1. Za dzam be Babylonios be nga yen ébe nkulu medzô Daniel ?

 NKULU medzô Daniel a mb’étong éyong be nga kee ñe ane nkôm a Babylonia, é kisoan é mbe ôyap ya Jérusalem, é si dzèñ. Ve, amben Daniel a mbe étong, bura be-bôt be y’a Babilonia be nga yen naa éé se ki ane bitong bivoo. Be nga yen « é dzam é [nga] yene ô mis », naa Daniel « a mbe kaa ékop, ndôman » ya naa, a nga so nda-bôt y’é mvong Juda (1 Sam. 16:7). Amu mekalgha meté, éde be Babylonios be nga yeghle ñe naa a bo mbo-ésèñ y’é nda kéza—Dan. 1:3, 4, 6.

2. Za dzam Jehôva a nga wôrane nfa Daniel ? (Ezéchiel 14:14)

² Jehôva a nga dzing Daniel, se ki amu aval a nga yene ô mis, nge ki étéñ dèñ, ve, akal aval môt étong fam té é nga top naa da bo. Bebela a ne naa, Daniel a mbe a bele éyong ézing bebéñ mimbu 20, éyong Jehôva a nga ñong ñe ane Job ba Noé, éba be nga sèhane ñe sôsôe, tang abuiñ mimbu (Atar. 5:32 ; 6:9, 10 ; Job 42:16, 17 ; a lang Ezéchiel 14:14). Éde, Jehôva a nga tsini naa a dzing Daniel nté sese éning dèñ, édi é mbe ayap ye mbeng—Dan. 10:11, 19.

3. Za dzam bia ye yen ayeghle di été ?

³ Ayeghle di été, bia ye yen mefulu mebèñ me ye mefulu Daniel, me nga ve naa, a bo édedèè tang nden é mis Jehôva. Ôsusua, bia ye yen metam a nga lere kada fulu y’été. Ôsu vèè, bia ye yen é dzam é nga vole Daniel naa a bele mefulu meté. Asughlan, bia ye yen aval bi ne ñe vu. Amben be va kôman ayeghle di akal bitong, bia besese bi ne ñong ayeghle ébe éfônane Daniel.

4. Aval avé Daniel a nga lere naa a ne ayokh ? Vakh éfônan.

⁴ É bôt be ne ayokh be ne ko wong, ve, baa likh ki naa  wong té ô ve naa be taa bo é dzam é ne sôsôe. Daniel a mb’étong fam é mbe édedèè ayokh. Yenghane bitéñ bibèñ a nga lere naa a ne ayokh. Éyong ézing, é tam ôsua, a mbe mimbu mibèñ niène be Babylonios be nga mane tsam Jérusalem. Kéza Nabucodonosor ya Babylonia, a nga yen môra nkôm éyema biyeyem bièñ été. A nga dzô naa, a ye mane wiñ min’yemane misese, amben Daniel, nge môt aa dzô ki ñe biyeyem a nga yen, ye ve ñe ayilgha ye biyeyem bité (Dan. 2:3-5). Daniel a nga yiène bo mam y’avôô ; amu naa, bôt be mbe wu. A « nga ñii ye dzaa kéza naa a ve ñe tam nfa y’a kat ñe ayilgha ye biyeyem bièñ » (Dan. 2:16). Dzam té é nga sili ayokh ya mebun. Biaa lang ki vôm ézing naa abong té Daniel a tare-yang ve ayilgha ye biyeyem. A nga dzaa memvuiñ mèñ, éba be Babylonios be nga ve biyôla Shadrak, Méshak, ye Abed-Négo, « naa be yaghlane Nzame y’a dzôp, naa a lere be mvam nfa é dzam é mbe ashuèñ » (Dan. 2:18). Jehôva a nga yalane meyaghlane meté. Y’avole Nzame, Daniel a nga ve ayilgha ye biyeyem Nabucodonosor a nga yen. Daniel ya memvuiñ mèñ be nga tobe nkôran.

