E takali o tamaqu ni oti ga e vica na yabaki na neitou toki vakavuvale ina tauni o Roodepoort e Sauca Aferika. Ena 1947, niu se yabaki 16, au cakacaka tiko ena tabana ni vakauitukutuku ena talevoni meu tokoni ratou kina e vale. Dua na siga e gole mai vale e dua na turaga qai kerea me dau vakau mai vei keitou na ilavelave ni Vale ni Vakatawa. Keitou vakadonuya ga ni keitou via vakalomavinakataki koya.

 Ia toso na gauna keitou sa via kila na ka dina e tu ena iVolatabu. Ni se gone o Na, e lewena na lotu na Dutch Reformed Church. E raica sara ga na duidui ni ka e tukuna na iVolatabu kei na ka e vakavulica na nona lotu. Keitou mani vulica na iVolatabu, o au, o tuakaqu kei Na, qai dau tiko tale ga ena soqoni. Au papitaiso duadua e liu ena 1949. E vica na yabaki na noqu cakacaka saumi tiko, ia au vinakata meu vakarabailevutaka na noqu qaravi Jiova.

 Au tekivu painia tudei ena 1954, au mani kerekere ina valenivolavola ni tabana e Sauca Aferika keu rawa ni veiqaravi ena vanua e vinakati kina vakalevu na veivuke. Ratou kaya meu lai veivuke ena siti o Pretoria, ratou lesia tale ga e dua na tacida painia yalewa me keirau veitomani. E totoka na neirau icili, au sega tale ga ni guilecava ni dau volitaki voleka ena vanua ya na koeksisters (e vaka na babakau, e toni ena syrup.)

 Ni vakamau oti na noqu itokani painia, e kerea na ivakatawa ni valenivolavola ni tabana o Brother George Phillips meu painia lavotaki. Au ciqoma nona veisureti.

 Na imatai ni noqu ilesilesi ina tauni o Harrismith ena 1955. E dredre vei au kei na noqu itokani painia me keirau kunea e dua na vale me keirau tiko kina. Ratou rogoca na matalotu e kea ni keirau sa toki yani, ratou qai vakaukauataki itaukei ni vale me vakatalai keirau.

 Oti qori au lesi i Parkhurst e Johannesburg. Rau tomani au e rua na tacida yalewa daukaulotu. Toso na gauna, e vakamau e dua vei rau, dua tale e lesi ina dua tale na vanua. E kaya e dua na tacida yalewa o Eileen Porter meu toki yani i nodratou, dina ga ni sega ni ka levu nodratou vale. Au sa qai moce ga ena dua na vanua lailai, qai wasei keitou e dua na latilati. E dau veivakayaloqaqataki qai yalololoma o Eileen, e dau rawarawa gona noqu torovi koya. Dina ga ni levu na itavi e qarava e vale, ia e uqeti au na nona saga me vakaliuci Jiova.

 Oti ga vakalailai, au lesi sara ina tauni o Aliwal North, ena yasana o Eastern Cape. Keirau cakacaka vata kei na tacida yalewa o Merlene (Merle) Laurens. Ena gauna qori, keirau se qai yabaki 20 vakacaca, e dau uqeti keirau na nona ivakaraitaki na tacida yalewa tabaqase o Dorothy, keirau dau kacivi koya ena Auntie Dot. Ni se goneyalewa era katilaki koya na koli ni cakacaka vakavunau tiko, ia e sega ni tarova na nona gugumatua.

 Ena 1956, e biubiu o Merle me lai tiko ena ika28 ni kalasi e Kiliati. Au vinakata sara ga meu tomani koya! Ia e dau kauaitaki au o Auntie Dot, keirau qai mai veitokani dredre dina ga ni veisivi na neirau yabaki.

 Me vakataki Merle, dua na ka na noqu marau niu sa sureti tale ga ina vuli e Kiliati! Ni bera niu biubiu, au veiqaravi tu ena tauni o Nigel kei na tacida yalewa o Kathy Cooke, e sa vuli oti e Kiliati. E uqeti au o Kathy meu nanamaki ina vuli. Au mani biubiu meu gole i Niu Yoka ena Janueri 1958.

