Kɔ no mu nsɛm no do

Kɔ no mu nsɛm a wɔahyehyɛ no do

ADZESUA ASƐM 19

‘Etsifi Afamu Hen No’ Wɔ Ewiei Mber Yi Mu

‘Etsifi Afamu Hen No’ Wɔ Ewiei Mber Yi Mu

“Na ewiei ber no mu na pomu afamu hen no ɔnye [etsifi afamu hen] no befimfen.”​—DAN. 11:40.

NDWOM 150 Hwehwɛ Nyankopɔn Na Nya Nkwa

DZA YERUBOSUSU HO *

1. Ebɛnadze na Bible nkɔnhyɛ ma yehu?

EBƐNADZE na ɔbɔto Jehovah no nkorɔfo ndaansa yi ara? Onnyi dɛ yɛbɔ hɛn tsirmu kã, osiandɛ Bible nkɔnhyɛ ahorow ma yehu ndzɛmba etsitsir bi a ɔrennkyɛr ɔbɔto hɛn nyinara. Nkɔnhyɛ no mu kor ma yehu dza aban ahorow bi a wɔwɔ tum papaapa wɔ asaase do no bɛyɛ. Dɛm nkɔnhyɛ no wɔ Daniel tsir 11. Nkɔnhyɛ no kã ahemfo beenu a wɔnye hɔnho dzi akõ ho asɛm. Wɔfrɛ dɛm ahemfo yi etsifi afamu hen nye anaafo afamu hen. Nkɔnhyɛ no ne fã kɛsenara enya mbamu dada, dɛm ntsi yebotum agye edzi dɛ ne fã a aka no so bɛba mu.

2. Dɛ mbrɛ wɔakã wɔ Genesis 3:15 na Nyikyerɛ 11:7 nye 12:17 no, sɛ yɛbɛtse Daniel no nkɔnhyɛ no ase yie a, ebɛn nsɛm na ɔsɛ dɛ yɛma ɔtsena hɛn adwen mu?

2 Sɛ yɛbɛtse nkɔnhyɛ a ɔwɔ Daniel tsir 11 no ase yie a, ɔnodze, ɔsɛ dɛ yɛma nsɛm a odzidzi do yi tsena hɛn adwen mu: Aban anaa tumdzi ahorow a nkɔnhyɛ no rekã ho asɛm no yɛ hɔn a wɔkõe tsiaa Nyankopɔn no nkorɔfo anaa wodzii Nyankopɔn no nkorɔfo do tum. Afei so, ɔsɛ dɛ yɛkaa dɛ, sɛ yɛdze Nyankopɔn no nkorɔfo toto nyimpadodow a wɔwɔ wiadze yi mu ho a, yehu dɛ Nyankopɔn no nkorɔfo suar koraa, naaso, dɛm aban ahorow yi taa dze hɔn enyi si Nyankopɔn no nkorɔfo do. Ebɛnadze ntsi na ɔba no dɛm? Osiandɛ, Satan nye no wiadze yi, hɔn botae tsitsir nye dɛ wɔbɔtɔr hɔn a wɔsom Jehovah na Jesus no hɔn ase. (Kenkan Genesis 3:15 na Nyikyerɛ 11:7; 12:17.) Adze fofor a ɔsɛ dɛ ɔtsena hɛn adwen mu nye dɛ, Daniel no nkɔnhyɛ no, ɔsɛ dɛ ɔnye nkɔnhyɛ afofor a ɔwɔ Nyankopɔn n’Asɛm mu no hyia. Nokwasɛm nye dɛ, sɛ yebotum atse Daniel no nkɔnhyɛ no ase yie a, gyedɛ yɛdze toto Kyerɛwnsɛm afofor ho.

