1, 2. (a) Na cava mera lomaleqa kina na tu vakavesu? (b) Na cava era na kurabui kina? (c) Na taro cava ena veivosakitaki?

ENA veidusimaki vakalou, e vakaraitaka kina o Isikeli e levu na parofisai ni matanataka na kena ivakatakilakila vei ira na kau vakavesu e Papiloni. Na imatai ni parofisai e matanataka oya na itukutuku ni veilewai, vaka kina na kena ikarua, kena ikatolu kei na so tale. (Isik. 3:24-26; 4:1-7; 5:1; 12:3-6) Na parofisai kece e matanataka tiko mai o Isikeli e vakavotuya na vakadomobula ni lewa e tau vei ira na Jiu.

² Vakasamataka mada na nodra lomaleqa na kau vakavesu ni sa baci duri tu e matadra o Isikeli me matanataka e dua tale na parofisai. Era na rairai vakasamataka, ‘Na itukutuku vakarerevaki cava eda na baci rogoca qo?’ Ia era na kurabui, ni duidui na parofisai ena matanataka qo o Isikeli. E sega ni vakatauca na lewa rarawataki, ia e yalayala marautaki. (Isik. 37:23) Na itukutuku cava e vakaraitaka o Isikeli vei ira na kau vakavesu? Na cava e kena ibalebale? E vakaibalebale vakacava vei ira na dauveiqaravi ni Kalou nikua? Meda dikeva mada.

3. (a) Na cava e vakatayaloyalotaka na kau “nei Juta”? (b) Na cava e vakatayaloyalotaka kina na tini na yavusa “na kau nei Ifireimi”?

³ E vakaroti Isikeli o Jiova me taura e rua na kau qai vola ena dua “nei Juta” kei na dua tale “nei Josefa, na kau nei Ifireimi.” (Wilika Isikeli 37:15, 16.) Na cava e vakatayaloyalotaka na rua na kau qo? Na kau e “nei Juta” e vakatayaloyalotaka na yavusa e rua ni matanitu o Juta kei Penijamini. O ira na tui ena iyatukawa i Juta era liutaka na rua na yavusa, era okati kina na bete, nira veiqaravi na bete ena valenisoro e Jerusalemi. (2 Vei. 11:13, 14; 34:30) O ira gona na tui Juta era cavutu mai na iyatukawa i Tevita, era matabete Livai tale ga. “Na kau nei Ifireimi” e vakatayaloyalotaka na yavusa e tini ni matanitu o Isireli. E sema vakacava na kau vei Ifireimi? Na imatai ni tui ena yavusa e tini ni matanitu o Isireli o Jerepoami mai na yavusa i Ifireimi. Yaco na gauna e yavusa kaukaua kina e Isireli o Ifireimi. (Vkru. 33:17; 1 Tui 11:26) Na yavusa e tini ni matanitu o Isireli e sega ni okati ena yatukawa vakatui i Tevita se lewe ni matabete Livai.

4. Na cava e vakatayaloyalotaka na rua na kau e qai matanataka o Isikeli? (Raica na imatai ni iyaloyalo.)

⁴ E qai vakaroti tale o Isikeli me kauta vata mai na rua na kau qori “me rau dua ga na kau.” Nira wanonovi Isikeli matua na tu vakavesu, era tarogi koya: “O na tukuna vei keimami na ibalebale ni ka qo?” E kaya ni ka e matanataki e dusia na ka sara ga ena cakava o Jiova. E kaya o Jiova me baleta na rua na kau: “Au na cakava me dua ga na kau, erau na dua ga e ligaqu.”—Isik. 37:17-19.

5. Na cava na ibalebale ni ka e matanataka o Isikeli? (Raica na kato “Na Kena Semati na Rua na Kau.”)

⁵ E qai vakamacalataka o Jiova na ibalebale ni kena semavata na rua na kau. (Wilika Isikeli 37:21, 22.) Era na kau ena vanua o Isireli na tu vakavesu era lewena na yavusa e rua ni matanitu o Juta kei ira na tu vakavesu era lewena na yavusa e tini ni matanitu o Isireli (Ifireimi), mera na “dua ga na matanitu.”—Jere. 30:1-3; 31:2-9; 33:7.

6. Na parofisai cava e sema ena Isikeli wase 37?

⁶ Sa bau totoka dina na veisemati ni parofisai me baleta nodra vakalesui na Jiu e volatukutukutaki ena Isikeli wase 37! Ena vakadinadinataka o Jiova ni o koya na Kalou e sega ni vakalesuya ga na bula (tikina e 1-14), ia ena vakalesuya tale ga na duavata (tikina e 15-28). Qo na itukutuku veivakauqeti e kilai mai na rua na parofisai qo: E rawa nira vakabulai tale na mate, rawa ni yaco tale na duavata.

