲۰ ق.‏د.‏م.‏ بر جا بود.‏ سپس کار ساختمان معبد از سر گرفته شده،‏ در ششمین سال سلطنت وی یعنی در سال ۵۱۵ ق.‏د.‏م.‏ به اتمام رسید.‏ (‏ لطفاً به کادر «پادشاهان پارس از سال ۵۳۷ تا ۴۶۷ ق.‏د.‏م.‏» رجوع شود.‏)‏ با این تفاصیل،‏ بنای معبد در کل ۲۰ سال به طول انجامید.‏

۴:‏۸-‏۶:‏۱۸ ‏—‏ چرا این قسمت از عَزْرا به زبان اَرامی نوشته شده است؟‏ این قسمت از کتاب عَزْرا عمدتاً از بخش‌هایی از مکاتبات رسمی مأموران و وزرای دولت با پادشاهان وقت و پاسخ‌های پادشاهان تشکیل شده است.‏ عَزْرا این متون را از مدارک و آرشیو دولتی و ملی رونوشت کرده است که معمولاً به زبان اَرامی که زبان رسمی بازرگانی و دولتی و درباری بود نوشته  می‌شد.‏ قسمت‌های دیگری از کتاب مقدّس نیز به همین زبان سامی باستانی نوشته شده‌اند و از این قرارند:‏ عَزْرا ۷:‏۱۲-‏۲۶؛‏ اِرْمیا ۱۰:‏۱۱ و دانیال ۲:‏۴ ب–‏۷:‏۲۸‏.‏

از این آیات چه می‌آموزیم؟‏

۱:‏۲‏.‏ آنچه اِشَعْیا از ۲۰۰ سال پیش از وقوع آن نبوّت کرد به تحقق پیوست.‏ (‏ اِشَعْیا ۴۴:‏۲۸‏)‏ نبوّت‌های کلام یَهُوَه همیشه به تحقق می‌پیوندند.‏

۱:‏۳-‏۶‏.‏ امروزه برخی از شاهدان یَهُوَه نیز مانند بعضی از اسرائیلیان باستان قادر نیستند به محلّی که نیاز بزرگی به مبشّر هست کوچ کنند یا وارد خدمت تمام‌وقت شوند.‏ اما درست مانند همان اسرائیلیان دوران عَزْرا از آنانی که قادرند به این کار بپردازند حمایت می‌کنند و با کمک‌های مالی خود به گسترش و پیشبرد موعظهٔ ملکوت و کار شاگردسازی می‌افزایند.‏

۳:‏۱-‏۶‏.‏ پادشاه نَبُوکَدْنَصَّر در ماه پنجم (‏ ماه یهودی آب مصادف با ماه مرداد و ماه‌های ژوئیه و اوت)‏ سال ۶۰۷ ق.‏د.‏م.‏ وارد اورشلیم شده،‏ پس از دو ماه شهر را کاملاً با خاک یکسان کرد.‏ مطابق نبوّت،‏ ویرانی ۷۰ سالهٔ اورشلیم در وقت خود به پایان رسید.‏ (‏ اِرْمیا ۲۵:‏۱۱؛‏ ۲۹:‏۱۰‏)‏ بدین ترتیب بازگشتگان وفادار توانستند در ماه هفتم سال ۵۳۷ ق.‏د.‏م.‏ (‏ ماه یهودی تیشری مصادف با ماه آبان و ماه‌های سپتامبر و اکتبر)‏ اوّلین قربانی خود را بر مذبح یَهُوَه بگذرانند.‏ (‏ ۲پادشاهان ۲۵:‏۸-‏۱۷؛‏ ۲۲-‏۲۶‏)‏ هر چه یَهُوَه نبوّت کند همیشه به وقوع می‌پیوندد.‏

۴:‏۱-‏۳‏.‏ باقی‌ماندگان وفاداری که به وطن بازگشتند پیشنهاد کمک ساکنان غیریهودی آن منطقه را رد کردند زیرا همکاری با آن‌ها پیمان بستن با ادیان کاذب محسوب می‌شد.‏ (‏ خروج ۲۰:‏۵؛‏ ۳۴:‏۱۲‏)‏ عابدان یَهُوَه نیز امروزه از هر گونه ائتلاف و اختلاط دینی خودداری می‌کنند.‏

