1, 2. (a) Na cava e matanataka o Isikeli? (Raica na imatai ni iyaloyalo.) (b) Na cava e dusia na nona ivukivuki?

E TETE totolo vei ira na Jiu era vesu tu e Papiloni na ivukivuki malewa i Isikeli. Sa voleka ni dua na macawa na nona dabe maliwai ira tu na Jiu, e veilecayaki voli qai sega ni bau vosa. E vakasauri ga na nona tucake qai sogoti koya e lomanivale. Nira vakararai tu na kainona, e curu tale mai tuba, e taura e dua na biriki, biuta e matana qai ceuta sara. E tara galugalu sara e dua na bai lailai.—Isik. 3:10, 11, 15, 24-26; 4:1, 2.

² Era na rairai nanuma na vakararai tu, ‘Na cava na ibalebale ni ka kece qo?’ Toso na gauna era qai taura rawa na Jiu era kau vakavesu ni nona ivukivuki na parofita o Isikeli e dusia na ka vakadomobula ena qai cakava o Jiova me vakaraitaka kina nona cudru. Na cava na ka vakadomobula qori? Ena tarai ira vakacava na matanitu makawa o Isireli? E bibi vakacava qori vei ira na sokalou savasava nikua?

3, 4. (a) Na cava na tolu na vakataulewa ni Kalou e matanataka o Isikeli? (b) E matanataka vakacava o Isikeli na wavokiti kei Jerusalemi?

³ Rauta na 613 B.G.V., e vakaroti Isikeli o Jiova me matanataka na ivakatakilakila ni tolu na ka ena yaco ena nona vakataulewa o Jiova vei Jerusalemi. Oya na kena: wavokiti na koro, nodra rarawa na lewenivanua, kei na vakarusai ni koro kei ira na lewena. * Meda dikeva sara yani na tolu na ituvaki qori.

⁴ Wavokiti o Jerusalemi. E tukuna vei Isikeli o Jiova: “Taura e dua na biriki . . . biuta e matamu. . . . Mo wavokita na koro.” (Wilika Isikeli 4:1-3.) Na biriki e vakatayaloyalotaka na koro o Jerusalemi, ia o Isikeli e vakatayaloyalotaka na mataivalu o Papiloni ena vakayagataka o Jiova. A vakaroti tale ga o Isikeli me tara e dua na bai lailai, e dua na bainivalu kei na itukinibai. Me qai biuta qori wavokita na biriki. Era vakatayaloyalotaka na iyaragi ni ivalu ena vakayagataka na meca nira wavokita ra qai ravuta tiko na koro. Me vakaraitaka o Isikeli na nodra kaukaua na meca era vaka na kaukamea, e vinakati me taura e dua na “itavutavu kaukamea,” qai vakaduria ena kena maliwa kei na koro. Me qai ‘vagolea na matana’ ina koro. Qori e “ivakatakilakila vei ira na vuvale ni Isireli” ni sa vakarau yaco e dua na ka era sega sara ga ni namaka. Ena vakayagataka o Jiova e dua na mataivalu era kedra meca na Jerusalemi me wavokita na nodra koro turaga na tamata ni Kalou, na vanua e tiko kina na valenisoro ni Kalou!

5. Vakamacalataka na ka ena yaco vei ira na lewe i Jerusalemi ena ka e matanataka o Isikeli.

⁵ Era rarawa na lewe i Jerusalemi. E vakaroti Isikeli o Jiova: “Kauta na witi, na varile, na bini lelevu, na lenitili, na mileti kei na so na covuata [e dua na mataqali witi] . . . mo bulia kina na . . . madrai,” qai “vakarautaka mo kania e 20 na sikeli kakana ena dua na siga.” E qai tukuna o Jiova: “Au na muduka na ivakarau kakana.” (Isik. 4:9-16) Ena ituvaki qo, sa sega ni vakatayaloyalotaka na mataivalu ni Papiloni o Isikeli; sa vakatayaloyalotaki ira ga na lewe i Jerusalemi. Na ka e cakava o Isikeli e dusia ni na lailai na kakana ena gauna e wavokiti kina na koro. Ena duatani na ikanakana ni madrai, e dusia qori nira na kania na lewenivanua na ka ga era kunea rawa. Ena vakacava na levu ni nodra viakana? E vaka sara ga e vosa tiko vei ira na lewe i Jerusalemi o Isikeli, ni kaya: “Era na kania na luvedra na tama era tiko vei iko, o ira na gone era na kania na tamadra.” Kena itinitini, e levu era na rarawa ena vuku ni “gasau dau veivakamatei ni  leqa ni kakana,” ena ‘lutu tale ga na yagodra.’—Isik. 4:17; 5:10, 16.