7. E vakadeitaka vakacava na 1 Veigauna 9:2, 3 ni “rawarawa vua na Kalou na ka kece”?

⁷ Ena rai vakatamata, sa sega tu ga ni rawa mera sereki ra qai vakaduavatataki na kau vakavesu. * Ia “e rawarawa vua na Kalou na ka kece.” (Maciu 19:26) E vakayacora o Jiova na nona parofisai. E mai cava na bula vakavesu e Papiloni ena 537  B.G.V., era qai yaco yani e Jerusalemi na lewe ni matanitu ruarua mera vakalesuya tale na sokalou savasava. E vakadeitaka na iVolatabu: “Era tiko e Jerusalemi eso na kawa nei Juta, nei Penijamini, nei Ifireimi, nei Manasa.” (1 Vei. 9:2, 3; Esera 6:17) Me vaka ga e tukuna o Jiova, era semavata na lewe ni tini na yavusa e Isireli, se ra duavata kei na rua na yavusa e Juta.

8. (a) Na cava e parofisaitaka o Aisea? (b) Na cava na rua na tikina bibi e kune ena Isikeli 37:21?

⁸ Rauta na 200 na yabaki yani e liu, e parofisaitaka o Aisea na ka ena yaco vei Isireli kei Juta ni oti nodra kau vakavesu. E parofisaitaka ni o Jiova ena tekivu soqoni “ira na Isireli era veituyaki” kei “ira na Juta era veiseyaki ena tutu i vuravura vava,” kei ira na tu “mai Asiria.” (Aisea 11:12, 13, 16) Io e yaco sara ga na ka e parofisaitaka o Jiova ni na kauti “ira mai na Isireli mai na veimatanitu.” (Isik. 37:21) Vakasamataka e rua na tikina bibi: Ena gauna qo sa sega tale ni vakatokai ira na kau vakavesu o Jiova mera kai “Juta” kei na “Ifireimi,” ia era sa dua ga na ilawalawa “na Isireli.” E vakamacalataki tale ga nira sega ni cavutu na Isireli mai na dua ga na matanitu o Papiloni, ia mai na veimatanitu, “mai na veiyasana.”

9. Sala cava e vakaduavatataki ira kina na tu vakavesu o Jiova?

⁹ Nira lesu i Isireli na kau vakavesu, e vukei ira vakacava o Jiova mera duavata? E vakarautaki ira na ivakatawa vakayalo me vakataki Serupepeli, na Bete Levu o Josua, Esera, kei Niemaia. Na Kalou e lesia tale ga na parofita o Akeai, Sakaraia kei Malakai. Era gumatua na turaga yalodina qo mera vakayaloqaqataki ira na Isireli mera muria na ivakaro i Jiova. (Niem.  8:2, 3) O Jiova e taqomaka tale ga na matanitu o Isireli ni tarova na vere era bukia na kedra meca na tamata ni Kalou.—Esit. 9:24, 25; Saka. 4:6.

10. Na sasaga cava i Setani sa mana tiko?

¹⁰ O Jiova e dau vakarautaka vakayalololoma e levu na ka vei ira na Isireli, ia e levu era sega ni dei ena sokalou savasava. E volatukutukutaki na ka era cakava ena ivola vakaivolatabu e volai nira sa lesu na kau vakavesu. (Esera 9:1-3; Niem. 13:1, 2, 15) Ni oti mada ga e duanadrau na yabaki nodra lesu, era gole tani mai na sokalou savasava na Isireli, e mani uqeti ira o Jiova: “Moni lesu mai vei au.” (Mala. 3:7) Ni qai mai bula e vuravura o Jisu, sa tawase tu na lotu vakaJiu ena vica tale na matalotu era liutaka na ivakatawa tawayalodina. (Maciu 16:6; Mari. 7:5-8) Sa mana na nona tarova o Setani na duavata. Ia ena vakayacori dina na parofisai i Jiova me baleta na duavata. Ena sala cava?

11. (a) Na cava e vakatakila o Jiova me baleta na parofisai ni veivakaduavatataki? (b) Na cava tale e saga o Setani ni sa kolotaki oti mai lomalagi?

¹¹ Wilika Isikeli 37:24. E vakaraitaka o Jiova ni na qai vakayacori vinaka sara na nona parofisai ni veivakaduavatataki ni sa tekivu veiliutaki vakatui na nona “tamata o Tevita,” oya o Jisu ena 1914. * (2 Sam. 7:16; Luke 1:32) Ni qai yaco qori, sa sosomitaka na Isireli vakayago na Isireli vakayalo, qo o ira na lumuti. (Jere. 31:33; Kala. 3:29) Ni kolotaki oti mai lomalagi o Setani, e saga tale me vakaleqa nodra duavata na tamata ni Kalou. (Vkta. 12:7-10) Kena ivakaraitaki, ni takali o Brother Russell ena 1916, e raica o Setani ni gauna vinaka qori me vakayagataki ira kina na vukitani mera vakavuna nodra duiyaloyalo na lumuti. Ia sega ni dede era sa biuta na isoqosoqo na vukitani qori. A mana tale ga na sasaga i Setani ni vakavuna mera bala i valeniveivesu na tacida tagane era a liutaka tiko na isoqosoqo, ia era dei na tamata i Jiova. Era duavata tiko ga na mataveitacini lumuti, era yalodina vei Jiova.

