Kɔ no mu nsɛm no do

Kɔ no mu nsɛm a wɔahyehyɛ no do

ADZESUA ASƐM 14

“Ɔnam Yi Do Na Nyimpa Nyina Bohu Dɛ Hom Yɛ M’esuafo”

“Ɔnam Yi Do Na Nyimpa Nyina Bohu Dɛ Hom Yɛ M’esuafo”

“Ɔnam yi do na nyimpa nyina bohu dɛ hom yɛ m’esuafo, sɛ hom wɔ ɔdɔ ma homho nkorkor a.”​—JOHN 13:35.

NDWOM 106 Hom Mma Yennya Ɔdɔ

DZA YERUBOSUSU HO a

Sɛ hɔn a wɔnnyɛ Adasefo no hu dɛ Jehovah no nkorɔfo dodɔ hɔnho a, ɔma wɔtse nka dɛn? (Hwɛ nkyekyɛmu 1)

1. Sɛ nkorɔfo ba hɛn Ahendzi Asa do ber a odzi kan a, ebɛnadze na wɔhyɛ no nsew? (Hwɛ mfonyin no so.)

 TWA asɛm yi ho mfonyin hwɛ: Awarfo bi aba Jehovah Adasefo hɔn Ahendzi Asa do ber a odzi kan. Mbrɛ enuanom no sii gyee hɔn fɛw do nye ɔdɔ a wohun dɛ enuanom reda no edzi akyerɛ hɔnho no maa hɔn enyi gyee paa. Wɔponee a wɔrokɔ fie no, asɛm a basia no kaa kyerɛɛ no kun nye dɛ, ‘Jehovah Adasefo dze, wɔda nsew o; oh, m’enyi agye hɔnho dodow.’

2. Ebɛnadze ntsi na binom egyaa Jehovah som?

2 Ɔdɔ a Jehovah Adasefo wɔ ma hɔnho no dze, wɔmma yɛnka, ɔyɛ soronko koraa. Naaso yɛreka yi ara, hɛn so bɔn wɔ hɛnho. (1 John 1:8) Dɛm ntsi sɛ yɛbɛn hɛn nuanom no a, yebohu dɛ mfom wɔ hɔnho. (Rom. 3:23) Awerɛhosɛm nye dɛ, binom wɔ hɔ a, enuanom bi hɔn sintɔ ntsi woegyaa Jehovah som.

3. Nkorɔfo besi dɛn ehu hɔn a wɔyɛ nokwar Christianfo? (John 13:34, 35)

3 Hom mma yɛnhwɛ kyerɛwsɛm a adzesua yi gyina do no bio. (Kenkan John 13:34, 35.) Nkorɔfo besi dɛn ehu hɔn a wɔyɛ nokwar Christianfo? Bible no ka dɛ, nokwar Christianfo bɛda ɔdɔ edzi akyerɛ hɔnho. Naaso ɔnnka dɛ wɔbɛyɛ nkorɔfo a bɔn nnyi hɔnho. Afei so, hyɛ no nsew dɛ Jesus annka dɛ: ‘Ɔnam yi do na hom bohu dɛ hom yɛ m’esuafo.’ Mbom ɔkaa dɛ: “Ɔnam yi do na nyimpa nyina bohu dɛ hom yɛ m’esuafo.” Ntsi dza nna Jesus repɛ akyerɛ nye dɛ, adze a ɔbɛma n’ekyirdzifo nye hɔn a wɔnnsom Jehovah nyina ehu hɔn a wodzi n’ekyir ankasa nye ɔdɔ mapa a wɔbɛda no edzi akyerɛ hɔnho no.

4. Ebɛnadze na bi a nyimpa binom bɛpɛ dɛ wohu fa nokwar Christianfo ho?

4 Hɔn a wɔnnyɛ Jehovah Adasefo no, bi a hɔn mu bi bebisa dɛ: ‘Ebɛn kwan do na ɔdɔ ma yehu hɔn a wodzi Jesus n’ekyir ankasa? Ebɛnadze na Jesus yɛe dze kyerɛɛ dɛ ɔdɔ n’asomafo no? Yebesi dɛn esuasua dza Jesus yɛe no ndɛ?’ Hɛn a yɛyɛ Jehovah Adasefo no so, no ho hia dɛ yesusu dɛm nsɛmbisa yi ho. Sɛ yɛyɛ dɛm a, ɔbɔboa hɛn ma yaada ɔdɔ edzi paa akyerɛ hɛnho nkanka aber a hɛn nua bi afom hɛn no.​—Eph. 5:2.

