1, 2. (a) Na cava e tukuni kina ni vaka tu na sipi ena kedra maliwa na olifa o Isireli? (Raica na imatai ni iyaloyalo.) (b) Cava era vakalaiva na Isireli kei na nodra tui me yaco?

SA DRAU vakacaca na yabaki nona vaka tu na sipi ena kedra maliwa na olifa o Isireli. Era vakarerei Isireli ena iyala ni vanua ena tokalau o ira na Amoni, na Moapi, kei ira na Itomi. Era vakaitikotiko ena ra na kai Filisitia, era meca tu kei Isireli ena dua na gauna balavu. E toka ena vualiku na koro o Taia, e koro vutuniyau qai rogo ena veivoli. E tiko ena ceva na koro makawa o Ijipita, e veiliutaki kina na nodra tui o Fero, e rokovi tu vaka na kalou.

² Nira nuitaki Jiova na Isireli, e taqomaki ira mai na kedra meca. Ia era vakalaiva tiko ga na tamata i Jiova kei ira na kena tui na nodra veivakamuai cala na veimatanitu era tu voleka. Kena ivakaraitaki o tui Eapi, e malumalumu nona vakatulewa. E lewa na yavusa e tini ni matanitu o Isireli donuya na gauna i Tui Josafati e Juta. E vakamautaki Jesepeli na luvei tui Saitoni e lewa na koro vutuniyau o Taia. E tauyavutaka gona o Jesepeli na kena sokaloutaki o Peali e Isireli qai vakamuai  watina me vakadukadukalitaka na sokalou savasava.​—1 Tui 16:30-33; 18:4, 19.

3, 4. (a) E tukuni cei tale o Isikeli? (b) Na taro cava eda na veivosakitaka?

³ A vakasalataki ira na nona tamata o Jiova me baleta na ca ni nodra tawayalodina. Toso na gauna sa sega tale ni vosoti ira. (Jere. 21:7, 10; Isik. 5:7-9) Ena 609 B.G.V., e gole tale yani ina Vanua Yalataki ena ikatolu ni gauna na mataivalu ni Papiloni. Sa oti qo e tini na yabaki na nodra curuma yani na vanua. Era na basuka na bai kei Jerusalemi ra qai vakamatei ira na saqati Nepukanesa. Nira sa tekivu wavokita na koro qai vakayacori vakamatailalai na parofisai uqeti vakalou i Isikeli, e veisau tale na ka e tukuna na parofita me baleti ira na veimatanitu era tiko wavokita na Vanua Yalataki.

⁴ E tukuna vei Isikeli o Jiova nira na marau na meca kei Juta ni sa vakarusai o Jerusalemi ra qai vakacacani na vakabulai. Ia ena sega ni drovaka rawa na ca ni ka era cakava na matanitu e vakaucacataka na yaca i Jiova qai vakararawataki ira na nona tamata. Na cava eda vulica ena nona veimaliwai o Isireli kei ira na veimatanitu? Na cava eda nuitaka nikua ena parofisai Isikeli me baleti ira na veimatanitu qori?

5, 6. Era veiwekani vakacava na Amoni kei ira na Isireli?

⁵ Era veiwekani vakadra na Isireli kei ira na Amoni, Moapi, kei na Itomi. Ia dua na gauna balavu nodra vakalolomataki ira na tamata ni Kalou qai “ca” nodra ivakarau vei ira.—Isik. 25:6.

⁶ Vakasamataki ira na Amoni. Era kawa i Loti na luvei taci Eparama, nira basika mai vua na luvena yalewa gone. (Vkte. 19:38) Era rairai kila na tamata ni Kalou na nodra vosa, e via tautauvata ga kei na vosa vakaIperiu. E mani tukuna vei ira na Isireli o Jiova mera kua ni vakaliuliu na valuti ira na kawa i Amoni. (Vkru. 2:19) Ia ena nodra gauna na Dauveilewai, era tovaki Ekiloni na Tui Moapi na kawa i Amoni mera vakalolomataki ira na Isireli. (Dvei. 3:12-15, 27-30) Na gauna e qai buli kina me tui o Saula, era valuti Isireli na Amoni. (1 Sam. 11:1-4) Ena gauna tale ga i Tui Josafati era tovata tale kei Moapi mera curuma na Vanua Yalataki.—2 Vei. 20:1, 2.