3. Ebɛnadze na yebosusu ho wɔ adzesua yi nye dza odzi hɔ no mu?

3 Dɛm nsɛm yi wɔ hɛn adwen mu no, yerubosusu Daniel 11:25-39 no ho. Yebohu hɔn a nna wɔyɛ etsifi afamu nye anaafo afamu ahemfo ofi afe 1870 kesi afe 1991. Bio so yebohu dɛ, nkɔnhyɛ no ne fã bi wɔ hɔ a, ohia dɛ yɛyɛ nsakyer wɔ mbrɛ yesi tse ase no mu, na afei yaahwɛ siantsir a ntseasee fofor no mbom tɔ asomu. Adzesua a odzi hɔ mu no, yebosusu Daniel 11:40–12:1 no ho. Ɔkã nkɔnhyɛ no ne fã fofor bi ho asɛm, na ɔma yehu ndzɛmba bi a ɔbɔkɔ do fi afe 1991 kesi Har-Magedon kõ no mu. Yebenya nkyerɛkyerɛmu fofor wɔ dɛm kyerɛwnsɛm yi ho. Aber a irusũa adzesua asɛm yi nye dza odzi hɔ no, ɔbɛyɛ papa dɛ ebɔhwɛ ɔfã a wɔato dzin dɛ “Ahemfo Beenu A Wɔnye Hɔnho Dzi Esi Wɔ Ewiei Mber Yi Mu.” Naaso, odzi kan, ɔwɔ dɛ yehu ahemfo beenu a nkɔnhyɛ yi kã hɔnho asɛm no.

MBRƐ YEBESI EHU ETSIFI AFAMU HEN NO NA ANAAFO AFAMU HEN NO

4. Ebɛn ndzɛmba ebiasa na ɔbɔboa hɛn ma yeehu etsifi afamu hen no na anaafo afamu hen no?

4 Ahyɛse no, ɔhen a nna odzi tum wɔ ɔman bi do wɔ Israelman no hɔn etsifi no, ɔno nye ‘etsifi afamu hen’ no, na ɔhen a nna odzi tum wɔ ɔman bi do wɔ Israelman no hɔn anaafo no, ɔno nye ‘anaafo afamu hen.’ Ebɛnadze ntsi na yɛkã dɛm? Hyɛ no nsew dɛ, ɔbɔfo no kãa kyerɛɛ Daniel dɛ: “Maba dɛ merebɛma ehu dza ɔbɛba wo man do nda a odzi ekyir no mu.” (Dan. 10:14) Ansaana Pentecost afe 33 H.B. reba no, nna Israelman no na wɔyɛ Nyankopɔn ne man anaa no nkorɔfo. Naaso, ofitsi Pentecost afe 33 H.B. reba no, Jehovah ama ada edzi kofee dɛ Jesus n’esuafo anokwafo no na wɔyɛ no nkorɔfo. Dɛm ntsi, nkɔnhyɛ a ɔwɔ Daniel tsir 11 no, no mu dodow no ara mmfa Israelman no ho, na mbom ɔfa Christ n’ekyirdzifo ho. (Andw. 2:1-4; Rom. 9:6-8; Gal. 6:15, 16) Afei so, nna mber bi wɔ hɔ a, nyia ɔyɛ etsifi afamu hen no botum asesa, na nyia ɔyɛ anaafo afamu hen no so botum asesa. Naaso, nna ndzɛmba ahorow bi dzi nsɛ wɔ ahemfo yi hɔnho. Odzi kan, dɛm ahemfo yi dzii tum wɔ beebi a nna Nyankopɔn no nkorɔfo pii tse anaa wɔkõe tsiaa hɔn. Otsĩa ebien, ɔkwan a wɔfaa do nye Nyankopɔn no nkorɔfo dzii no daa no edzi dɛ wɔtan Jehovah, nokwar Nyankopɔn no. Afei otsĩa ebiasa, ahemfo beenu no nye hɔnho dzii esi dze peer tumdzi ho.

5. Ofi afeha a otsĩa ebien H.B. dze besi afe 1870 no, aso nna etsifi afamu hen na anaafo afamu hen bi wɔ hɔ? Kyerɛkyerɛ mu.