5. Za éyong éfe Daniel a nga yiène bele ayokh ?

⁵ Ôyôm tam niène Daniel a nga ve ayilgha ye môra éyema y’éyeyem, ayokh dèñ é nga bera tubane meveghle. Nabucodonosor a nga bera yen biyeyem bife bi nga ve ñe wong. Biyeyem bité, bi nga lere môra nkôm élé. Y’ayokh Daniel a nga ve kéza ayilgha ye éyeyem té, a nga dzô-dzô fe kéza naa, a ye venghan nkukoan n’nem ye naa, a ye dzimle éto kéza dzèñ tang ôyôm tam (Dan. 4:25). Kéza a mbe tem naa, Daniel a mbe nzizing wèñ ye wiñ Daniel. Ve, Daniel a nga lere ayokh ye ve kéza ayilgha y’éyeyem té, amben é dzam ésese é mbe biane ñe.

6. Éyong ézing dzé é nga vole Daniel naa a bo ayokh ?

⁶ Éyong ézing, dzé é nga vole Daniel naa a bo ayokh nté sese éning dèñ ? Bi ne tobe ndzi-n’nem naa, ñia y’ésaa Daniel be mbe mbemba bifônan akal dèñ éyong a mbe étong. Kaa bisô, be nga bèè menvena Jehôva a nga ve b’ésaa b’Israelitas, éde be nga yeghle ndôma dzeba Atsing Nzame (Deut. 6:6-9). Daniel éé nga yem ki fave Awôm metsing, ve, a nga yem fe boan be-mam mefe ma daghe Atsing Nzame. Éfônan, a  nga yem é biôm moan Israélita a ne dzi nge ki é biôm éé se ki dzi b (Lév. 11:4-8 ; Dan. 1:8, 11-13). Daniel a nga yem nlang ayong Nzame y’é dzam é nga lôrane be, éyong béé nga bèè ki menvena Jehôva (Dan. 9:10, 11). É mam Daniel a nga yen nté sese éning dèñ, me nga ve ñe ndzi-n’nem naa, amben é dzam ésese é ne bo, Jehôva y’é b’angel bèñ be ne ngu’u, ba ye ñe vole—Dan. 2:19-24 ; 10:12, 18, 19.

7. Za dzam afe é nga vole Daniel naa a bele ayokh ? (A daghe fe évaghle).

⁷ Daniel a nga yeghe mintsili bekulu medzô Nzame, a lang été minkulane medzô Jérémie. Ayeghle té é nga vole Daniel a wokh naa éto nkôm be Judíos be mbe a Babylonia é kune man (Dan. 9:2). Daniel a nga yen naa, bifiè Jehôva bi nga dzalban, dzam té é nga wône mebun mèñ ébe ñe, éde, é bôt be bele mebun me ne ngu’u ébe Nzame be ne bo édedèè ayokh (A vaghane ya Beromain 8:31, 32, 37-39). Édi da dang éban é ne naa, Daniel a mbe é yaghlan Ésaa a ne a dzôp été mban (Dan. 6:10). A nga dzô Jehôva minsem mièñ y’é mam a nga wôran akal Dèñ. Daniel a nga dzaa fe avole (Dan. 9:4, 5, 19). A mbe môt a binam ane bia, éde éé dzi ki byale y’ayokh. Ndaane de, ngalan ayeghe dèñ, meyaghlane ya mebun a mbe a bele ébe Jehôva, a nga yeghe a bele fulu té.

8. Aval avé bi ne yeghe a bele ayokh ?

⁸ Naa bi yeghe a bele ayokh, za dzam bia yiène bo ? Bebyèñ bèè be ne bia saghe naa bi bo ayokh, ve, béé se ki bia ve fulu té, amben bebién be ne ayokh. A bele ayokh a ne ane a yeghe nféféñ akeng. Aval évoo bi ne tugha belan akeng bi ndaghe yeghe, é ne a bili aval n’yeghle a bo do, ye vu ñe. Aval té fe, bia yeghe a bo ayokh, éyong bia tugha bili aval é bôt bevoo ba lere fulu té, ye vu be. Éde, za dzam bi va yeghe ébe éfônane Daniel ? Aval ane éñe, bia yiène tugha yem Nkobe Nzame. Bia yiène bele élat é ne ngu’u ya Jehôva, bii kobe ñe mban ya n’nem ôse. Éde, bia yiène bele mebun ébe Jehôva, ye tobe ndzi-n’nem naa a ye bia vole. Aval té, éyong mebun mèè ma ye tobe meveghle été, bia ye bo ayokh.