EBƐNADZE NTSI NA ƆDƆ MA YEHU HƆN A WODZI JESUS N’EKYIR ANKASA?

5. Kyerɛkyerɛ asɛm a Jesus kae wɔ John 15:12, 13 no mu.

5 Jesus maa no mu daa hɔ pefee dɛ, ɔdɔ soronko a n’ekyirdzifo bɛda no edzi akyerɛ hɔnho no na ɔbɛma nkorɔfo ehu dɛ wɔyɛ n’esuafo ampa. (Kenkan John 15:12, 13.) Hyɛ no nsew dɛ Jesus maa hɔn ahyɛdze dɛ: “Hom ndodɔ homho nkorkor, dɛ mbrɛ madɔ hom.” Iyi kyerɛ dɛn? Jesus kyerɛɛ mu dɛ ɔyɛ ɔdɔ mapa a yebenya ama hɛnho. Dɛm ɔdɔ a Jesus kaa ho asɛm yi ma yenya ɔpɛ mpo dɛ yebowu ama hɛn nuanom. b

6. Ebɛn kwan do na Nyankopɔn n’Asɛm no si do dua dɛ ɔdɔ ho hia paa?

6 Nyankopɔn n’Asɛm no ma yehu dɛ ɔdɔ yɛ su bi a no ho hia paa. Dɛm ntsi, nyimpa pii wɔ hɔ a, kyerɛwnsɛm ahorow a ɔyɛ hɔn dɛw papaapa nye dza ɔka ɔdɔ ho asɛm no. Bi nye: “Nyankopɔn nye dɔ.” (1 John 4:8) “Dɔ wo nyɛnko dɛ wankasa woho.” (Matt. 22:39) ‘Ɔdɔ kata bɔn pii do.’ (1 Pet. 4:8) “Ɔdɔ mmbɔ adze da.” (1 Cor. 13:8) Kyerɛwnsɛm ahorow a yɛaka ho asɛm yi nye kyerɛwnsɛm afofor so a ɔka ɔdɔ ho asɛm no nyina ma yehu pefee dɛ, ohia paa dɛ yɛda dɛm su fɛɛfɛw yi bi edzi.

7. Satan runntum mma nyimpa mmbɔ mu nnsom wɔ ɔdɔ na koryɛ mu da. Ebɛnadze ntsi a?

7 Ɔyɛ a nyimpa pii bisa dɛ: ‘Mibesi dɛn ehu nokwar som? Adze yi, asɔr biara se ɔno na ɔyɛ nokwar som, naaso ɔsor dza hɔn mu biara kyerɛkyerɛ fa Nyankopɔn ho.’ Satan abɔ mbɔdzen ama ator som ayɛ pii, ntsi nyimpa beberee nntum nnhu ɔsom pɔtsee a ɔyɛ nokwar. Naaso, Satan runntum mma nyimpa a wofifi wiadze ne mfɛndzanan nyina mmbɔ mu nnsom wɔ ɔdɔ na koryɛ mu da. Jehovah nkotsee na obotum ayɛ dɛm. Siantsir no nye dɛ ɔdɔ wɔ hɔ yi, ofi Jehovah hɔ na nnyɛ Satan. Ntsi sɛ ɔsom bi mufo botum ada ɔdɔ mapa edzi akyerɛ hɔnho a, nna ɔno gyedɛ Jehovah no sunsum na ne nhyira wɔ hɔn do. (1 John 4:7) Iyi ntsi ɔnnyɛ nwanwa dɛ Jesus kaa dɛ adze a ɔbɛma nkorɔfo ehu n’ekyirdzifo ankasa nye ɔdɔ mapa a wɔbɛda no edzi akyerɛ hɔnho no.

8-9. Sɛ nkorɔfo hu ɔdɔ a Jehovah Adasefo da no edzi kyerɛ hɔnho no a, ɔma wɔtse nka dɛn?

