1-3. Na cava e veisau kina nodra rai na Jiu e Papiloni? (Raica na imatai ni iyaloyalo.)

DUA na ka na veisau ni nodra rai na Jiu e Papiloni! E rauta ni lima na yabaki nona parofisaitaka o Isikeli ni na vakarusai o Jerusalemi, ia era sega ni vakabauta qori na tamata. Se mani ivakatakilakila cava e matanataka o Isikeli, vosa vakatautauvata e tukuna, itukutuku e kacivaka, era sega ga ni via vakabauta na kau vakavesu ni na vakatara o Jiova na kena vakarusai o Jerusalemi. Ena gauna mada ga e wavokita kina na koro na mataivalu ni Papiloni, era se nuidei ga na lewenivanua nira na taqomaki.

² Ia qo ni oti e rua na yabaki na kena wavokiti na koro, e yaco sara mai Papiloni e dua na isenivalu qai tukuna: “Sa ravuti na koro!” Era sega sara ga ni taleitaka qori na kau vakavesu. E dredre mera ciqoma ni sa yali na nodra koro lomani, na valenisoro tabu kei na nodra vanua era dau vakamareqeta! Sa sega na ka era dau vakanuinui tu kina ena dua na gauna balavu.—Isik. 21:7; 33:21.

 ³ Qo e dua dina na gauna rarawataki, ia e qai raivotutaka o Isikeli na inuinui. Na itukutuku cava ena raivotu era na rogoca na kau vakavesu? E vakaibalebale vakacava na raivotu qori vei ira na tamata ni Kalou nikua, ena yaga tale ga vakacava? Meda kila qori, da dikeva mada na ka e vakaraitaka o Jiova vei Isikeli.

4. Na cava e kauaitaka o Isikeli ena nona raivotu?

⁴ Wilika Isikeli 37:1-10. Ena raivotu, e vakatikori o Isikeli ena buca era robota tu na sui. E vinakata o Jiova me vakila o Isikeli na ka e raivotutaka, mani vakaroti koya me “wavokita” na sui era tayana tu. Ni taubale o Isikeli ena buca, e rua na ka e kauaitaka me baleta na sui: na kedra iwiliwili kei na kedra irairai. E kaya nira le “levu sara,” ra qai “mamaca sara.”

5. Na cava e rua na ka e vakaroti Isikeli kina o Jiova? Cava e qai yaco ni sa vakayacora oti o Isikeli?

⁵ Oti sa qai vakaraitaka vei Isikeli o Jiova e rua na ivakaro ena kena vakalesui mai na ka kece. Na imatai ni ivakaro: “Mo parofisai vei ira na sui qo,” me tukuna vei ira nira na “bula.” (Isik. 37:4-6) Ni parofisai oti ga o Isikeli, e “rogoca sara e dua na rorogo, na tataqiriqiri, era veitorovi na sui,” oti e qai tubu ena sui na “ua kei na viciko qai ubi ira na kuli.” (Isik. 37:7, 8) Qo na ikarua ni ivakaro: “Mo parofisai ina cagi,” mo kaya vua me ‘liwava’ na yago. Ni parofisai o Isikeli “e curumi ira na icegu, era bula, era mani tucake e yavadra, e dua na mataivalu levu.”—Isik. 37:9, 10.

6. Na cava e kaya o Jiova e qai vukei Isikeli me kila na ibalebale ni raivotu?

⁶ E qai vakaraitaka tarava vei Isikeli o Jiova na ibalebale ni raivotu ni kaya: “Na sui qo na vuvale taucoko ni Isireli.” Nira sa kila na kau vakavesu ni sa rusa o Jerusalemi, era nanuma ga nira sa mate. Era tagicaka gona: “Sa mamaca na suida, sa yali na noda inuinui. Eda sa muduki vakadua.” (Isik. 37:11; Jere. 34:20) E qai sauma o Jiova na nodra tagi na Isireli ni vakaraitaka na inuinui totoka ena raivotu rarawataki qo.

7. Na cava e vakatakila vei Isikeli o Jiova ena Isikeli 37:12-14? Na cava e vakadeitaka qori vei ira na nona tamata era a vesu tu?

⁷ Wilika Isikeli 37:12-14. E vakadeitaka o Jiova vei ira na kau vakavesu ena raivotu qo ni na vakaukauataki ira tale, ena dusimaki ira lesu ina nodra vanua mera lai vakaitikotiko kina. E vakatokai ira tale ga o Jiova mera “noqu tamata.” Sa na bau veiuqeti dina na vosa qori vei ira na tu vakavesu, era yalolailai tu! Na cava era nuidei kina ni na vakayacori dina na ka e yalataki qori? Ni yalataka sara ga o Jiova: “Ni o yau o Jiova au tukuna, au cakava.”

8. (a) E yaco vakacava me vaka era sa mate tu “na vuvale taucoko ni Isireli”? (b) E vakaraitaka vakacava na Isikeli 37:9 na vuna era mate kina vakaivakatakarakara na Isireli? (Raica na ivakamacala e ra.)