5 Wɔ afeha a otsĩa ebien H.B. no, ator Christianfo pii baa nokwar Christianfo asafo no mu. Wɔkyerɛkyerɛɛ ator nyamesom nkyerɛkyerɛ na wɔkataa nokwar a ɔwɔ Nyankopɔn n’Asɛm mu no do. Ofitsi dɛm aber no dze besi afe 1870 no, nna nyimpakuw pɔtsee bi nnyi hɔ a wɔyɛ Nyankopɔn n’asomfo wɔ asaase do. Ator Christianfo hɔn dodow bɛyɛɛ pii dɛ efuw a wɔwɔ haban mu. Osian dɛm ntsi, ɔbɛyɛɛ dzen papaapa dɛ wobohu hɔn a nna wɔyɛ nokwar Christianfo. (Matt. 13:36-43) Ebɛnadze ntsi na dɛm asɛm yi ho hia? Osiandɛ ɔma yehu dɛ, sɛ yɛrekã etisifi afamu hen nye anaafo afamu hen no ho asɛm a, yerunntum mmfa ahenman anaa etumfo a wodzii tum fi afeha a otsĩa ebien H.B. kesi afe 1870 no nnka ho. Adze yi, nna Nyankopɔn no nkorɔfo pɔtsee biara nnyi hɔ a etumfo yi bɔsoɛr etsia hɔn. * Naaso, afe 1870 twaa mu no, n’ekyir mber kakra no, nna obotum ayɛ yie dɛ wɔbɛsan ehu nyia ɔyɛ etsifi afamu hen nye nyia ɔyɛ anaafo afamu hen no. Ebɛnadze ntsi na yɛrekã dɛm?

6. Ebɛn aber na Nyankopɔn no nkorɔfo hyɛɛ ase dɛ wɔresan aka abɔ mu ayɛ kuw? Kyerɛkyerɛ mu.

6 Ofi afe 1870 no, Nyankopɔn no nkorɔfo hyɛɛ ase dɛ wɔreka abɔ mu dɛ kuw. Ɔyɛ dɛm afe no mu na Charles T. Russell nye afofor a nna wɔka noho no tseew Bible adzesua kuw bi. Onua Russell nye hɔn a nna wɔka noho no dzii dwuma dɛ bɔfo a wɔkãa noho asɛm dɛ ‘obesiesie kwan mu’ ansaana wɔdze Messiah Ahendzi no esi hɔ no. (Mal. 3:1) Afei dze, nna Jehovah asan enya nyimpakuw pɔtsee bi a wɔrosom no wɔ ɔkwan pa do wɔ asaase do! Dɛm aber no, aso nna ahenman ahorow bi wɔ hɔ a ɔkwan a wɔfa do dzi tum no botum aka Nyankopɔn no nkorɔfo? Hom mma yensusu ho nhwɛ.

WOANA NYE ANAAFO AFAMU HEN NO?

7. Ofi afe 1870 kesi Wiadze Ko I no mu no, nna woana na ɔyɛ anaafo afamu hen no?

7 Odur bɛyɛ afe 1870 no, nna Britain abɛyɛ ahenman a ɔsõ sen ahenman biara wɔ asaase do. Nkyii so, nna ɔwɔ nsordaafo dɔm a hɔnho yɛ dzen sen biara wɔ asaase do. Daniel nkɔnhyɛ no dze Britain ahenman yi totoo ambɛn kakraba bi ho, dɛ, opuei ma mmbɛn afofor ebiasa​—France, Spain, nye Netherlands​—ase tutui wɔ n’enyim. (Dan. 7:7, 8) Britain bɛyɛɛ anaafo afamu hen no kesii Wiadze Ko I no mu. Dɛm aber no ara so, nna United States of America abɛyɛ ɔman a ɔwɔ sika kyɛn ɔman biara wɔ asaase do. Nkyii so, nna ɔahyɛ ase dze ne tam robɔ Britain nedze ano.