8 Dɛ mbrɛ Jesus kae no, ampaara nyimpa pii ehu hɔn a wɔyɛ n’ekyirdzifo ankasa osian ɔdɔ mapa a wɔda no edzi kyerɛ hɔnho no ntsi. Dɛ nhwɛdo no, onua bi a wɔfrɛ Ian da ho ara kaa dza ohunii da a odzi kan a ɔkɔr Jehovah Adasefo hɔn ehyiadzi ase no. Wɔyɛɛ dɛm ehyiadzi no wɔ agoprama bi a ɔbɛn beebi a ɔtse no. Abosoom kakraabi ansaana ɔrobɔkɔ ehyiadzi no, ɔkɔr dɛm agoprama no do kɔhwɛɛ akansi bi a ɔkɔr do wɔ hɔ no bi. Ɔkaa dɛ: “Sɛ medze hɔn a nna wɔrohwɛ akansi no toto hɔn a nna wɔwɔ ehyiadzi no ase no ho a, muhu dɛ nna hɔn a wɔwɔ ehyiadzi no ase no yɛ soronko koraa. Nna Adasefo no tsew hɔn enyim, woesiesie hɔnho kama, na hɔn mba so ho dwe dɛ.” Ɔtoaa do dɛ: “Dza ɔkyɛn ne nyina no, nna muhu dɛ wɔwɔ akomatɔyamu na hɔn asomu so dwe hɔn. Nna iyi ara nye asetsena a morohwehwɛ. Mese, mennkaa ɔkasa ahorow a wɔmaa no dɛm da no mu kor mpo, naaso suban pa a Adasefo no daa no edzi no dze, mo werɛ rimmfir da.” c Nokwasɛm nye dɛ, ɔdɔ mapa a yɛwɔ ma hɛnho no na ɔma yɛda suban pa a ɔtse dɛm edzi. Osiandɛ yɛdɔ hɛn nuanom ntsi, yebu hɔn na yɛda ayamuyie so edzi kyerɛ hɔn.

9 Dɛmara so na onua bi a wɔfrɛ no John tsee nka aber a ɔhyɛɛ ase dɛ ɔrokɔ asafo nhyiamu no. Ɔkaa dɛ, ‘Mbrɛ obiara sii gyee me fɛw do no maa m’enyi gyee paa. Nna ɔyɛ me dɛ gyama wɔyɛ abɔfo. Ɔdɔ mapa a wɔdaa no edzi no maa muhun dɛ mehu nokwar som.’ d Nsɛm a ɔtsetse dɛm taa sisi, na ɔma yehu dɛ Jehovah Adasefo nye nokwar Christianfo ampa.

10. Ebɛn aber paa na yebotum akyerɛ dɛ yɛdɔ hɛn nuanom? (Hwɛ ase hɔ asɛm no so.)

10 Dɛ mbrɛ yeedzi kan ehu no, hɛn nuanom a yɛnye hɔn som Jehovah no mu biara nnyi hɔ a bɔn nnyi noho. Ɔtɔ da a, wobotum aka asɛm bi anaa wɔayɛ biribi ma hɛn bo efuw. e (Jas. 3:2) Naaso dɛm aber no paa na yebotum aka asɛm bi anaa yɛayɛ biribi dze akyerɛ dɛ yɛdɔ hɔn. Jesus hyiaa tsebea bi a ɔtse dɛm. Ebɛnadze na yebotum esua efi dza ɔyɛe no mu?​—John 13:15.

EBƐNADZE NA JESUS YƐE DZE KYERƐƐ DƐ ƆDƆ N’ASOMAFO NO?

Aber a asomafo no daa suban bi a ɔnnyɛ edzi mpo no, Jesus kyerɛɛ dɛ ɔdɔ hɔn (Hwɛ nkyekyɛmu 11-13)

11. Ebɛn suban a ɔnnyɛ na James na John daa no edzi? (Hwɛ mfonyin no so.)

11 Nna Jesus nnhwɛ kwan dɛ n’ekyirdzifo no bɛyɛ hɔn adze pɛpɛɛpɛ tse dɛ mbrɛ bɔn biara nnyi hɔn ho. Mbom ofii ɔdɔ mu boaa hɔn ma wɔsesaa suban a nna ɔnnyɛ a wɔwɔ no ama Jehovah aagye hɔn ato mu. Ber bi, asomafo no mu beenu, James na John, kaa kyerɛɛ hɔn maame dɛ ɔnkɛka nkyerɛ Jesus na ɔmma hɔn dzibew wɔ Ahendzi no mu. (Matt. 20:20, 21) Dza James na John yɛe no kyerɛ dɛ, nna wɔmema hɔnho do na wɔpɛ dɛ wɔkyerɛ dɛ hɔnho hia kyɛn asomafo nkaa no.​—Mbɛ. 16:18.