6. (a) Na cava e rua na ilesilesi e matanataka o Isikeli ena dua vata ga na gauna? (b) Na cava e dusia na ivakaro ni Kalou “mo vakarautaka kina, mo wasea na drauniulumu”?

⁶ Vakarusai o Jerusalemi kei ira na lewena. E rua na ilesilesi e matanataka o Isikeli ena parofisai qori. E cakava ena duavata ga na gauna. Kena imatai, e matanataka o Isikeli na ka ena cakava o Jiova, e tukuna vua: “Taura e dua na iseleiwau gata mo vakayagataka me vaka na batinitoro ni dauveikoti.” (Wilika Isikeli 5:1, 2.) Na liga i Isikeli e taura tiko na iseleiwau e dusia na liga i Jiova—nona vakataulewa—me vaka e laurai ena mataivalu kei Papiloni. Kena ikarua, e matanataka o Isikeli na ka era na sotava na Jiu. E kaya vua o Jiova: “Tasia na ulumu kei na kumimu.” Na tasi ni ulu i Isikeli e vakatayaloyalotaka na nodra na ravuti na Jiu ra qai vakamatei. Kena ikuri, na ivakaro “kauta mai na ivakarau ni bibi mo vakarautaka kina, mo wasea na drauniulumu” e dusia na vakayacori ni vakataulewa i Jiova vei Jerusalemi, ena sega ni caka tu ga me rawa, ia ena raica o Jiova me caka kece vakavinaka.

7. Na cava e tukuna kina o Jiova vei Isikeli me wasea vakatolu na drauniuluna qai duidui na ka me cakava kina?

 ⁷ Na cava e tukuna kina o Jiova vei Isikeli me wasea vakatolu na drauniuluna e tasi, qai duidui na ka me cakava kina? (Wilika Isikeli 5:7-12.) E vakama o Isikeli e dua na iwase ni drauniuluna “ena lomanikoro” me vakaraitaka vei ira na vakararai tu ni so na lewe i Jerusalemi era na vakamatei ena koro. E tatalaka ena iseleiwau e dua tale na iwase ni drauniuluna “ena yasa taucoko ni koro” me dusia ni so na lewenivanua era na vakamatei ena taudaku ni koro. E ceburaka ina cagi na iotioti ni wase ni drauniuluna me vakaraitaka ni so tale na lewenivanua era na gole yani ina veimatanitu, ia ena “cicimuri ira” e “dua na iseleiwau.” Era na sega gona ni kunea e dua na vakacegu ena vanua era na lai vakaitikotiko kina.

8. (a) Na inuinui cava e dusia na ka e matanataka o Isikeli? (b) E dina vakacava na parofisai me baleta e “vica” ga na drauniulu?

⁸ Ia na parofisai qori i Isikeli e dusia tale ga ni tiko na inuinui. E tukuna o Jiova vua na parofita me baleta na drauniulu e tasia: “Taura tale ga e vica na drauniulu, mo ologa ena ilobi ni nomu isulu.” (Isik. 5:3) Na ivakaro qori e dusia ni so na Jiu era na dro ina veimatanitu era na vakabulai. Eso era okati ena “vica na drauniulu” qori era na vakalesui i Jerusalemi ni oti na 70 na yabaki nodra tu vakavesu e Papiloni. (Isik. 6:8, 9; 11:17) Vakacava e qai yaco dina na ka e parofisaitaki qori? Io. Ni oti tale e vica na yabaki mai na gauna era vesu tu kina, e qai tukuna na parofita o Akeai ni so vei ira na Jiu era sa vakalesui dina i Jerusalemi. Qori “o ira na qase era raica na vale e liu,” oya na valenisoro i Solomoni. (Esera 3:12; Akeai 2:1-3) E raica o Jiova me vakalesui mai na sokalou savasava me vaka ga a yalataka. E levu tale na  itukutuku me baleta na vakalesui mai ni sokalou savasava ena veivosakitaki ena Wase 9 ni ivola qo.—Isik. 11:17-20.