۵:‏۱-‏۷؛‏ ۶:‏۱-‏۱۲‏.‏ یَهُوَه قدرت دارد اوضاع و احوال را به نفع قوم خود شکل یا تغییر جهت دهد.‏

۶:‏۱۴،‏ ۲۲‏.‏ غیرت در انجام کار یَهُوَه تأیید و برکت او را در پی خواهد داشت.‏

۶:‏۲۱‏.‏ مشاهدهٔ پیشرفت کار یَهُوَه باعث شد که سامریان ساکن در سرزمین یهودیان و همچنین اسرائیلیان ضعیف‌ایمانی که به وطن بازگشته بودند تأثیرات ادیان کاذب را از زندگی خود بزدایند و اصلاحاتی در خود به وجود آورند.‏ آیا ما نیز نباید همچون آن‌ها کار موعظهٔ ملکوت را که خدا به ما محوّل کرده است با غیرت تمام به انجام رسانیم؟‏

عَزْرا به اورشلیم می‌آید

‏(‏عَزْرا ۷:‏۱–‏۱۰:‏۴۴‏)‏

با فرا رسیدن سال ۴۶۸ ق.‏د.‏م.‏ پنجاه سال از اهدای بنای مجدّد خانهٔ یَهُوَه می‌گذرد.‏ عَزْرا عده‌ای از باقی‌ماندگان قوم خدا و مقداری اعانه و صدقه را با خود برداشته،‏ بابل را به قصد اورشلیم ترک می‌کند.‏ اما وقتی به آنجا می‌رسد با چه اوضاعی روبرو می‌شود؟‏

سَروَران به عَزْرا می‌گویند:‏ «قوم اسرائیل و کاهنان و لاویان خویشتن را از [رجاسات] امّت‌های کشورها جدا نکرده‌اند .‏ .‏ .‏ و دست رؤسا و حاکمان در این خیانت مقدّم بوده است.‏» (‏ عَزْرا ۹:‏۱،‏ ۲‏)‏ عَزْرا بسیار متأثر می‌شود.‏ ولی او را قوّت قلب داده،‏ می‌گویند:‏ «قویدل باش و به کار بپرداز.‏» (‏ عَزْرا ۱۰:‏۴‏)‏ عَزْرا سپس اصلاحاتی را به وجود می‌آورد و مردم نیز با اشتیاق از اقدامات وی استقبال می‌کنند.‏

پاسخ به پرسش‌های مربوط به آیات:‏

۷:‏۱،‏ ۷،‏ ۱۱ ‏—‏ آیا در همهٔ این آیات صحبت از یک اَرْتَحْشَستا است یعنی همان پادشاهی که فرمان داد ساختن خانهٔ خدا را متوقف کنند؟‏ خیر.‏ اَرْتَحْشَستا لقبی است که به دو تن از پادشاهان پارس اطلاق می‌شد.‏ هویت یکی از آن‌ها مورد تردید است.‏ احتمال می‌رود اَرْتَحْشَستایی که دستور داد کار ساختمان معبد در سال ۵۲۲ ق.‏د.‏م.‏ متوقف شود شخصی به نام بردیا یا کسی دیگر به نام گوماتا بوده باشد.‏ اما اَرْتَحْشَستایی که زمان آمدن عَزْرا به اورشلیم بر تخت سلطنت نشسته بود اردشیر درازدست بود.‏