12. Aso James na John nkotsee na wɔdaa suban a ɔnnyɛ edzi? Kyerɛkyerɛ mu.

12 Dɛm da no, ɔnnyɛ James na John nkotsee na wɔdaa suban a ɔnnyɛ edzi. Bible no ka mbrɛ asomafo nkaa no yɛɛ hɔn adze no ho asɛm dɛ: “Na du no tsee no, wonyaa ebufuw wɔ enuanom beenu no ho.” (Matt. 20:24) Yɛhwɛ a, ɔbɛyɛ dɛ James na John nye asomafo nkaa no kekaa hɔn adwen kyerɛɛ hɔnho paa ma nna ɔnnyɛ agor. Obotum aba dɛ asomafo nkaa no kekaa nsɛm bi dɛ: ‘Hom paa, hom repɛ akyerɛ dɛn? Hom yɛ hom adwen dɛ hom yɛ nyimpa kyɛn obi ehu, nna hom rikebisa dzibew wɔ Ahendzi no mu no? Jesus rokɔ ba nyina, nnyɛ hɛn nyina na yɛnye no nam a? Ɔnnyɛ hom nkotsee na hom fata hokwan a ɔtse dɛm atse, hɛn so yɛfata paa!’ Ɔmmfa ho dza osii biara no, dɛm aber no asomafo no annda ɔdɔ na ayamuyie edzi annkyerɛ hɔnho dɛ mbrɛ nkyɛ ɔsɛ dɛ wɔyɛ no aber nyina no.

13. Ebɛnadze na Jesus yɛe wɔ mfom a asomafo no dzii no ho? (Matthew 20:25-28)

13 Akasakasa a osii wɔ asomafo no ntamu no, ebɛnadze na Jesus yɛe wɔ ho? No bo emmfuw hɔn. Afei so, ɔannka dɛ ɔrokɔhwehwɛ asomafo afofor a hɔndze, wɔwɔ suban pa, na wɔbrɛ hɔnho adze a wɔbɛda ɔdɔ edzi akyerɛ hɔnho aber nyina. Mbom dza Jesus yɛe nye dɛ, onyaa dɛm mbarimba anokwafo yi ho abotar na ɔnye hɔn susuu nsɛm ho. (Kenkan Matthew 20:25-28.) Nna asomafo no agye obi a ɔyɛ kɛse wɔ hɔn mu no ho kyim pɛn. Ntsi dza yɛreka ho asɛm wɔ ha yi, nna ɔnnyɛ ber a odzi kan a wɔreyɛ dɛm. Na ɔno ekyir so, wɔsanee yɛɛ bio. Naaso iyi nyina mu no, Jesus kɔr do daa ɔdɔ edzi kyerɛɛ hɔn.​—Mark 9:34; Luke 22:24.

14. Beebi a Jesus n’asomafo no nyinii no, nna nkorɔfo yɛ hɔn adze dɛn?

14 Ɔda edzi pefee dɛ Jesus hun dɛ beebi a asomafo no tsenae no ka ho bi ntsi na wɔyɛɛ hɔn adze dɛm no. (John 2:24, 25) Mbrɛ ɔtse nye dɛ, nna hokwan nye dzibew a obi benya no edzidzi nyamesom mpanyimfo a wɔwɔ hɔ no hɔn tsir ma ɔnnyɛ agor. (Matt. 23:6; fa toto video a wɔato dzin The Front Seats in the Synagogue a ɔwɔ Matthew 23:6 ne study note no mu no ho.) Afei so, nna Jewfo nyamesom mpanyimfo no yɛ hɔnho dɛ wɔtsen kyɛn afofor. f (Luke 18:9-12) Jesus hun dɛ, sɛ beebi a ɔtse dɛm na asomafo no nyinii dze a, nna ɔno obotum aka mbrɛ wosi bu hɔnho nye afofor no. (Mbɛ. 19:11) Nna onyim dɛ n’esuafo no botum edzi mfomdo, ntsi onyaa hɔnho abotar aber a wodzii mfom no. Nna Jesus nyim dɛ wɔwɔ akoma pa. Dɛm ntsi onyaa hɔnho abotar, na ɔboaa hɔn ma wohun dɛ ɔsɛ dɛ wɔbrɛ hɔnho adze na wɔda ɔdɔ edzi kyerɛ hɔnho kyɛn dɛ wɔbɛper ahwehwɛ dzibew ama hɔnho.