9, 10. Na ka bibi cava eda lai nanuma ena ka e matanataka na parofita o Isikeli me baleta na gauna se bera mai?

⁹ Na ituvaki e matanataka o Isikeli eda lai nanuma kina na ka sa tukuna tu na Vosa ni Kalou me baleta na veigauna se bera mai. Cava eso vei ira qori? Me vaka e yaco ena koro makawa o Jerusalemi, o Jiova ena vakayagataki ira na veimatanitu mera ravuta na isoqosoqo lotu lasu kece e vuravura. (Vkta. 17:16-18) Me vaka ga na kena “duatani na ca” ni nona vakarusai o Jerusalemi, ena va tale ga qori na “veivakararawataki levu” kei na ivalu na Amaketoni ‘ni na yaco ena ivakatagedegede e sega ni bau vakilai vakadua.’—Isik. 5:9; 7:5; Maciu 24:21.

¹⁰ E vakaraitaka na Vosa ni Kalou nira na bula eso na dau tokoni lotu lasu ena gauna e vakarusai kina na lotu lasu kece. Ena levu ni nodra rere, era na lai tomani ira tale eso era vaqara tiko na vanua mera lai vuni kina. (Saka. 13:4-6; Vkta. 6:15-17) Eda lai nanuma sara na veika e yacovi ira na lewe i Jerusalemi makawa era dro bula ra qai veituyaki “ena matanicagi.” Eda sa dikeva ena  parakaravu e 7, nira dro bula rawa ena gauna ya, ia o Jiova e qai ‘ucuna e dua na iseleiwau me cicimuri ira.’ (Isik. 5:2) Ni vakarusai tale ga o lotu, era na sega ni vuni rawa mai na iseleiwau i Jiova o ira na dro bula. Era na qai vakamatei vata kei ira na vaka na me ena Amaketoni.—Isik. 7:4; Maciu 25:33, 41, 46; Vkta. 19:15, 18.

11, 12. (a) E yaga vakacava ena noda cakacaka vakaitalatala noda kila na parofisai i Isikeli me baleta na kena wavokiti o Jerusalemi? (b) Na veisau cava ena rairai yaco ena noda cakacaka vakavunau kei na itukutuku eda vunautaka?

¹¹ E yaga vakacava ena noda cakacaka vakaitalatala noda kila na ibalebale ni parofisai qori? E vukei keda meda kila ni bibi meda solia noda vinaka taucoko ena nodra vukei na tamata mera mai kilai Jiova. Na vuna? Ni sa lekaleka na gauna meda “vakavulici ira na lewe ni veivanua.” (Maciu 28:19, 20; Isik. 33:14-16) Ni tekivu ravuti lotu lasu “na kau” se na veimatanitu, eda sa na sega ni vunautaka tale tiko na itukutuku ni veivakabulai. (Isik. 7:10) Me vaka ga nona galu o Isikeli qai sega ni vunau rawa ena nona cakacaka vakaitalatala, eda na “galu” tale ga ena vunautaki ni itukutuku vinaka. (Isik. 3:26, 27; 33:21, 22) Ni vakarusai oti o lotu lasu, de dua era na saga mera “taroga na lewenivanua na raivotu vua [e dua] na parofita,” ia ena sega ni dua me vakasalataki ira mera bula. (Isik. 7:26) Sa na sega na gauna me veivakadreti kina e dua se me yaco e dua me imuri i Karisito.

¹² Ia sega ni kena ibalebale ni sa mai cegu noda vunau. Na vuna? Ena veivakararawataki levu, eda na rairai kacivaka na  itukutuku ni veilewai e vaka na ucaqereqere. Na itukutuku qori e dusia vakamatata ni sa vakarau cava na ituvaki ca ni vuravura qo.—Vkta. 16:21.