9. Aval avé bia ñong abuan éyong bi ne ayokh ?

⁹ Bia ñong abuan abuiñ meval éyong bi ne ayokh. Fasghe nlang Bén. A mbe éé ke sikôlô ézing ye Alemania, é vôm môt asese a nga bun evolución ye wôrane naa, nlang y’avele bia yen a Bible, été wèè se ki bebela. Môs ézing, Bén a nga bele maa y’a kobe y’é bong be ne nsama mboo ye ñe a sikôlô, naa a dzô be amu dzé a nga bunu naa, éning é nga tobe nvelan. Y’ayokh, a nga dzô be é mam mesese a nga bunu. Dzam té é nga sughlane ya ? Bén a dzô naa : « N’yeghle wom a nga tugha me bèè, éde a nga mane bo be copias be y’abakh me nga belane de nfa ya lere mekalgha ma ve naa me bunu mam meté, ye ve kada mong sikôlô abakh té. » Aval avé bong besikôlô bevoo be ye nsama Bén be nga ñong mam ? Bén a dzô naa : « Abuiñ y’ébe be, be nga bèè é dzam me nga dzô be, be nga dzô naa ba bira dzing ba yen ayokh me nga lere. » Aval ane nlang Bén wa lere de, abuiñ biyong é bôt be ne ayokh be wula wun é ngang é bôt bevoo. Be ne fe vole bôt bézing a yem Jehôva. Bebela a ne naa, bi bele mbemba mekalgha ya yeghe a bele ayokh.

10. Dzé é ne sôsôe ?

¹⁰ A Bible été, éfiè Hebrea ba belane de  akal « sôsôe », nge ki « édzing é ne mban », da ve ôsiman y’élat, y’édzing é ne ngu’u, Nzame a bele akal be-bo bisèñ bèñ. Ba belan éfiè avoo-avoo té, éyong ba kobe adzô édzing é ne ézizang be-bo bisèñ Nzame (2 Sam. 9:6, 7). É sôsôe dèè, é ne ke da wôn ya tam. Yenghan aval dzam té é nga sughlane bebela nfa Daniel.

11. Za meveghle é sôsôe Daniel é nga tubane me, éyong a nga bo naa ntoo n’nôm ? (A daghe fôrô ye atarga).

¹¹ É sôsôe Daniel akal Jehôva é nga tobe nvaghan nté sese éning dèñ. Ve, dzam avoo y’é nga dang ndzukh ébe é mam mesese a nga tubane me, é nga boban éyong a nga bo naa a mbele mimbu 90. Tam té, Babylonia a nga ku é mo be Medos ya be Persas, éde Darío nge ki Darius éñ‘a nga bo kéza ye si té. Abuiñ bôt be y’é nda kéza be nga vini Daniel, kaa ki bele ngang akal é Nzame a nga wumu. Éde be nga bu fekh naa be wiñ Daniel. Be nga kulu atsing é nga ye lere nge Daniel a mbe sôsôe ye Nzame ndaane naa a bo sôsôe ya késa. É dzam sese Daniel a mbe bo naa lere é sôsôe dzèñ akal kéza ye bo mam ane môt asese, é mbe a tele naa a yaghlane Jehôva tang melu 30. Ve, Daniel éé dzi ki yebe naa a bo de. Asughlan, be nga wuè ñe ébèñ be mbuémbuém été. Ve, Jehôva a nga borane é sôsôe Daniel, éé kôrô ñe ébe menu be mbuémbuém (Dan. 6:12-15, 20-22). Aval avé bi ne tobe sôsôe ya Jehôva aval ane Daniel nga bo de ?

12. Aval avé Daniel nga bo naa a bele aval sôsôe té akal Jehôva ?

¹² Aval ane bi va yen de ô mvus, édzing é ne ngu’u éde da ve naa bi bo sôsôe. É sôsôe Daniel akal Jehôva é mbe édedèè ngu’u, amu a nga bira dzing Ésaa wèñ a ne a dzôp été. Kaa bisô, Daniel a nga bele aval édzing té akal Jehôva, amu a nga lôt abuiñ tam éé fas mefulu Jehôva ye aval a lere me (Dan. 9:4). Daniel a nga bira fe binan ébe é mbemba be-mam mesese Jehôva a nga bo akal dèñ ye akal ayong dèñ—Dan. 2:20-23 ; 9:15, 16.