8. Ofitsi ber a ewiei mber no hyɛɛ ase dze besi ndɛ no, woana na ɔakɔ do ayɛ anaafo afamu hen no?

8 Wiadze Kõ I no mu no, United States na Britain kaa hɔnho bɔɔ mu dzii akõ na wɔbɛyɛɛ dzen. Dɛm aber no, Britain a nkyɛ mber bi mu nna odzi United States do no, ɔnye United States kaa bɔɔ mu bɛyɛɛ Anglo-America Wiadze Tumdzi no. Dɛ mbrɛ Daniel hyɛɛ nkɔm no, dɛm ɔhen yi boaboaa “dɔm a ɔyɛ dzen pii pa” ano. (Dan. 11:25) Ewiei mber yi mu no, Anglo-America na ɔakɔ do ayɛ anaafo afamu hen no. * Naaso, woana na ɔbɛyɛɛ etsifi afamu hen no?

ETSIFI AFAMU HEN NO YII NE TSIR

9. Ebɛn aber na yenyaa etsifi afamu hen fofor, na ebɛn kwan do na Daniel 11:25 nyaa mbamu?

9 Russell nye hɔn a nna wɔkã noho no tseew hɔn Bible adzesua kuw no, afe kor ekyir wɔ afe 1871 mu no, etsifi afamu hen fofor yii ne tsir. Dɛm afe no ara mu no, ɔbarimba bi a wɔfrɛ no Otto von Bismarck kaa aman ahorow bi bɔɔ mu ma wɔbɛyɛɛ German Ahenman no. Wilhelm I na ɔbɛyɛɛ ɔhempɔn a odzi kan wɔ German Ahenman no do, na ɔpaaw Bismarck dɛ ɔno na ondzi ndzɛmba enyim wɔ ahenman no mu. * Mber rokɔ do no, Germany benyaa tum wɔ aman ahorow bi do; nna aman no bi wɔ Africa, nna bi so wɔ Pacific Po no mantɔw mu. Germany bɔɔ mbɔdzen dɛ obenya tum asen Britain. (Kenkan Daniel 11:25.) German Ahenman no hyehyɛɛ nsordaafo dɔm nye po do nsordaafo a wɔyɛ dzen. Dɛm aber no, sɛ wɔrekã aman a hɔn po do nsordaafo dɔɔ sõ papaapa a, nna Germany na ɔtɔ do ebien wɔ wiadze nyina.

10. Ebɛn kwan do na Daniel 11:25b, 26 nyaa mbamu?

10 Daniel saan so kyerɛɛ dza ɔbɔto German Ahenman no nye no nsordaafo dɔm a wɔahyehyɛ no. Nkɔnhyɛ no kãa dɛ etsifi afamu hen no ‘rinngyina.’ Ebɛnadze ntsi a? “Osiandɛ wɔbɔkɔ ne tsir do apam. Ɛhɛɛ, hɔn a wodzi n’edziban na wɔbɛsɛɛ no.” (Dan. 11:25b, 26a) Daniel n’aber do no, nna ahemfie mpanyimfo a ‘wogyina ɔhen enyim’ no ka hɔn a wodzi “ahendziban” no ho. (Dan. 1:5) Woananom na nkɔnhyɛ no rekã hɔnho asɛm? Nna ɔrekã hɔn a wɔwɔ tum wɔ German Ahenman no mu ho asɛm; ibi yɛ asahen nye nsordaafo mpanyimfo a wɔbɛn ɔhen no yie no. Dɛm nkorɔfo yi dzidzii ɔhen no n’ase ma ɔhen no n’aban no hwee ase. * Nkɔnhyɛ no saan so kãa dza obefi ɔkõ a etsifi afamu hen no nye anaafo afamu hen no bɔkõ no mu aba ho asɛm. Nkɔnhyɛ no rekã etsifi afamu hen no ho asɛm no, ɔkãa dɛ: “Na no dɔm no bɛpram do na atɔfo pii ahwehwe ase.” (Dan. 11:26b) Dɛ mbrɛ wɔhyɛɛ ho nkɔm no, wiadze kõ a odzi kan mu no, ‘wɔpraam’ German nsordaafo no kɔree na ‘atɔfo pii hwehwee ase.’ Sɛ ehwɛ nyimpa abakɔsɛm mu a, dɛm aber no, nna dɛm ɔkõ yi nye ɔkõ a woekuku nyimpa pii wɔ mu kyɛn ɔkõ biara a abɛsen kɔ.