7. Na ivakarau cava era cakava na kai Moapi vei ira na wekadra era Isireli?

⁷ Era kawa tale ga i Loti na Moapi, ia era basika mai vua na luvena yalewa ulumatua. (Vkte. 19:36, 37) E tukuna vei ira na Isireli o Jiova mera kua ni “valuti Moapi.” (Vkru. 2:9) Ia era yaloca na kai Moapi. Era sega ni vukea na wekadra era sereki mai Ijipita, era saga ga mera kua ni curu ena Vanua Yalataki. E mani saumi Pelami o Tui Pelaki me vosavakacacataki  ira na Isireli, qai vakavulici Pelaki o Pelami ena sala me rawai ira kina na tagane ni Isireli mera cakava na itovo vakasisila, mera qaravi matakau tale ga. (Tiko 22:1-8; 25:1-9; Vkta. 2:14) E vicavata na senitiuri nodra vakararawataki ira tiko na wekadra o ira na Moapi, me yacova sara na gauna i Isikeli.—2 Tui 24:1, 2.

8. Na cava e tukuna kina o Jiova nira veitacini kei Isireli o ira na Itomi? Cava era qai cakava na Itomi?

⁸ O Ira na kai Itomi era kawa i Iso, na isa ni drua i Jekope. Na nodra veiwekani voleka kei ira na Isireli, e tukuna kina o Jiova ni o ira na kai Itomi kei ira na Isireli era vaka ga na veitacini. (Vkru. 2:1-5; 23:7, 8) O ira mada ga na Itomi era saqati Isireli ena gauna era biubiu mai kina e Ijipita me yacova na kena vakarusai o Jerusalemi ena 607 B.G.V. (Tiko 20:14, 18; Isik. 25:12) Ena gauna qori, era marautaka na kai Itomi nona vakararawataki o Isireli, nira uqeti ira na kai Papiloni me vakalalai o Jerusalemi. Era raica tale ga me kua ni drobula e dua na Isireli, ra qai soli ira vua na meca.—Same 137:7; Opet. 11, 14.

9, 10. (a) Na cava e qai yaco vei ira na Amoni, Moapi kei Itomi? (b) Tukuna eso na ivakaraitaki nira sega ni meca kece kei Isireli na lewe ni veimatanitu qori.

⁹ E raica vakabibi o Jiova nodra vakalolomataki na nona tamata. E kaya: “Au na soli . . . ira na Amoni vei ira na lewenivanua ena Tokalau mera taukena mera kua kina ni nanumi na Amoni ena veimatanitu.” E kaya tale: “Au na tauca vei Moapi na kena itotogi, era na qai kila ni o yau o Jiova.” (Isik. 25:10, 11) Ni oti e lima na yabaki na kena bale o Jerusalemi, sa qai vakayacori na parofisai qori nira vakamalumalumutaki ira na Amoni kei Moapi o ira na kai Papiloni. E kaya o Jiova me baleti Itomi ni na “vakarusa mai kea na tamata kei na manumanu” ena “vakalala” tale ga. (Isik. 25:13) Me vaka ga a parofisaitaki, era sega tale ni qai bula tiko na Amoni, Moapi, kei ira na Itomi.—Jere. 9:25, 26; 48:42; 49:17, 18.

¹⁰ Ia era sega ni meca kece ni tamata ni Kalou o ira na lewe ni veimatanitu qori. Kena ivakaraitaki o Seleki na Amoni kei Icema na kai Moapi erau dua vei ira na sotia qaqa i Tui Tevita. (1 Vei. 11:26, 39, 46; 12:1) O Ruci tale ga na yalewa ni Moapi e qai mai sokalou yalodina i Jiova.—Ruci 1:4, 16, 17.