YEBESI DƐN ESUASUA DZA JESUS YƐE NO?

15. Ebɛnadze na yebotum esua efi akasakasa a osii wɔ James na John nye asomafo nkaa no ntamu no mu?

15 Yebotum esua ndzɛmba pii efi dza osii no mu. James na John dzii mfomdo dɛ wokebisaa dzibew wɔ Ahendzi no mu. Asomafo nkaa no so annyɛ adze. Osiandɛ, wɔmaa dɛm asɛm yi sɛɛ koryɛ a nna ɔwɔ hɔn ntamu no. Naaso Jesus dze, ɔnye asomafo 12 no nyina dzii wɔ ɔdɔ nye ayamuyie mu. Esuadze a ɔwɔ mu nye dɛn? Sɛ afofor fom hɛn a, nnyɛ dza wɔdze ayɛ hɛn no nkotsee nye asɛm no, mbom adze fofor so a no ho hia nye mbrɛ hɛn so yɛbɛyɛ hɛn adze wɔ asɛm no ho. Ebɛnadze na obotum aboa hɛn? Sɛ onua bi yɛ adze ma hɛn bo fuw a, yebotum ebisa hɛnho dɛ: ‘Ebɛnadze ntsi na dza ɔyɛe no ho asɛm haw me dɛm? Ana dza woesi no ma muhu mberɛwyɛ bi wɔ moho a ɔsɛ dɛ midzi ho dwuma? Ana nyia ɔahyɛ me ebufuw no rihyia ɔhaw bi? Sɛ ɔyɛ me dɛ m’asɛm yɛ dɛw mpo a, aso mubotum ebu m’enyi egu dza ɔyɛe no do dze akyerɛ dɛ modɔ no?’ Sɛ yɛdodɔ hɛnho a, yɛma nyimpa nyina hu dɛ yɛyɛ Jesus n’esuafo ampa.

16. Ebɛnadze bio na yebotum esua efi dza Jesus yɛe no mu?

16 Dza Jesus yɛe no san so ma yehu dɛ, ɔsɛ dɛ yɛyɛ dza yebotum biara dɛ yɛbɛtse hɛn nuanom ase. (Mbɛ. 20:5) Nokwasɛm nye dɛ, Jesus dze, nna otum hu akoma mu, naaso hɛndze yenntum nnyɛ dɛm. Ɔno mpo no, sɛ hɛn nuanom fom hɛn a, yebotum enya hɔnho abotar. (Eph. 4:1, 2; 1 Pet. 3:8) Dza obotum aboa hɛn ma yaayɛ dɛm nye dɛ yebohu hɔn yie. Hom mma yensusu nhwɛdo yi ho nhwɛ.

17. Aber a ɔmansin do hwɛfo bi hun onua bi yie no, ɔboaa no dɛn?

17 Ɔmansin do hwɛfo bi a nna ɔsom wɔ East Africa kaa onua bi a nna ohu no dɛ ɔnnkyɛr na no bo efuw na ɔtseatsea nyimpa no ho asɛm. Ebɛnadze na ɔmansin do hwɛfo no yɛe? Ɔkaa dɛ: “Manntwe moho emmfi onua no ho, mbom medze sii m’enyi do dɛ mubohu no yie.” Aber a ɔyɛɛ dɛm no, obohun dɛ mbrɛ wɔtsetsee onua no ntsi na ɔma ɔyɛ n’adze dɛm no. Ɔmansin do hwɛfo no toaa do dɛ: “Ber a mubohun mbrɛ onua no abɔ mbɔdzen dɛ obedzi no suban yi do, nye nkɔenyim a oenya no, m’enyi gyee noho. Yɛbɛyɛɛ anyɛnkofo pa.” Ɔyɛ ampa dɛ, sɛ yɛyɛ dza yebotum biara dɛ yɛbɛtse hɛn nuanom ase a, ɔrennyɛ dzen dɛ yɛbɔdɔ hɔn.