13. (a) Za meveghle bitong bia tubane bie ? Vakh éfônan. (A daghe fe évaghle). (b) Aval ane bi va yen de éngengeng été, aval avé bi ne yalan éyong é bôt bevoo ba sili bia nge Bengaa Jehôva ba sukh é bôt ba top naa ba bo homosexuales nge ki homosexuel ?

¹³ Aval ane Daniel, bitong bi-bôt bia, be ne ézizang é bôt baa bis ki é mam Jehôva a dzô naa me ne mbeng nge ki abé. Éyong  ézing bôt beté be ne vini ba yen-yen é môt a dzô naa a dzing Nzame. Bevoo bézing ba dzeng-dzeng naa be si bitong bi bong biè, nfa ye naa be taa bera bo sôsôe ya Jehôva. Éfônan, yenghe é dzam é nga bobane y’étong moan fam a too éyôla naa Graeme, a ning Australia. A nga tubane môra ndzukh éyong a nga sum ke a sikôlô secondaire. N’yeghle a nga sili be aval be ne ñong mam nge mvuiñ dzeba da dzô be naa a ne homosexual. N’yeghle a nga dzô bong besikôlô naa, éba besese ba yebe naa mvuiñ dzeba é bo homosexual nge ki homosexuel ba yiène tebe ngura nfa ; éba, baa yebe ki de, baa be tebe nfa mboo. Graeme a dzô naa : « Bong besese be ye nsama wèè, be nga tebe ngura nfa, fave ma ye moan Bengaa nfe, bia, bi nga tebe nfa é bôt baa yebe ki ôsimane té. » Mam me nga bo édedèè ndzukh, éde Graeme a nga yiène lere naa a mbe sôsôe ye Jehôva. Graeme a dzô naa : « Ngura awala ô nga lighe naa bia yiène tobe a sikôlô, é bong besikôlô bevoo ya n’yeghle émièn, be nga poghe ye tè bia. Me nga ve mengu’u mam mesese naa, ma kame mebun mam ye mvoa kaa ki yemle mam, ve béé dzi ki bèè éfiè daa-daa ye bifiè me nga dzô be. » Aval avé meveghle meté me nga name é sôsôe Graeme ? A dzô naa : « Méé nga dzing ki naa é bong besikôlô bevoo be tè ma, ve, me nga wôrane mevakh amu me nga baghle é sôsôe dam akal Jehôva ye kame mebun mam c. »

14. Aval avoo évé bi ne yeghe a bele é sôsôe é ne ngu’u akal Jehôva ?

¹⁴ Ane Daniel, nté sese bia ye bira dzing Jehôva, nté sese té bia ye bele nkôman ô ne ngu’u naa bia tobe sôsôe ya Ñe. Bia bira dzing Jehôva éyong bia yeghe a yem mefulu mèñ. Éfônan, bi ne yeghe é mam a bohang (Bero. 1:20). Nge wa kômô wône édzing y’é ngang duè akal Jehôva, ô ne lang é boan minlô-medzô mi ye nlong minlô-medzô « ¿Lo diseñó alguien? nge ki Évolution ou conception ? » nge ki a daghe bingengeng. Ô ne fe ke daghe minso bekalare, ¿Es la vida obra de un Creador? nge ki La vie a-t-elle été créée ? ya El origen de la vida. Cinco cuestiones dignas de análisis nge ki Cinq questions à se poser sur l’origine de la vie. Baghle é dzam étong kal dzaa ya Dinamarca nge ki Danemark a too éyôla naa Esther a dzô nfa mebakh meté : « Aval ba dzô mam été é ne édedèè mbeng. Minso mefep meté, miaa dzô ki wa é dzam wa yiène bunu ; mia bo fave a lere wô mimboan, ye likh naa, wamièn ô ñong nkighan. » Bén, éñi bi va tare tu, ñ’a dzô naa : « Mebakh meté me nga bira wône mebun mam. Me nga lere me naa, Nzame éñ’a nga vele éning. » Niène wa yeghe mebakh meté, éyong ézing wa ye yebe ôsimane Bible éyong a dzô naa : « A Jehôva, é Nzame waa, wa yiène duma, ngang, ya ngu’u, amu ô nga vele mam mesese, ye naa, akal nkômane wiè, éde mam mesese me nga so éning ye tobe m’velan »—Mel. 4:11 d.