12. Na cava e sega ni mana kina na sasaga i Setani me tawasei ira na Isireli vakayalo?

¹² E vorata gona o Isireli vakayalo na ilawaki i Setani ni vakatauvatani kei Isireli vakayago. Na cava e sega ni mana kina na sasaga i Setani? Nira solia nodra vinaka kece na lumuti mera tokona na ivakatagedegede i Jiova. Nodra cakava qori e taqomaki ira kina na nodra Tui o Jisu Karisito. Ena gauna qo e se tomana tiko ga o koya nona ravuti Setani.—Vkta. 6:2.

13. Na ka dina cava eda vulica ena parofisai ni kena vakaduavatataki na rua na kau?

¹³ Na cava eda vulica ena parofisai ni kena vakaduavatataki na rua na kau me baleta na noda gauna qo? Nanuma tiko ni parofisai qo e dusia na nodrau duavata e rua na ilawalawa. Koya e bibi sara oya ni o Jiova sara ga e vakavuna na duavata e  cavuti tiko ena parofisai qori. Na ka dina cava me baleta na sokalou savasava e dusia na parofisai ni kena semati e rua na kau? Ena vakavuna o Jiova mera “dua ga” na nona dauveiqaravi.—Isik. 37:19.

14. Tekivu mai na 1919, e vakayacori vakacava ena ivakatagedegede levu cake na parofisai ni kena semavata na kau?

¹⁴ Tekivu mai na 1919, era sa vakasavasavataki vakayalo na tamata ni Kalou ra qai tekivu curu ena parataisi vakayalo, sa qai vakayacori ena ivakatagedegede levu cake na parofisai me baleta na semati ni rua na kau. Ni oti qori, levu vei ira na mai duavata qo era nuitaka mera tui qai bete e lomalagi. (Vkta. 20:6) O ira na lumuti qo era vakatakarakarataka na kau e “nei Juta” oya na matanitu era okati kina na tui ena iyatukawa i Tevita kei ira na bete era Livai. Ia ni toso na gauna era qai tomani ira na Jiu vakayalo qo e levu tale era nuitaka na bula e vuravura. Era vaka “na kau nei Ifireimi” oya na matanitu era sega ni okati kina o ira na tui kei ira na bete. Na ilawalawa ruarua qo era veiqaravi ena duavata nira dauveiqaravi i Jiova, e liutaki ira e dua ga na nodra Tui o Jisu Karisito.—Isik. 37:24.

15. E vakayacori vakacava nikua na parofisai ena Isikeli 37:26, 27?

¹⁵ E laurai ena parofisai i Isikeli ni levu era na uqeti mera tomani ira na lumuti ena sokalou savasava. E kaya o Jiova me baleti ira nona tamata: “Au na vakalevutaki ira,” ena qai “vakarurugi ira na noqu valelaca.” (Isik. 37:26, 27; vmr.) Eda lai nanuma sara kina na parofisai a tukuni vua na yapositolo o Joni ni oti e rauta na 700 na yabaki na gauna i Isikeli, oya ni “o koya e dabe tiko ena idabedabe vakaturaga ena qai tevuka . . . na nona valelaca” vei ira “na isoqosoqo levu.” (Vkta. 7:9, 15) Nikua era sa dua ga na matanitu na lumuti kei na isoqosoqo levu, era nona tamata na Kalou, era taqomaki ena nona valelaca.

16. Na cava e parofisaitaka o Sakaraia me baleta na nodra vakaduavatataki na Isireli vakayalo kei ira na nuitaka na bula e vuravura?

¹⁶ O Sakaraia a kau vakavesu qai lesu i Jerusalemi, e parofisaitaka tale ga na nodra duavata na Jiu vakayalo kei ira e nodra inuinui na bula e vuravura. E kaya ni “tini na tamata . . . mai na veivanua kece” ena “taura matua na nona isulu balavu e dua na Jiu” ratou qai kaya: “Keitou via lako vata kei kemudou, ni keitou rogoca ni tiko vata kei kemudou na Kalou.” (Saka. 8:23) Ni vakamacalataki “e dua na Jiu” e sega ni baleta e dua ga na tamata, qo e dusia e dua na ilawalawa tamata, “o kemudou,” nikua e vakatayaloyalotaki ira na ivovo ni lumuti se Jiu vakayalo. (Roma 2:28, 29) Na “tini na tamata” e dusi ira na nuitaka na bula e vuravura. Era ‘tauri ira matua’ na lumuti ra qai “lako vata” kei ira. (Aisea 2:2, 3; Maciu 25:40) Na matavosa “taura matua” kei na “lako vata kei kemudou” e dusia na nodra duavata na rua na ilawalawa qo.