11. Na cava eda vulica ena nodra veimaliwai na Isireli kei ira na Amoni, Moapi, kei Itomi?

¹¹ Na cava eda vulica ena nodra veimaliwai na Isireli kei ira na veimatanitu era tu voleka? Kena imatai, nira wele na Isireli, era sega ni kidava nira sa muria tiko na vakabauta ni lotu lasu, me vaka na sokalou vei Peali ni Piori kei na nodra kalou lasu na Amoni o Moleke. (Tiko 25:1-3; 1 Tui 11:7) E rawa ni yaco tale ga qori vei keda. Era na rawa ni vakawelei keda o ira na wekada tawavakabauta meda kua ni yalodina. Kena ivakaraitaki, era na sega ni taura rawa na vuna eda sega ni marautaka  kina na Siganimate, soli iloloma ena Kirisimasi, se so tale na ivalavala e veisemati kei na vakabauta ni lotu lasu. Ke sega mada ga ni ca na nodra inaki, era na saga mera rawai keda ena so na ka lalai. E bibi gona meda kua ni rawai ena so na ituvaki va qori! Me vakataki ira ga na Isireli, ke da rawai mada ga ena so na ka lalai, ena rawa ni vakaleqa noda veiwekani kei Jiova.

12, 13. Eda na rawa ni tusaqati vakacava? Cava e rawa ni yaco ke da yalodina tiko ga?

¹² Eda rawa ni vulica e dua tale na ka bibi vei ira na Isireli kei ira na Amoni, Moapi, kei Itomi. Nira rawa ni tusaqati keda vakalevu na wekada era sega ni tiko ena dina. E veivakasalataki o Jisu ni so na gauna na itukutuku eda vunautaka ena “kauta mai na veitawasei, rau na veitawasei na veitamani tagane, o rau na veitinani yalewa.” (Maciu 10:35, 36) E vakaroti ira na Isireli o Jiova mera kua ni veileti kei ira na wekadra, eda na sega tale ga ni vakavu veiba. Ia meda kua ni kidroataka na nodra veitusaqati na wekada.—2 Tim. 3:12.

¹³ Mera kua mada ga ni vakamuai keda na wekada ke ra sega ni tusaqati keda vakadodonu ena noda sokalou. Na vuna? E bibi ga me vakamuai keda o Jiova ni dodonu meda vakaliuci koya mai vu ni lomada. (Wilika Maciu 10:37.) Ke da yalodina tiko ga vei Jiova, era na rawa ni mai tomani keda ena sokalou savasava eso na wekada, me vaka ga nodratou ivakaraitaki o Seleki, Icema, kei Ruci. (1 Tim. 4:16) Era na marautaka tale ga mera qarava na Kalou dina, e dauloloma qai dauveitaqomaki.

14, 15. Na cava era dau ­cakava na kai Filisitia vei ira na Isireli?

¹⁴ Era biuvanua na kai Filisitia mai na yanuyanu o Kiriti ina vanua e yalataka o Jiova vei Eparama kei na nona kawa. Erau kilai ira na kai Filisitia o Eparama kei Aisake. (Vkte. 21:29-32; 26:1) Nira curuma na Vanua Yalataki na Isireli, era sa le levu qai vakadomobula na mataivalu ni Filisitia. Era sokaloutaka na kalou lasu me vakataki Pealisipupi kei Tekoni. (1 Sam. 5:1-4; 2 Tui 1:2, 3) Ena so na gauna era qaravi rau tale ga na kalou lasu qori na Isireli.—Dvei. 10:6.

¹⁵ Nira tawayalodina na Isireli, e mani vakatara o Jiova me lewai ira na nona tamata na kai Filisitia me vica vata na yabaki. (Dvei. 10:7, 8; Isik. 25:15) Era yalana e levu na ka vei ira na Isireli * ra qai vakamatea e le levu. (1 Sam. 4:10) Ia nira veivutuni na Isireli ra qai lesu vei Jiova, e vakabulai ira o koya. E vakayagataki ira na tagane me vakataki Samisoni, Saula kei Tevita mera vakabulai ira na nona tamata. (Dvei. 13:5, 24; 1 Sam. 9:15-17; 18:6, 7) Me vaka ga e parofisaitaka  o Isikeli era vakila na kai Filisitia na “itotogi kaukaua” nira ravuta yani na nodra vanua na kai Papiloni, ni oti ya era qai cakava tale ga qori na kai Kirisi.—Isik. 25:15-17.