11. Ebɛnadze na etsifi afamu hen no nye anaafo afamu hen no yɛe?

11 Daniel 11:27, 28 no kã ndzɛmba a osisii ansaana Wiadze Kõ I repaa egu no ho asɛm. Ɔkãa dɛ etsifi afamu hen no nye anaafo afamu hen no ‘bɛkã atofosɛm wɔ edzidzipon kor do.’ Ɔsaan so kãa dɛ, etsifi afamu hen no bɔboaboa “ahodze kɛse” ano. Dɛm pɛpɛɛpɛr na osii. Germany na Britain kãa kyerɛɛ hɔnho dɛ wɔpɛ asomdwee, naaso ber a wiadze kõ a odzi kan paae gui no, ɔbɛdaa edzi kofee dɛ dɛm nsɛm a wɔkekãe no yɛ ator. Odur afe 1914 no, nna aman a wɔwɔ sika papaapa wɔ wiadze nyina no, Germany na ɔtɔ do ebien. Afei, Germany nye anaafo afamu hen no kõe, naaso odzii ɔkogu. Iyi maa nkɔnhyɛ a ɔwɔ Daniel 11:29, 30a no baa mu.

AHEMFO BEENU NO SOƐREE TSIAA NYANKOPƆN NO NKORƆFO

12. Ebɛnadze na etsifi afamu hen no na anaafo afamu hen no yɛe wɔ wiadze kõ a odzi kan no mu?

12 Ofitsi afe 1914 no, ahemfo beenu yi akɔ do nye hɔnho edzi akõ, na wɔakɔ do asoɛr etsia Nyankopɔn no nkorɔfo so. Dɛ nhwɛdo no, wiadze kõ a odzi kan no mu no, German aban na Britain aban soɛree tsiaa Nyankopɔn no nkorɔfo a wɔammfa hɔnho annhyɛ ɔkõ no mu no. Afei so, U.S. aban no dze enuanom a wodzi asɛnka edwuma no enyim no guu efiadze. Dɛm ɔsoɛrtsia yi maa nkɔnhyɛ a ɔwɔ Nyikyerɛ 11:7-10 no baa mu.

13. Afe 1930 ekyir nye wiadze kõ a otsĩa ebien mu no, ebɛnadze na etsifi afamu hen no yɛe?

13 Afei, afe 1930 ekyir no, nkanka wiadze kõ a otsĩa ebien no mu no, etsifi afamu hen no dze ɔtaa a n’enyi yɛ nyan baa Nyankopɔn no nkorɔfo do. Ber a Nazi aban no dzi tum wɔ Germany no, Hitler nye n’ekyirtaafo braa asɛnka edwuma a nna Nyankopɔn no nkorɔfo reyɛ no. Dɛm atamfo yi kunkum Jehovah no nkorɔfo bɛyɛ 1,500, na wɔdze mpempem pii so koguu ndaduadan mu. Iyi maa Daniel no nkɔnhyɛ no nyaa mbamu. Aber a etsifi afamu hen no braa asɛnka edwuma no, ‘ohuraa krɔnkrɔn-bea no ho,’ na ‘oyii daa ɔhyew-afɔr no’ fii hɔ. (Dan. 11:30b, 31a) Hitler a nna ɔyɛ Germany ɔmampanyin no kãa ntam mpo dɛ, Nyankopɔn no nkorɔfo a wɔwɔ Germany no, obokuku hɔn nyina.