۷:‏۲۸–‏۸:‏۲۰ ‏—‏ چرا بسیاری از یهودیان بابل رغبت نداشتند همراه عَزْرا به اورشلیم برگردند؟‏ با اینکه بیش از ۶۰ سال از کوچ اوّلین دسته از یهودیان به وطنشان گذشته بود اورشلیم هنوز شهری کم‌جمعیت بود.‏ بازگشتن به اورشلیم به مفهوم شروع یک زندگی جدید آن هم تحت شرایط خطرناک و نامساعد بود.‏ ناگفته نماند که اورشلیمِ آن زمان عاری از رفاه بود و هیچ رونقی نداشت و برای یهودیانی که در بابل به یک رفاه مادی نسبی دست یافته بودند وعدهٔ آینده‌ای درخشان در بر نداشت.‏ البته خطرات سفری طولانی را نیز نباید از نظر دور داشت.‏ عازمان اورشلیم می‌باید ایمانی قوی،‏  اعتمادی عمیق به یَهُوَه و غیرتی استوار برای پرستش حقیقی می‌داشتند.‏ کوچ کردن به آن منطقه شجاعت می‌خواست.‏ حتی عَزْرا نیز نیاز به قوّت‌قلب داشت و یَهُوَه با دست قدرتمندش او را شجاعت بخشید.‏ به ترغیب عَزْرا ۱۵۰۰ خانوار که قریب بر ۶۰۰۰ نفر می‌شد راضی شدند تن به این کوچ بزرگ دهند.‏ عَزْرا بار دیگر قوم را تشویق به بازگشت کرد و این بار ۳۸ لاوی و ۲۲۰ نَتینیم دعوت او را پذیرفتند.‏

۹:‏۱،‏ ۲ ‏—‏ آیا ازدواج با غیریهودیان واقعاً خطری جدّی محسوب می‌شد؟‏ قومی که به وطن خود بازگشته بود می‌باید تا آمدن مسیح از پرستش یَهُوَه حراست می‌کرد.‏ ازدواج با ساکنان غیریهودی تهدیدی جدّی برای پرستش پاک و حقیقی محسوب می‌شد.‏ از آنجا که عده‌ای با افرادی از قوم‌های بت‌پرست ازدواج کرده بودند احتمال داشت که به مرور زمان قوم خدا در اقوام دیگر حل می‌شد.‏ با وجود چنین خطر احتمالی ممکن بود پرستش حقیقی کاملاً از پهنهٔ جهان محو شود.‏ در این صورت مسیح در کجا و در چه قومی ظهور می‌کرد؟‏ پس بی‌جهت نبود که عَزْرا با دیدن این اوضاع عاجز و حیران به گوشه‌ای نشست.‏

۱۰:‏۳،‏ ۴۴ ‏—‏ چرا هنگام بیرون کردن زنان غیریهودی فرزندانشان را نیز با آن‌ها روانه ساختند؟‏ اگر فرزندان در میان قوم می‌ماندند،‏ به دلیل وابستگی طبیعی بین مادر و فرزند،‏ احتمال بازگشتن زنان زیاد می‌بود.‏ در ضمن،‏ فرزندان کوچک عموماً نیاز بیشتر به مراقبت مادر دارند.‏

از این آیات چه می‌آموزیم؟‏

۷:‏۱۰‏.‏ عَزْرا در مطالعه و خواندن کلام خدا محصلی ساعی و در تعلیم قوم معلّمی کارا بود.‏ او در این زمینه نمونه‌ای بسیار خوب برای ما شاگردان کلام خداست.‏ عَزْرا همیشه با دعا دل خود را برای تفحّص و جستجو در شریعت یَهُوَه آماده می‌کرد.‏ و وقتی نصیحت و راهنمایی یَهُوَه را پیدا می‌کرد با تمام وجود می‌کوشید سخنان او را درک کند.‏ عَزْرا هر آنچه را یاد می‌گرفت به کار می‌برد و سعی می‌کرد آنچه را آموخته بود به دیگران نیز آموزش دهد.‏

۷:‏۱۳‏.‏ یَهُوَه خادمانی راغب و غیور را در خدمت خود می‌خواهد.‏

۷:‏۲۷،‏ ۲۸؛‏ ۸:‏۲۱-‏۲۳‏.‏ عَزْرا یَهُوَه را عامل اصلی موفقیت مأموریت خود دانست و قبل از مبادرت به سفری طولانی و پرخطر به اورشلیم اعانت یَهُوَه را از او خواست و برای جلال خدا حاضر شد زندگی خود را به خطر اندازد.‏ عَزْرا واقعاً نمونهٔ خوبی از غیرت از خود به جای گذاشت.‏

۹:‏۲‏.‏ نصیحت خدا را باید جدّی گرفت و فقط «در خداوند» ازدواج کرد.‏ —‏ ۱قُرِنتیان ۷:‏۳۹‏.‏