18. Sɛ hɛn nua bi fom hɛn a, ebɛn nsɛm na yebotum ebisa hɛnho? (Mbɛbusɛm 26:20)

18 Ɔtɔ da a, bi a yɛbɛtse nka dɛ no ho hia dɛ yɛkɔ onua bi a ɔafom hɛn no nkyɛn na yɛnye no kɛka ho asɛm. Naaso ɔsɛ dɛ yedzi kan bisa hɛnho dɛ: ‘Aso minyim nokwasɛm a ɔwɔ asɛm no mu nyina?’ (Mbɛ. 18:13) ‘Aso obotum aba dɛ ɔannhyɛ da ara?’ (Ɔsɛnk. 7:20) ‘Ana mara so medzi mfom a ɔtse dɛm pɛn?’ (Ɔsɛnk. 7:21, 22) ‘Sɛ mokɔ nyimpa no nkyɛn a, aso ɔno bɛma asɛm no asɛɛ koraa?’ (Kenkan Mbɛbusɛm 26:20.) Sɛ yɛgye ber dwendwen nsɛmbisa yi ho a, ɔrennyɛ nwanwa dɛ ɔdɔ a yɛwɔ ma hɛn nua no bɛka hɛn ma yeegyaa asɛm no mu ma wɔaaka.

19. Ebɛnadze na esi wo bo dɛ ebɛyɛ?

19 Jehovah Adasefo nyina dodɔ hɔnho paa, na iyi ma ɔda edzi dɛ wɔyɛ Jesus n’esuafo ampa. Afei so dɛ ankorankor no, hɛn mu biara dze no nua no mfom kyɛ no na yɛda ɔdɔ mapa edzi kyerɛ hɛnho. Yɛyɛ dɛm dze kyerɛ dɛ yɛyɛ Jesus n’esuafo ankasa. Sɛ yɛda ɔdɔ mapa edzi kyerɛ hɛnho a, obotum ama nkorɔfo ehu dɛ hɛn som na ɔyɛ nokwar, na wɔabɛka hɛnho ma yaasom Jehovah a ɔyɛ ɔdɔ Nyankopɔn no. Ɔdɔ nye nokwar Christianfo hɔn ahyɛnsewdze, ntsi hom mma yensi hɛn bo dɛ yɛbɔkɔ do ada ɔdɔ edzi akyerɛ hɛn nuanom.

NDWOM 17 ‘Mepɛ Na Mebɛyɛ’

a Adze kor a ɔma nyimpa pii enyi gye ho dɛ wobosua Bible no na wɔaasom Jehovah nye ɔdɔ mapa a wohu dɛ Jehovah Adasefo wɔ ma hɔnho no. Naaso, osiandɛ bɔn wɔ hɛnho ntsi, ɔtɔ da a ɔyɛ dzen ma hɛn dɛ yɛbɛda ɔdɔ edzi akyerɛ hɛn nua bi. Ntsi yebosusu siantsir a no ho hia paa dɛ yɛda ɔdɔ edzi, nye dza yebotum ayɛ dze esuasua Jesus aber a hɛn nuanom afom hɛn no.

c Hwɛ asɛm a wɔato dzin “Afei Dze, M’asetena Abɛyɛ Papa” a ɔwɔ November 1, 2012 Ɔweɔn-Aban mu no. Ɔwɔ nkr. 13-14.

d Hwɛ asɛm a wɔato dzin “Nna Ɔtse Dɛ Mbrɛ Asetsena Rokɔ Yie Ma Me” wɔ May 1, 2012 Ɔweɔn-Aban no mu. Ɔwɔ nkr. 18-19.

e Ɔnnyɛ bɔn akɛse tse dɛ dza wɔaka ho asɛm wɔ 1 Corinthfo 6:9, 10 a ɔsɛ dɛ asafo mu mpanyimfo ba mu no na adzesua yi reka ho asɛm.

f Amandzɛɛbɔ bi ka dɛ, mber bi ekyir no, rabbi bi kaa dɛ: “Annyɛ yie koraa no nyimpa bɛyɛ eduasa na wɔwɔ wiadze yi mu a wɔyɛ atseneneefo dɛ Abraham. Sɛ wɔyɛ eduasa a, emi na me ba ka ho bi; sɛ wɔyɛ du a, emi na me ba ka ho bi; sɛ wɔyɛ beenum a, emi na me ba ka ho bi; sɛ wɔyɛ beenu a, ɔyɛ emi na me ba; sɛ ɔyɛ nyimpa kor dze a, ɔno mara a.”