ETSIFI AFAMU HEN FOFOR YII NE TSIR

14. Wiadze kõ a otsĩa ebien ekyir no, woana na ɔbɛyɛɛ etsifi afamu hen no? Kyerɛkyerɛ mu.

14 Wiadze kõ a otsĩa ebien ekyir no, Soviet Union a nna n’aban yɛ Communist aban no dzii tum wɔ nsaase pii a wɔagye efi Germany nsamu no do, na ɔbɛyɛɛ etsifi afamu hen no. Dɛ mbrɛ Nazi kannkabi aban no yɛe no, Soviet Union no so, sɛ ohu dɛ obi dze Nyankopɔn no som ridzi kan wɔ n’asetsena mu sen dɛ ɔbɛyɛ setsie ama ɔman no a, ɔdze ɔtaa a n’enyi yɛ nyan ba no do.

15. Ber a Wiadze Kõ II baa ewiei no, ɔno ekyir no, ebɛnadze na etsifi afamu hen no yɛe?

15 Ber a Wiadze Kõ II baa ewiei no, ɔno ekyir pɛɛ no, etsifi afamu hen fofor no, mekyerɛ Soviet Union nye aman a wɔka noho no, soɛree tsiaa Nyankopɔn no nkorɔfo. Nyikyerɛ 12:15-17 no dze dɛm ɔsoɛrtsia yi totoo “esutsen” ho. Dza ɔnye nkɔnhyɛ yi hyia no, etsifi afamu hen no braa asɛnka edwuma a Jehovah no nkorɔfo yɛ no, na ɔdze hɔn mu mpempem pii kɔr ndɔmmumfa mu wɔ Siberia. Nokwasɛm nye dɛ, ofi ber a wiadze ewiei mber no hyɛɛ ase no, etsifi afamu hen no akɔ do asoɛr etsia Nyankopɔn no nkorɔfo papaapa, naaso onntumii nnsiiw edwuma a wɔreyɛ no kwan da. *

16. Ebɛn kwan do na Soviet Union no maa Daniel 11:37-39 nyaa mbamu?

16 Kenkan Daniel 11:37-39. Ebɛn kwan do na etsifi afamu hen no ‘emmbu n’egyanom abosom no bi’? Nna Soviet Union no pɛ dɛ ɔtɔr nyamesom ase, ntsi ɔyɛɛ dɛ ɔbɛgye hɔn tum efi hɔn nsamu. Mbrɛ ɔbɛyɛ a obotum ayɛ dɛm no, afe 1918 mu tɔnn na ɔhyɛɛ mbra dɛ wɔnkyerɛkyerɛ wɔ skuul mu dɛ Nyankopɔn nnyi hɔ. Ebɛn kwan do na dɛm etsifi afamu hen yi ‘dzii abankɛse bosom no nyi’? Soviet Union no sɛɛ sika pii dze hyehyɛɛ no nsordaafo dɔm na ɔyɛɛ nuclear akodze mpempem pii dze hyɛɛ tum a ɔwɔ no mu dzen. Ewiei koraa no, etsifi afamu hen no na anaafo afamu hen no nyina boaboaa akodze a ɔyɛ hũ ano a wɔdze bokuku nyimpa ɔpepepem pii!

AHEMFO BEENU NO BƆƆ MU YƐƐ BIRIBI TSITSIR BI

17. Ebɛnadze nye “amamfoyɛ ekyiwadze no”?

17 Etsifi afamu hen no aboa anaafo afamu hen no wɔ biribi tsitsir bi mu. Wɔdze ‘amamfoyɛ ekyiwadze no esi hɔ.’ (Dan. 11:31) Dɛm “ekyiwadze no” nye Amanaman Nkabɔmu no.