16, 17. Na cava eda rawa ni vulica ena nodra veimaliwai na Isireli kei ira na kai Filisitia?

¹⁶ Na cava eda rawa ni vulica ena nodra veimaliwai na Isireli kei ira na kai Filisitia? Eda tusaqati na tamata i Jiova nikua vei ira eso na matanitu qaqa era veiliutaki tiko. Ia eda sega ni vakataki ira na Isireli, e kilai tu nida dau yalodina vei Jiova. Era na rairai qaqa ena so na gauna na meca ni sokalou savasava. Me kena ivakaraitaki, ena itekitekivu ni ika20 ni senitiuri, e saga na matanitu o Merika me tarova na noda cakacaka nira totogitaki mera vicasagavulu na yabaki e valeniveivesu o ira na lesi mera liutaka na isoqosoqo. Ena ikarua ni ivalu levu, e saga na isoqosoqo na Nazi e Jamani me vakawabokotaki ira na tamata ni Kalou, era vesu e udolu vakacaca, ra qai vakamatei e vica vata na drau. Ni oti na ivalu, dua na gauna balavu nodra sasaga na Soviet Union mera saqati keda na iVakadinadina, era kau vakavesu na tacida ena keba ni veivakararawataki se ra lai biu tu ena dua na vanualala.

¹⁷ Era na rairai saga tiko ga na vakailesilesi vakamatanitu mera vakatabuya na cakacaka vakavunau, mera vesu na tacida, se vakamatei eso vei keda. Vakacava e dodonu meda rere se cakitaka noda vakabauta? Sega! O Jiova ena vakabulai ira na yalodina. (Wilika Maciu 10:28-31.) Eda sa raica na nodra yali yani o ira na matanitu kaukaua dau veivakalolomataki, ia e tubu tiko ga na isoqosoqo i Jiova. Sa na voleka qo mera vakataki ira na Filisitia na matanitu vakatamata era se veiliutaki tiko—nira na vakasaurarataki mera kilai Jiova. Me vakataki ira ga na kai Filisitia era na vakarusai vakadua!

18. E vakacava na levu ni vanua e lewa o Taia?

¹⁸ Na koro makawa o Taia * e vanua ni veivoli kilai levu ena gauna makawa. Na sala ni veivoli i Taia e yaco sara ena ra ni Wasa na Mediterranean. E kovuta tale ga na veimatanitu ena tokalau na vanua ni nona veivoli. Sa vica vata na senitiuri na nona rawaka tiko o Taia mai na veivanua qori. Era vutuniyau na dauveivoli kei ira na dauvolivolitaki, ra qai okati ira mera turaga.—Aisea 23:8.

19, 20. Era duidui vakacava na lewe i Taia kei ira na lewenikoro o Kipioni?

¹⁹ Donuya na gauna ni veiliutaki i Tui Tevita kei Solomoni era dau caka bisinisi na Isireli kei ira na lewe i Taia. Era vakarautaka na iyaya kei na matai me tara kina na vale vakatui i Tevita, kei na tara ni valenisoro i Solomoni. (2 Vei. 2:1, 3, 7-16) Qori na gauna era yalodina tiko kina vei Jiova na Isireli ra qai vakalougatataki. (1 Tui 3:10-12; 10:4-9) E rawa sara ga nira vulici Jiova kei na sokalou savasava e levu vei ira na lewenivanua e Taia ra qai vakadinadinataka na yaga ni nodra qarava na Kalou dina!

²⁰ Ia e levu vei ira na lewe i Taia era domodomoiyau tiko ga. Era sega ni muria na nodra ivakaraitaki na lewenikoro o Kipioni nira rogoca na veika lelevu e cakava o Jiova, e uqeti ira qori mera nona dauveiqaravi. (Josua 9:2, 3, 22–10:2) Ia o ira na lewe i Taia era saqati ira na tamata ni Kalou ra qai volitaki ira vakabobula.—Same 83:2, 7; Joeli 3:4, 6; Emosi 1:9.