 Keitou rumu vata e Kiliati kei na dua na tacida yalewa mai Samoa o Tia Aluni kei Sister Ivy Kawhe, e dua na Maori. E Sauca Aferika, e vakatabui mera veimaliwai na loaloa kei na vulavula, e ka vou gona vei au meu rumu vata kei rau na tacida yalewa qori. E totolo ga na neitou veivolekati, au marau tale ga niu lewena e dua na kalasi era duikaikai.

 Dua vei ira na dauveivakavulici e Kiliati o Brother Maxwell Friend. Eso na gauna e dau dredre na nona kalasi. E tiko vei koya e tolu na mataqali cina, ena dau waqaca e dua vei ratou ena gauna keimami vakamacala tiko kina. Keimami na kila kina ke vinakati me vakavinakataki na irorogo ni domo se me veiuqeti na neimami vosa. Niu dau mamadua, au dau tagi ni dau waqaca vakalevu na cina ena gauna au vakamacala tiko kina! Ia e dau lomani au o Brother Friend. Eso na gauna e dau kauta mai na mequ kofi, ena gauna ni sasamaki.

 Ni oti e vica na vula, au dau veinanuyaka na vanua au na lesi kina. E sa vuli oti e Kiliati o Merle qai lesi i Peru. E liutaka tiko na cakacaka ena gauna ya o Brother Nathan Knorr. E kaya o Merle meu kerei koya me keirau lai veitomani e Peru. E sa vakarau vakamau na painia rau veiqaravi vata tiko. E dau veisiko vakalevu e Kiliati o Brother Knorr, e rawarawa gona noqu kerei koya. Au mani lesi sara i Peru ni oti noqu tuvaitutu e Kiliati!

 Au marau meu veitomani tale kei Merle ena siti o Lima mai Peru! Dina ga niu se vulica tiko na vosa vakaSipeni, ia e totolo na noqu vakavulica eso ena iVolatabu ra qai toso vinaka. Oti vakalailai keirau lesi kei Merle i Ayacucho, ena veiulunivanua. E sega ni rawarawa na ilesilesi qori. Au sa vulica toka vakalailai na vosa vakaSipeni, ia e levu era vosa vakaQuechua. E sega tale ga ni matau vei keirau na veiqaravi ena vanua cecere, e lailai kina na cagi na oxygen.

 Au nanuma ni lailai sara na ka au rawata e Ayacucho, au dau veinanuyaka gona ke ra na ciqoma e levu na ka dina ena vanua qori. Ia nikua era tiko ena siti o Ayacucho e sivia ni 700 na dautukutuku kei na valenivolavola ni vakadewa tu yawa ena vosa vakaQuechua (Ayacucho).

 Toso na gauna, rau vakamau o Merle kei na dua na ivakatawa ni tabacakacaka o Ramón Castillo. Ena 1964, a lai vuli o Ramón e Kiliati me 10 na vula. Rau vuli vata kei Fu-lone Liang, e dua keirau a vuli vata e Kiliati. E sa veiqaravi tiko Ogo Kogo, ia e sureti me lai vuli tale e Kiliati me rawa ni qarava na itavi ena valenivolavola ni tabana. a E tarogi Ramón o Fu-lone, se sa vakacava tiko noqu veiqaravi e Peru. Oti vakalailai, keirau sa veivolavolai.

 E vakamatatataka o Fu-lone ni vu ni neirau veivolavolai ni keirau sa veibuku tiko. O Harold King, e dua na daukaulotu e Ogo Kogo, e dau gole wasoma ina posi me vakau meli. E vakadonuya me vakauta mai vei au na nona ivola o Fu-lone. E dau droini tu ena waqanivola o Harold qai vola tu kina eso na ka me vaka, “Au na kaya vua me volavola yani vakalevu!”

 Ni oti na neirau veivolavolai me 18 na vula, au vakatulewataka kei Fu-lone meu keirau vakamau. Au biuti Peru ni oti noqu veiqaravi e kea me voleka ni vitu na yabaki.

 Keirau vakamau ena ika17 ni Noveba 1965. Au marautaka noqu toki i Ogo Kogo, kei na noqu veiqaravi ena valenivolavola ni tabana kei watiqu kei na rua tale na veiwatini. Ena veisiga e veiqaravi ena tabana ni vakadewa o watiqu au qai gole ena cakacaka vakavunau. E dredre na vulica na vosa vakaJaina na Cantonese, ia era vosovoso na tacida yalewa era daukaulotu kei watiqu mera vakavulici au. E dau yaga tale ga na noqu vakavulici ira na gone ena iVolatabu, niu se vulica tiko na vosa qori.

