De dua ni se gone o luvemu e raica nodra veivakaduiduitaki eso ena roka ni yagodra, kei na vanua era cavutu mai kina. O na vukei koya vakacava me kua ni vakamuai ena nodra vakaduiduitaki eso? Cava o na cakava ke vakaduiduitaki o luvemu mai vei ira eso tale?

Ena ulutaga qo

•  O na vakamacalataka vakacava vua na duidui matatamata?

•  O na vakamacalataka vakacava vua na veicati vakamatatamata?

•  O rawa ni ivakaraitaki vinaka vakacava vei luvemu?

•  Vakacava ke vakaduiduitaki o luvemu?

 Ka o rawa ni tukuna. E duidui na keda irairai, kei na noda itovo vakavanua e veiyasa i vuravura. Qori e lai uqeti ira kina eso mera dau veivakalolomataki.

 Ia e tukuna na iVolatabu nida kawa kece mai vei Atama. Kena ibalebale, eda dua ga na matatamata.

 “Ni ratou veimaliwai na luvei keirau kei ira na duikaikai, ratou vulica kina ni dodonu me lomani qai dokai na tamata yadua.”—Karen.

 Toso na gauna, ena rogoca o luvemu na nius ni nodra veicati eso na matatamata se vakacaca. O na vakamacalataka vakacava vua na ka e yaco tiko? Ena vakatau sara ga qori ena nona yabaki ni bula.

•   Vei ira na se bera ni vuli. E kaya o Dr. Allison Briscoe-Smith ena mekesini na Parents: “Era kauaitaka vakalevu na gone lalai na ka e dodonu, kei na ka e sega ni dodonu. Qori na gauna vinaka sara ga mo veivosakitaka kei ira na veika tawadodonu.”

•   Gone. Qo o ira na yabaki 6 ina 12 era dau via kila e levu na ka. Eso na gauna era taroga mada ga na taro dredre. Mo sauma sara vakavinaka na nodra taro. Veivosakitaka kei ira na ka era raica e koronivuli, ena tivi se internet. Mo qai vakayagataka na gauna qori mo vakamacalataka kina ni cala na veivakaduiduitaki.

•   iTabagone. Qori na yabaki ni bula era na kila rawa kina na ulutaga vereverea. E gauna vinaka qori mo vakamacalataka vei ira na nius ni veivakaduiduitaki vakamatatamata.

 “Keirau dau veivosakitaka kei ratou na gone na veicati vakamatatamata, baleta ena rawa ni ratou sotava se mani vanua cava ratou tiko kina. Ke sega ni ratou vakavulici kina e vale, ena rawa ni tiko vei ratou na nodra rai na dau veivakaduiduitaki. Levu era na rawa ni tukuna vei ratou na itukutuku lasu e nanumi tu ni dina.”—Tanya.

 O ira na gone era dau vuli ena ka era raica. Ni o dua na itubutubu, e bibi gona mo vakasamataka vinaka na ka o tukuna, kei na ka o cakava. Kena ivakaraitaki:

•   O dau vakalialiai ira eso tale na matatamata se vosabeci ira? E kaya na isoqosoqo na American Academy of Child and Adolescent Psychiatry: “O ira na gone era dau rogoca, qai raica na ka era cakava na nodra itubutubu. Ena totolo gona nodra muria na ka era cakava.”

•   O dau taleitaka mo maliwai ira na dui matatamata mai na so tale na vanua? E kaya e dua na vuniwai ni gone o Alanna Nzoma: “Ke o vinakata me . . . vinaka nona veimaliwai o luvemu kei ira na dui matatamata, o iko sara ga mo ivakaraitaki vinaka vua ena tikina qori.”

 “Vica vata na yabaki neitou dau vakaicilitaki ira na vulagi mai na veiyasa i vuravura. Keitou kila kina na kedra kakana, ivakatagi, keitou dara mada ga na nodra isulu ni vanua. Ni keirau tukuna vei rau na gone na veika me baleti ira, keirau na sega ni tukuna na ka era duidui kina. Keirau sega tale ga ni vakalevulevuya na neitou itovo vakavanua.”—Katarina.

 Era saga e levu me kua na veivakaduiduitaki, ia sa qai takalevu ga na veicati vakamatatamata. Ena rawa ni caka kina vei luvemu na veika tawadodonu, vakabibi ke cavutu mai ena matatamata e sevaki vakalevu. Ke yaco qori . . .

 Kila na dina ni itukutuku kece. Vakacava e nakita na ka e cakava o koya e veivakaduiduitaki, se sega ga ni vakasamataka vinaka na ka e tukuna? (Jemesa 3:2) Vakacava e vinakati me tukuni vua na ka e cakava, se kua ni kauaitaka na ka e yaco?

 E bibi meda dau yalorawarawa. E veivakasalataki na iVolatabu: “Mo kua ni cudru totolo.” (Dauvunau 7:9) Na veivakaduiduitaki vakamatatamata e dua na leqa levu. Ia ke dua e vosabeci iko se cakava vei iko na ivalavala kaukaua, e sega ni kena ibalebale ni cata na vanua o cavutu mai kina.

 Ia eso na gauna, e duidui na ituvaki. E bibi gona mo kila mada e liu na dina ni ka e yaco, ni bera ni o cakava kina e dua na ka.

 Ni o sa kila na kena dina, mo taroga:

•   ‘Ena vukei luvequ ke nanuma ni o keda kece eda dau veivakaduiduitaki? Vakacava e vosavakacacataki vakalevu ena vuku ni vanua e cavutu mai kina?’

•   ‘Ena yaga vei luvequ ke muria na ivakasala ena iVolatabu: “Mo kua  . . ni tugana e lomamu na ka kece era tukuna na tamata”?’—Dauvunau 7:21.

 Vakacava ke rairai nakiti? Vukei luvemu me kila na ka ena cakava ena ituvaki qori ena vakatau kina na vinaka, se ca ni ka e sotava. Eso na gauna o ira na veivakanini, dau veisagai, se o ira era vosavakacacataka e dua tale, era dau via raica ga na ka o na cakava. Ke yaco qori, e vinaka ga mo kua ni sauma lesu.

 Ia ke sega ni rivarivabitaki kina nona bula, e rawa ni lai vosa vua o luvemu. E rawa ni tukuna ena sala malumu: “E sega ni veinanumi na ka o tukuna, kei na ka o cakava.”

 Vakacava ke o via ripotetaka na ka e yaco? Ke o raica ni rivarivabitaki kina nona bula o luvemu, se o nanuma ni tiko eso tale na vuna me vakaraitaki kina, rawa sara ga ni o tukuna vei qasenivuli se ripotetaka vei ira na ovisa.