21, 22. Na cava e qai yaco vei Taia? Na vuna?

²¹ E vakayagataki Isikeli o Jiova me tukuna vei ira na dauveitusaqati qori: “Au na valuti iko Taia, au na kauta cake yani e levu na matanitu mera valuti iko, me vaka ga na se ni ua mai wasawasa. Era na vakarusa na bai kei Taia, era na basuka na kena valececere, au na karia tani na kena qele, au na  cakava me dua na vatu taliva.” (Isik. 26:1-5) Era nuitaka na lewe i Taia na nodra iyau me taqomaki ira, me vaka ga na kena taqomaki ira na bai ni nodra koro, e 46 na mita na kena cere. E dodonu mera a kauaitaka na ivakasala i Tui Solomoni qo: “Na iyau ni vutuniyau e nona koro kaukaua, e vaka na bai cecere ena nona vakasama.”—Vkai. 18:11.

²² Ni sa vakayacori na parofisai i Isikeli me baleti ira na Papiloni kei ira na kai Kirisi, era qai kila na lewe i Taia ni sega wale ga ni yaga na nodra vakanuinui tu ena nodra iyau kei na bai cecere ni koro. Ni vakarusai oti o Jerusalemi, e 13 na yabaki nodra wavokiti Taia tu na kai Papiloni. (Isik. 29:17, 18) Ena 332 B.G.V., e vakayacora o Alekisada na Ka Levu na parofisai e tukuna o Isikeli. * Era karia tani na nona mataivalu na irusarusa ni koro o Taia ena yasana i vanua ra qai kolotaka i wai na kena vatu, iyaya kau kei na qele me caka kina na sala e basika ina koro e tiko ena yasana i wai. (Isik. 26:4, 12) E basuka o Alekisada na bai, e kauta na iyau ni koro, vakamatea e sivia na udolu na sotia kei ira na lewenivanua, e qai volitaka e vica vata na udolu mera bobula. Era sa qai kilai Jiova na lewe i Taia nira sa leqa, ni na sega ni taqomaki ira na ‘levu ni nodra iyau.’—Isik. 27:33, 34.

23. Na cava eda rawa ni vulica vei ira na lewe i Taia?

²³ Na cava eda vulica vei ira na lewe i Taia? Eda na sega vakadua ni via vakalaiva “na veibacani ni iyau” meda nuitaka mera vaka tu na bai e veitaqomaki. (Maciu 13:22) Eda sega ni rawa ni “qarava na Kalou kei na iYau.” (Wilika Maciu 6:24.) O ira ga era qaravi Jiova mai vu ni lomadra era taqomaki vinaka tu. (Maciu 6:31-33; Joni 10:27-29) Ena vakayacori dina na parofisai me baleta na icavacava ni ituvaki qo, me vaka ga na kena vakayacori na parofisai me baleti Taia. Era na qai kilai Jiova ena gauna qori o ira na vakararavi ena nodra iyau ni sa na vakarusa o koya na veika vakabisinisi ni vuravura kocokoco qo.

24-26. (a) Na cava e tukuna kina o Jiova ni o Ijipita e “dua ga na tolonicovuata madu”? (b) E vakawaletaka vakacava o Tui Setekaia na veidusimaki i Jiova? Cava na kena itinitini?

²⁴ Mai na gauna i Josefa ina gauna era gole yani kina na kai Papiloni i Jerusalemi, e vakayagataka o Ijipita nona kaukaua vakapolitiki ena Vanua Yalataki. Na dede ni gauna e veiliutaki tu kina o Ijipita e nanumi ni na dei me vaka e dua na vunikau bula dede. Ia ni vakatauvatani vei Jiova, e malumalumu—e sega ni kaukaua mai na “dua ga na tolonicovuata madu.”—Isik. 29:6.