13. Na cava e tukuna kina vei Isikeli o Jiova me davo ena yasana imawi, oti me davo ena yasana imatau?

¹³ E sega wale ga ni parofisaitaka o Isikeli na ivakarau ni nona vakarusai o Jerusalemi, a matanataka tale ga na gauna ena yaco kina qori. E tukuna vei Isikeli o Jiova me davo tu ena yasana imawi me 390 na siga, kei na yasana imatau me 40 na siga. Dua na siga e dusia e dua na yabaki. (Wilika Isikeli 4:4-6; Tiko 14:34) Na veika e matanataka qori o Isikeli ena veisiga, e dusia na yabaki sara ga ena vakarusai kina o Jerusalemi. Na 390 na yabaki ni cakacala i Isireli a tekivu ena 997 B.G.V., na yabaki e wasei kina vakarua na 12 na yavusa. (1 Tui 12:12-20) Na 40 na yabaki ni cakacala i Juta a rairai tekivu ena  647 B.G.V., na yabaki a lesi kina o Jeremaia me parofita, me vakasalataka tale ga na matanitu o Juta me baleta na nona vakarusai. (Jere. 1:1, 2, 17-19; 19:3, 4) E mai cava na rua na gauna qori ena 607 B.G.V., na yabaki e vakarusai kina o Jerusalemi, me vaka ga e tukuna o Jiova. *

14. (a) E vakaraitaka vakacava o Isikeli nona nuitaki Jiova me cakava na ka ena kena gauna donu? (b) Na cava ena yaco ni bera ni vakarusai o Jerusalemi?

¹⁴ Ena gauna e tukuni kina vei Isikeli na parofisai ni 390 na siga kei na 40 na siga, a rairai sega ni kila na yabaki dina e vakarusai kina o Jerusalemi. Ia, ena yabaki me vakarau vakarusai kina o Jerusalemi, e sega ni cegu nona vakasalataki ira tiko ga na Jiu me baleta na kena sa voleka na vakataulewa i Jiova. E kaya ‘Sa yacovi iko qo na icavacava.’ (Wilika Isikeli 7:3, 5-10.) E vakadeitaka o Isikeli ni na yaco ena kena gauna donu na ka e tukuna o Jiova. (Aisea 46:10) E parofisaitaka tale ga na ka ena yaco ni bera ni vakarusai o Jerusalemi: “Ena veitaravi na leqa.” Na ituvaki qori ena vakavuna na leqa vakaveiwekani, vakalotu kei na leqa ni veiliutaki.—Isik. 7:11-13, 25-27.

15. Na parofisai cava i Isikeli e tekivu vakayacori mai na 609 B.G.V.?

¹⁵ E qai bale o Jerusalemi ni oti e vica na yabaki nona veivakasalataki o Isikeli. Ena 609 B.G.V., e qai kila o koya ni sa tekivu ravuti o Jerusalemi. Ena gauna ya, na rorogo ni biukila e dusia ni dodonu mera lako vata na lewenivanua mera taqomaka nodra koro, ia sa tukuna oti o Isikeli, ni na “sega ni dua” ena “lako ina ivalu.” (Isik. 7:14) Era mani sega ni lako vata yani mera taqomaka nodra koro mai na kedra meca o Papiloni. Era a rairai nanuma eso na Jiu ni na vakabulai ira o Jiova. A taqomaki ira na Kalou nira veivakarerei na kai Asiria qai vakarusa na nodra mataivalu na agilosi i Jiova. (2 Tui 19:32) Ia sa sega ni qai vukei ira ena gauna qo na agilosi. Sega ni dede, na koro e wavokiti qori sa vaka na “kuro ni vakasaqa” e biu “ena buka,” o ira na lewena era vaka na “tikitiki ni lewe ni manumanu” ena loma ni kuro. (Isik. 24:1-10) Oti e 18 na vula na kena wavokiti na koro sa qai vakarusai o Jerusalemi.