15. Aval avé éfe bi ne wône édzing dèè akal Jehôva ?

¹⁵ Aval éfe bi ne wône édzing dèè akal Jehôva, é ne a tugha fas éning é Moan wèñ, Yésu. Étong kal dzaa a too éyôla naa Samira, a ning Alemania, a nga bo de. A dzô naa : « Me nga tugha yem Jehôva ngalane Yésu. » Éyong a mbe mong, éé mbe Samira ndzukh a wokh naa, Jehôva a ne bo amvuiñ déñ, ye naa a mbe éé dzing ñe. Ve, a mbe wokh é dzam Yésu a mbe éé wôran. A  koghle naa : « Me nga dzing Yésu, amu a mbe ébubu a yit bebéñ ye dzing boan. » Nté sese a nga tugha k’a yem Yésu, nté sese té, a nga bele élat é ne ngu’u ya Jehôva. Amu dzé ? A dzô naa : « Ôtetakh-ôtetakh, me nga ke ma wokh naa Yésu a nga tugha yem vu Ésaa. Ba bira fônan. Me nga wokh naa, a mbe akalgha évoo ye mekalgha me nga ve naa, Jehôva a lôm Yésu a si va, nfa ye naa, bôt be tugha yem Jehôva » (Jean 14:9). Nge wa kômô wône élat duè ya Jehôva, amu dzé waa lôt ki abuiñ tam wéé yeghe é mam mesese ma tsinane Yésu ? Ng’ô boo de, édzing y’é sôsôe duè akal Jehôva, ma ye vem.

16. Aval avé bia ñong abuan éyong bi ne besôsôe ? (Bya 18:25 ; Michée 6:8)

¹⁶ Abuiñ biyong, é bôt be ne besôsôe be wula bele bilat bi ne ngu’u ye bele memvuiñ ma bem (Ru. 1:14-17). Atoo fe naa, é bôt be ne besôsôe ya Jehôva be bele mbemba mekalgha ya wôrane mvoa y’a nsisim. Amu dzé ? Amu Jehôva a kiagh naa, a ye tobe sôsôe y’é bôt be ne sôsôe ya ñe (A lang Bya 18:25 ; Michée 6:8). Simaneye é dzam di ; amben bi ne avitsang, Mvele mam mesese a ne nkoghane naa a bo élat ya bia ! Éyong a bo de, nkighane nsang ézing, nzizing ézing, amben awu, déé se ki kikh élat té (Dan. 12:13 ; Luc 20:37, 38 ; Bero. 8:38, 39). K’é ne éban naa bi vu Daniel ye tobe sôsôe ya Jehôva nga !

17-18. Za dzam afe bi ne yeghe ébe Daniel ?

¹⁷ Ayeghle di été, bi va yen fave mefulu mebèñ me y’éma Daniel a nga lere. Ve, bi ne bera yeghe abuiñ mam y’éfônane dèñ. Éfônan, Jehôva a nga ve Daniel abuiñ minyenan mi y’ôsiman, ya biyeyem, A nga ve fe ñe ngu’u ya ve ayilgha ye minkulane medzô mité. Abuiñ ye minkulane medzô mité mi dzalbaneyang. Éma mevoo ma kulan é mam ma ye bobane melu ma zu ma, ye name bôt besese a si va.

¹⁸ Ayeghle da zu, bia ye fas minkulane medzô mibèñ mi ne abakh Daniel. A tugha wokh minkulane medzô mité, da ye vole bia besese, bitong ane min’nôm, a ñong mbemba minkighan éndagha. Minkulane medzô mité mi ne fe wône ayokh y’é sôsôe dèè, nfa ye naa bi tobe nkoghan ébe bitsible bisese bia yane bia.