²⁵ E sega ni raici Ijipita va qori na Tui vukitani o Setekaia. O Jiova e vakayagataka na parofita o Jeremaia, me uqeti  Setekaia me vakamalumalumu vua na tui Papiloni. (Jere. 27:12) E bubului mada ga o Setekaia ena yaca i Jiova ni na sega ni saqati Nepukanesa. Ia e qai vakawaletaka na veidusimaki i Jiova, e sega ni dina ena nona bubului vei Nepukanesa qai kere veivuke vei Ijipita ena kena valuti o Papiloni. (2 Vei. 36:13; Isik. 17:12-20) O ira ga na Isireli era nuitaka na kaukaua ni veiliutaki vakapolitiki e Ijipita era sotava tale na leqa. (Isik. 29:7) O Ijipita e rerevaki tu me vaka na “manumanu vakaitamera ni wasawasa.” (Isik. 29:3, 4) Ia e kaya o Jiova ni na cakava vua na ka vata ga era dau cakava na dauvakasasa karokotaile ni Naile—ena biuta na iqaso ena galegalena qai vakarusai koya. E cakava sara ga qori ni talai ira na kai Papiloni mera vakamalumalumutaki Ijipita.—Isik. 29:9-12, 19.

²⁶ Vakacava ga na tui tawayalodina o Setekaia? Ni talaidredre vei Jiova, e parofisaitaka o Isikeli ni na kau tani vua na “turaga ca” qo na nona isala vakatui, ena tini ca tale ga na nona veiliutaki. Ia e dua tale na ka vinaka qai tukuna o Isikeli. (Isik. 21:25-27) Sa tukuna tu o Jiova ni na basika mai e dua ena yatukawa vakatui, e tu vua na “dodonu” me nona na idabedabe vakatui. Ena wase tarava eda na qai raica kina o cei na tui qori.

27. Na cava eda rawa ni vulica ena nodra veimaliwai na Isireli kei ira na Ijipita?

²⁷ Na cava eda vulica ena nodra veimaliwai na Isireli kei ira  na Ijipita? Meda kua ni vakararavi ena veiliutaki vakapolitiki nida nanuma ni na kauta mai na vakacegu dina. Eda na “sega ni vakavuravura” ena ka mada ga eda vakasamataka. (Joni 15:19; Jeme. 4:4) Ena rairai nanumi ni kaukaua na veika vakapolitiki, me vakataki Ijipita ga e malumalumu me vaka e dua na tolonicovuata madu. Sa na bau ka vakalialia meda vakanuinui vei ira na tamata wale mai na noda nuitaka na Kalou Kaukaua qai Cecere Duadua e lomalagi kei vuravura!—Wilika Same 146:3-6.

28-30. Na cava na kena duidui ni tukuni era ‘na qai kilai’ Jiova na veimatanitu kei na noda kilai Jiova?

²⁸ E cavuti vakavica vata ena ivola i Isikeli na ka e tukuna o Jiova ina veimatanitu nira “na qai kila ni o yau o Jiova.” (Isik. 25:17) E yaco dina qori ena gauna makawa ni vakataulewa o Jiova vei ira na kedra meca na nona tamata. Ia ena rabailevu sara na kena vakayacori nikua. Ena sala cava?

²⁹ Me vakataki ira na tamata ni Kalou ena gauna makawa, era wavokiti keda tu na veimatanitu era nanuma nida vaka na sipi e sega ni taqomaki. (Isik. 38:10-13) Eda na qai veivosakitaka ena Wase 17 kei na 18 ni ivola qo, ni sa voleka ni ravuti ira na tamata ni Kalou na veimatanitu. Ia na gauna era na cakava kina qori, era na qai kila na ibalebale dina ni kaukaua. Era na qai kilai Jiova—era na raica ni cecere duadua nona veiliutaki—nira sa vakarusai ena ivalu na Amaketoni.—Vkta. 16:16; 19:17-21.

³⁰ Ena yasana adua, o Jiova ena taqomaki keda qai vakalougatataki keda. Na vuna? Nida sa vakadeitaka ena gauna qo nida kilai Jiova, eda nuitaki koya, eda talairawarawa vua qai savasava na noda sokaloutaki koya.—Wilika Isikeli 28:26.