16. Eda na vakaraitaka vakacava nikua nida nuitaki Jiova me cakava na ka ena kena gauna donu?

¹⁶ Na cava eda rawa ni vulica ena parofisai qori i Isikeli? Vakacava, e sema ina itukutuku eda vunautaka kei na ka era cakava o ira eda vunau kina? Sa vakadeitaka o Jiova na gauna ena vakarusai lotu lasu kina—ena yaco dina ena kena gauna lokuci. (2 Pita 3:9, 10; Vkta. 7:1-3) Eda sega ni kila na tikinisiga ena yaco kina qori. Me vakataki Isikeli, eda na muria tiko ga na ivakasala i Jiova ena nodra vakaroti na lewenivanua, ni kaya: ‘Sa yacovi iko qo na icavacava.’ Cava meda  tukuna tiko ga kina na itukutuku qori? E via tautauvata ga kei na ka e sotava o Isikeli. * Levu era sega ni vakabauti koya ena gauna e cavuta kina na parofisai ni Kalou me baleta na bale kei Jerusalemi. (Isik. 12:27, 28) Ia era qai vakabauta eso na Jiu era kau vakavesu i Papiloni, ra mani lesu ina nodra vanua. (Aisea 49:8) Levu tale ga nikua era sega ni vakabauta ni na yaco mai na icavacava ni vuravura qo. (2 Pita 3:3, 4) Ni se soli tiko na gauna, meda vukei ira mada ga na yalomalumalumu mera kunea na sala ina bula.—Maciu 7:13, 14; 2 Kor. 6:2.

17. Na ituvaki cava eda na vakadinadinataka ena veivakararawataki levu sa voleka qo?

¹⁷ Na parofisai i Isikeli qo eda lai nanuma kina na gauna ena vakarusai kina o lotu lasu, era na sega ni “lako ina valu” na lewenilotu mera taqomaka nodra lotu. Ia era na qai liaca ni nodra tagi ni kere veivuke “Turaga, Turaga” ena sega ni saumi, “ena wadamele kece na ligadra” era na qai “sokonu.”  (Isik. 7:3, 14, 17, 18; Maciu 7:21-23) Na cava tale era na cakava? (Wilika Isikeli 7:19-21.) E kaya o Jiova: “Era na kolotaka e gaunisala na nodra siliva.” Na ka e tukuni qori me baleti ira na lewe i Jerusalemi ena gauna makawa, e dusia tale ga na ka ena yaco ena veivakararawataki levu. Ena gauna qori, era na qai liaca na tamata ni ilavo ena sega ni vakabulai ira mai na leqa.

18. Na cava eda rawa ni vulica ena parofisai i Isikeli me baleta na ka meda vakaliuca?

¹⁸ Na cava eda rawa ni vulica ena parofisai qo i Isikeli? E bibi me donu na ka eda vakaliuca. Vakasamataka mada: Na gauna era qai kila kina na lewe i Jerusalemi ni sa vakarau vakarusai na nodra koro kei na nodra bula, qai sega ni rawa ni vakabulai ira na nodra iyau, era sa qai veisautaka na veika era vakaliuca. Era na kolotaka laivi na ka era taukena ra qai ‘taroga na raivotu vua e dua na parofita’—ia sa na bera na nodra via veisau. (Isik. 7:26) Eda sa kila tu ni sa voleka na icavacava ni vuravura ca qo. Nida vakabauta gona na yalayala ni Kalou eda vakaliuca kina na veika bibi ena noda bula. Eda ogaoga tiko kina ena rawati ni iyau vakayalo, e yaga vakalevu, ena sega tale ga ni kolotaki “e gaunisala.”—Wilika Maciu 6:19-21, 24.

19. E yaga vakacava vei keda nikua na parofisai i Isikeli?

¹⁹ E yaga vakacava vei keda nikua na parofisai i Isikeli me baleta na bale kei Jerusalemi? Ni sa lekaleka na gauna e soli mera vukei kina eso tale mera mai qaravi Jiova. Eda na raica gona vakabibi noda cakacaka ni veivakatisaipelitaki. Eda marau vakalevu nira sa mai qarava na Tamada o Jiova o ira na yalomalumalumu. Ia vei ira na se sega ni muria qori, eda na veivakasalataki tiko ga me vaka e tukuna o Isikeli vei ira na lewenivanua ena nona gauna: ‘Sa yacovi iko qo na icavacava.’ (Isik. 3:19, 21; 7:3) Ena gauna vata qori, eda vakadeitaka noda nuitaki Jiova tiko ga, eda na vakaliuca tiko ga ena noda bula na sokalou savasava.—Same 52:7, 8; Vkai. 11:28; Maciu 6:33.