18. Ebɛnadze ntsi na wɔkã Amanaman Nkabɔmu no ho asɛm dɛ ɔyɛ “ekyiwadze”?

18 Wɔkã Amanaman Nkabɔmu ahyehyɛdze no ho asɛm dɛ ɔyɛ “ekyiwadze,” osiandɛ ɔkã dɛ obotum dze asomdwee aba wiadze. Naaso, iyi yɛ biribi a Nyankopɔn n’Ahendzi no nkotsee na obotum dze aba. Afei so, nkɔnhyɛ no ma yehu dɛ ekyiwadze no dze “amamfoyɛ” ba, osiandɛ Amanaman Nkabɔmu no bɔtow ahyɛ ator nyamesom do na ɔaasɛɛ no pasaa.​—Hwɛ ɔfã a wɔato dzin “Ahemfo Beenu A Wɔnye Hɔnho Dzi Esi Wɔ Ewiei Mber Yi Mu.”

EBƐNADZE NTSI NA OHIA DƐ YEHU DƐM ABAKƆSƐM YI?

19-20. (a) Ebɛnadze ntsi na ɔsɛ dɛ yehu dɛm abakɔsɛm yi? (b) Ebɛn asɛmbisa na yebenya ho mbuae wɔ adzesua a odzi hɔ no mu?

19 Ɔsɛ dɛ yehu dɛm abakɔsɛm yi, osiandɛ ɔma ɔda edzi dɛ ofi afe 1870 dze besi afe 1991 no, Daniel no nkɔnhyɛ a ɔfa etsifi afamu hen no na anaafo afamu hen no ho no enya ne mbamu. Iyi ntsi yebotum enya gyedzi dɛ nkɔnhyɛ no ne fã a wɔaka no so bɛba mu ampa.

20 Afe 1991 no, Soviet Union aban no gui. Iyi ntsi yebebisa dɛ, Woana na ɔbɛyɛ etsifi afamu hen no ndɛ? Yebenya asɛmbisa yi ho mbuae wɔ adzesua a odzi hɔ no mu.

NDWOM 128 Gyina Mu Kesi Ewiei

^ nky. 5 Yehu adanse a ɔkyerɛ dɛ Daniel no nkɔnhyɛ a ɔfa “kwaamu [anaa etsifi] afamu hen” nye “pomu [anaa anaafo] afamu hen” no ho no gu do ara rinya mbamu. Ebɛnadze ntsi na yetum dze ahotodo kã dɛm? Ebɛnadze ntsi na ohia dɛ yɛtse nkɔnhyɛ yi no mu nsɛm ase yie?

^ nky. 5 Osian nkyerɛkyerɛmu a yɛdze ama yi ntsi, yɛrennkã bio dɛ nna Rome Ɔhempɔn Aurelian (odzii tum fi afe 270-275 H.B.) yɛ ‘etsifi afamu hen,’ anaa Ɔhembaa Zenobia (odzii tum fi afe 267-272 H.B.) yɛ ‘anaafo afamu hen.’ Yɛdze dɛm ntseasee fofor yi risi nkyerɛkyerɛmu a ɔwɔ Tie Daniel Nkɔmhyɛ No! nwoma no mu no, etsir 13 na 14 no ananmu.

^ nky. 9 Afe 1890 mu no, Kaiser Wilhelm II tuu Bismarck fii adze do.

^ nky. 10 Ndzɛmba a wɔyɛe ma aban no hwee ase ntsɛntsɛm no, ɔdɔɔ sõ. Dɛ nhwɛdo no, wogyaa mboa a wɔdze boa ɔhen no, wɔdaa hɔn esumasɛm a ɔfa ɔkõ no ho edzi kyerɛɛ afofor, afei so, wɔhyɛɛ ɔhen no ma nankasa tuu noho adze do.

^ nky. 15 Dɛ mbrɛ wɔakã wɔ Daniel 11:34 no, ber tsiabaa bi mu no, etsifi afamu hen no gyaa dɛ ɔbɔsoɛr etsia Christianfo a nna wɔtse n’asaase do no. Dɛ nhwɛdo no, iyi baa mu ber a Soviet Union aban no gui wɔ afe 1991 no.