17. E vakamacalataka vakacava o Jisu na totoka ni noda duavata nikua?

 ¹⁷ E kena irairai ni a vakasamataka tiko o Jisu na parofisai ni veivakaduavatataki i Isikeli ena gauna e vakamacalataki koya kina me dua na ivakatawa. Ena nona vedusimaki era “dua ga na qelenisipi” na nona sipi (ira na lumuti) kei na ‘so tale na sipi’ (ira e nodra inuinui na bula e vuravura). (Joni 10:16; Isik. 34:23; 37:24, 25) Sa bau vakamacalataka vinaka dina o Jisu kei ira na parofita makawa na totoka ni duavata vakayalo eda marautaka tiko nikua, se mani cava eda nuitaka ena gauna se bera mai! Ni tawase o lotu lasu me vica tale na matalotu, eda vakadinadinataka ga na cakamana ni duavata.

18. Me vaka e tukuni ena Isikeli 37:28, na cava e bibi kina meda “sega ni vakavuravura”?

¹⁸ Na parofisai ni veivakaduavatataki ena iotioti ni vosa i Isikeli, e vakadeitaka na vuna ena sega vakadua ni vakaleqai kina na noda duavata. (Wilika Isikeli 37:28.) Era duavata na tamata i Jiova ni tiko “ena kedra maliwa” na nona itikotiko tabu se sokalou savasava. Ena tiko ga ena kedra maliwa na nona itikotiko tabu ke ra savasava se tawasei ira mai na vuravura i Setani. (1 Kor. 6:11; Vkta. 7:14) E vakabibitaka o Jisu na noda sega ni vakavuravura. E masulaki ratou na nona tisaipeli o Jisu mai vu ni lomana, e kaya: “Tamaqu Yalosavasava, ni taqomaki ratou . . . me ratou duavata kina . . . Eratou sega ni vakavuravura . . . Ni vakasavasavataki ratou ena ka dina.”  (Joni 17:11, 16, 17) Dikeva ni o Jisu e semata na “duavata” ina “sega ni vakavuravura.”

19. (a) Eda vakaraitaka vakacava nida “vakatotomuria na Kalou”? (b) Ena iotioti ni bogi ni bera nona mate o Jisu, na ka dina cava e vakabibitaka me baleta na duavata?

¹⁹ Qo ga na gauna e cavuta kina o Jisu vua na Kalou “Tamaqu Yalosavasava.” O Jiova e savasava qai dodonu vakaoti. E vakaroti ira na lewe i Isireli makawa: “Moni savasava niu savasava o yau.” (Vunau 11:45) Nida “vakatotomuria na Kalou,” eda na talairawarawa ena ivakaro ya ena noda ivakarau ni bula. (Efeso 5:1; 1 Pita 1:14, 15) Ni cavuti na “savasava” vei keda na tamata, e kena ibalebale meda ‘wasei keda tani’ mai. E qai vakabibitaka gona o Jisu ena iotioti ni vakayakavi ni bera nona mate, ni ratou na duavata tiko ga na nona tisaipeli ke ratou tawasei ratou mai na veisei ni vuravura qo.

20, 21. (a) Na cava eda nuitaka kina vakalevu na veitaqomaki i Jiova? (b) Na cava o vakadeitaka?

²⁰ Na duavata e laurai vei keda na iVakadinadina i Jiova e veiyasa i vuravura e vakadinadinataka ni rogoca o Jiova na vakamamasu i Jisu: “Taqomaki ratou tiko ena vuku i koya na vunica.” (Wilika Joni 17:14, 15.) Ni sega ni rawa ni vakaleqa o Setani na noda duavata na tamata ni Kalou, eda sa qai nuitaka ga kina vakalevu na veitaqomaki i Jiova. E tukuna o Jiova ena parofisai i Isikeli ni rau na yaco na rua na kau me dua ga e ligana. E vakaduavatataki ira gona vakacakamana na nona tamata o Jiova ena veitaqomaki ni ligana, qori e sega ni yacova rawa o Setani.

²¹ Na cava gona meda vakadeitaka? Meda gumatua ena noda dui qarava na noda itavi ena duavata eda marautaka tiko nikua. Na sala cava eda rawa ni cakava kina qori? Noda vakaitavi wasoma ena sokalou savasava ena valenisoro vakayalo i Jiova. Ena veivosakitaki ena vica na wase tarava na ka e okati ena sokalou va qori.