۹:‏۱۴،‏ ۱۵‏.‏ معاشرت با اشخاص نادرست به نارضایتی یَهُوَه می‌انجامد.‏

۱۰:‏۲-‏۱۲،‏ ۴۴‏.‏ مردانی که زنان غیریهودی گرفته بودند از کردهٔ خود پشیمان شده،‏ اشتباه خود را جبران کردند.‏ عکس‌العمل و طرز فکر آن‌ها شایستهٔ تقلید است.‏

یَهُوَه به وعده‌های خود وفا می‌کند

براستی که چقدر کتاب عَزْرا برایمان پرارزش است!‏ یَهُوَه درست به موقع مطابق وعده‌اش قوم خود را از تبعید در بابل آزاد و پرستش حقیقی را در اورشلیم مجدّداً برپا کرد.‏ آیا این واقعه نباید ایمان ما را به یَهُوَه و وعده‌هایش قوی‌تر می‌سازد؟‏

کتاب عَزْرا درس‌های زیادی برای ما در بر دارد.‏ برای نمونه می‌توان به وقف ناگسستنی عَزْرا و جمعی کوچک از یهودیان باقی‌مانده به یَهُوَه اشاره کرد.‏ آن‌هایی که به اورشلیم بازگشتند واقعاً سهمی بزرگ در برقراری پرستش حقیقی داشتند.‏ در ضمن اعتمادی که غیریهودیان باایمان از خود نشان دادند و همچنین ندامت و فروتنی آنانی که خطا ورزیده بودند شایستهٔ تحسین است.‏ آیا آنچه در کتاب عَزْرا می‌خوانیم ثابت نمی‌کند که «کلام خدا زنده و مقتدر .‏ .‏ .‏ است»؟‏ —‏ عبرانیان ۴:‏۱۲‏.‏

‏[نمودار/تصویر در صفحهٔ ۲۰]‏

پادشاهان پارس از سال ۵۳۷ تا ۴۶۷ ق.‏د.‏م.‏

کورش کبیر ‏(‏ عَزْرا ۱:‏۱‏)‏ در سال ۵۳۰ ق.‏د.‏م.‏ درگذشت

کمبوجیه دوّم یا اَخْشُورُش ‏(‏ عَزْرا ۴:‏۶‏)‏ ۵۳۰ تا ۵۲۲ ق.‏ دم.‏

اَرْتَحْشَستا (‏ اردشیر)‏ ‏(‏ عَزْرا ۴:‏۷‏)‏ ۵۲۲ ق.‏د.‏م.‏ (‏ پس از هفت ماه

‏—‏ بردیا یا شخصی دیگر به نام گوماتا حکومت به قتل رسید)‏

داریوش کبیر یا اوّل ‏(‏ عَزْرا ۴:‏۲۴‏)‏ ۵۲۲ تا ۴۸۶ ق.‏د.‏م.‏

کْسِرکْسِس اوّل یا اَخْشُورُش ۴۸۶ تا ۴۷۵ ق.‏د.‏م.‏ (‏ از ۴۹۶ تا ۴۸۶

‏(‏ خشایارشا اوّل)‏ * ق.‏د.‏م.‏ در مسند نایب‌السلطنه همراه

با داریوش کبیر یا اوّل حکومت کرد)‏

اَرْتَحْشَستا یا اردشیر ‏(‏ عَزْرا ۷:‏۱‏)‏ از سال ۴۷۵ تا ۴۲۴ ق.‏د.‏م.‏

اوّل ملقّب به درازدست

‏[پاورقی]‏

‏[تصویر]‏

اَخْشُورُش

‏[تصویر در صفحهٔ ۱۹]‏

منشور آزادی کورش که به استوانهٔ کورش معروف است سیاست بازگرداندن اسیران به وطنشان را اعلام می‌کند

‏[تصویر در صفحهٔ ۱۹]‏

کورش

‏[سطر اعتبار]‏

Cylinder: Photograph taken by courtesy of the British Museum

‏[تصویر در صفحهٔ ۲۲]‏

آیا می‌دانید چرا تعلیم عَزْرا مؤثر واقع می‌شد؟‏