 Oti e vica na yabaki, keirau toki kei Fu-lone ina dua na vale ni daukaulotu e Kwun Tong, e tiko ena dua tale na yasai Ogo Kogo. E lesi o Fu-lone me vakavulici ira na daukaulotu era se qai lesi ga yani ena vosa vakaJaina na Cantonese. b Au marautaka vakalevu na cakacaka vakaitalatala ena vanua qo, so na gauna au sega mada ga ni via lesu i vale!

 Ena 1968, au marautaka noqu ciqoma na ivola vou ni vuli iVolatabu Na Ka Dina sa Basika ki na Bula Tawamudu. E rawarawa sara na ivola qo ni vakatauvatani kei na ivola e dau vakayagataki e liu na “Let God Be True,” vakabibi vei ira na vuli iVolatabu era sega ni kila vinaka na iVolatabu kei na ivakavuvuli vaKarisito.

 Ia e cala na noqu nanuma nira sa na ciqoma na ka dina na gonevuli nira sauma donu na taro ena gauna ni vuli. Kena ivakaraitaki, e dua na noqu vuli iVolatabu e vakaotia na ivola na Truth ia e se sega ga ni vakabauta na Kalou! Au saga gona meu dau veivosaki vakalevu kei ira na gonevuli meu kila na nodra rai me baleta na veika era vulica tiko.

 Keirau toki lesu ina valenivolavola ni tabana e Ogo Kogo, ni oti e vica na yabaki na neirau veiqaravi tiko e Kwun Tong. E lai lewena na Komiti ni Tabana o Fu-lone. E vica na yabaki noqu veiqaravi tiko ena tabana ni sasamaki kei na vanua era dau wawa kina na vulagi. Eso na gauna ena gole duadua o Fu-lone me lai qarava eso na itavi e sega ni vinakati mera kila e levu. Ia au marau ni tokoni koya ena nona veiqaravi.

 Ka ni rarawa e veisau vakadua na noqu bula ena loma ni dua ga na bogi ena 2008. E takali vakasauri o Fu-lone ni gole tu kina me lai qarava e dua na itavi. E yaco qori ni vakarau na iVakananumi ni mate i Jisu. Dua na ka na levu ni noqu rarawa. Ia era tokoni au vakalevu na tacida ena gauna dredre qori. Au saga meu kua ni luluvu ena gauna ni vunau ni iVakananumi, au mani vukea e dua e sureti yani me kunea na tikinivolatabu e wiliki. E vakayaloqaqataki au tale ga e dua na tikinivolatabu e dau taleitaka o Fu-lone, e kaya: “O yau o Jiova na nomu Kalou, au taura tiko na ligamu imatau . . . ‘Au na vukei iko.’”—Aisea 41:13.

 Oti e vitu na yabaki nona takali o Fu-lone, ratou kaya na tacida e Ogo Kogo meu sa toki ina dua na valenivolavola ni tabana e levu cake. Au na rawa ni lai qaravi vinaka kina vakavuniwai. Au toki gona ina valenivolavola ni tabana e Sauca Aferika ena 2015. E volekata na vanua au vulica kina na ka dina ena 1947.

 Au marautaka na noqu qaravi Jiova tiko mai me vicavata na yabaki. Au vakadinadinataka tale ga ni vakalougatataka na noqu yalorawarawa. Au se dau veivosaki tiko ga kei ira au a vakavulica ena iVolatabu, ia era sa qaravi Jiova tiko ena yalodina. Au raica tale ga na sala e vakalougatataka kina o Jiova na noda sasaga lalai ena cakacaka vakavunau. Kena ivakaraitaki, e tubu na iwiliwili ni dautukutuku e Peru mai na 760 ena 1958 ina 133,000 ena 2021. E tubu tale ga na iwiliwili ni dautukutuku e Ogo Kogo mai na 230 ena 1965 ina 5,565 ena 2021.

 Au sa sega ni rawa ni cakava e levu na ka niu sa itabaqase. Ia au se gu tiko ga meu veiqaravi, au vinakata meu va tale ga qori ena vuravura vou. Ena vinakati vakalevu ena gauna qori na veivuke, au na qai kaya: “Au na lako.”