 ⁸ Era raica vakacava na matanitu o Isireli makawa na vakayacori ni tikina rarawataki qo ni parofisai e raivotutaki? A tekivu ena 740 B.G.V. na nona mate vakaivakatakarakara o Isireli, qo e dusia na kena bale kei na nodra kau vakavesu na tini na yavusa kei Isireli. Nira vakatalai tale ga na lewe i Juta ni oti e rauta ni 130 na yabaki, sa ra vesu tu “na vuvale taucoko ni Isireli.” (Isik. 37:11) O ira kece na kau vakavesu era mate tu me vaka ga na sui e raivotutaka o Isikeli. * Nanuma tale ga ni sega ni raica ga o Isikeli na sui, ia na sui era “mamaca sara,” qo e dusia ni dua na gauna balavu e vaka ga era sa mate tu. Io, e 200 vakacaca na yabaki mai na 740 ina 537 B.G.V., na kena yacovi Isireli tu qori kei Juta.—Jere. 50:33.

9. Sala cava e tautauvata kina o ira na Isireli vakayago kei ira na “Isireli ni Kalou”?

⁹ Ena qai vakayacori ena ivakatagedegede levu sara na parofisai me baleta na nodra vakalesui na Isireli, me vaka na kena e tukuna o Isikeli. (Caka. 3:21) Me vaka ga nona “vakamatei” qai mate tu vakaivakatakarakara na matanitu makawa o Isireli me dua na gauna balavu, e vakamatei tale ga vakaivakatakarakara “na Isireli ni Kalou” na ivavakoso vaKarisito lumuti, qai dua na gauna balavu nodra vesu tu me vaka ga era sa mate. (Kala. 6:16) Na balavu ni gauna e vesu tu kina, e lai vakatauvatani na kena ituvaki vakayalo ina sui e “mamaca sara.” (Isik. 37:2) Eda sa raica mai ena wase sa oti, ni a tekivu  ena ikarua ni senitiuri G.V. na nodra vesu tu na ivavakoso vaKarisito lumuti, qai dua na gauna balavu na kena yaco tu kina qori, me vaka ga e tukuna o Jisu ena nona vosa vakatautauvata ni Matanitu ni Kalou me baleta na witi kei na co ca.—Maciu 13:24-30.

10. (a) Na cava e parofisaitaki me baleti ira na tamata ni Kalou ena Isikeli 37:7, 8? (b) Na cava e vakadeitaka tale na nodra vakabauta na kau vakavesu era yalodina?

¹⁰ A parofisaitaka o Jiova ena gauna makawa nira na vakila vakalalai na nona tamata na vakalesui mai ni ka kece. (Isik. 37:7, 8) Na cava gona eso na ka e vakadeitaka tale na nodra vakabauta na kau vakavesu yalodina nira na lesu e Isireli? De dua era yavutaka nodra inuinui ena ka era kaya na parofita ena gauna e liu. Kena ivakaraitaki e tukuna tu mai o Aisea vei ira na kau vakavesu ni na lesu ina vanua e dua na ivovo ni “kawa tabu.” (Aisea 6:13; Jope 14:7-9) Na levu tale ga ni parofisai e vola o Isikeli e vakabulabulataka tiko ga na inuinui qori. Na nodra tiko tale ga na turaga yalodina e Papiloni me vakataki Taniela na parofita, kei na bale ni koro o Papiloni ena 539 B.G.V., e rairai vaqaqacotaka na nodra inuinui na kau vakavesu nira na lesu.

11, 12. (a) Era vakalesui tiko mai vakamalua vakacava na “Isireli ni Kalou”? (Raica tale ga na kato “Vakalesui Mai Vakamalua na Sokalou Savasava.”) (b) Na taro cava e basika ena ka e tukuni ena Isikeli 37:10?

¹¹ Ena sala cava e vakalesui tale ga kina vakamalua va qori “na Isireli ni Kalou,” na ivavakoso vaKarisito lumuti? Ena loma ni vica vata na senitiuri nodra vesu tu me vaka na mate, e qai rogo “e dua na rorogo, na tataqiriqiri,” na nodra basika  o ira na doka na Kalou ena vuku ni sokalou savasava. Kena ivakaraitaki, ena ika16 ni senitiuri e vakarautaka kina o William Tyndale na ivakadewa ni iVolatabu vakaValagi. Era katakata na iliuliu ni lotu Katolika vakaRoma nira sa rawa ni wilika na iVolatabu na tauvanua. A qai vakamatei o Tyndale. Ia eso tale era yaloqaqa nira tomana tiko ga nodra vakadewataka na iVolatabu ena so tale na vosa, qai serau vakamalua na rarama vakayalo ena vuravura butobuto.

¹² Ni qai tekivu cakacaka vagumatua o Charles T. Russell kei na nona ilala me vakalesui tale mai na ka dina ena iVolatabu, e vaka ga e tubu mai ena sui na “ua kei na viciko.” E vukei ira na yalomalumalumu na Zion’s Watch Tower kei na so tale na ivola mera kila na ka dina vakayalo, e uqeti ira qori mera tomani ira na dauveiqaravi lumuti ni Kalou. Ena itekitekivu ni 1900, era qai vakayaloqaqataki tale na lumuti ni Kalou ena “Photo-Drama of Creation” kei na ivola The Finished Mystery. Ni oti ga qori, sa qai vakavuna na Kalou mera “tucake e yavadra” na nona tamata. (Isik. 37:10) Gauna cava kei na sala cava e yaco kina qori? Eda na sauma na taro qori ena ka e yaco e Papiloni makawa.

13. (a) E vakayacori vakacava na Isikeli 37:10, 14 ena itekitekivu ni 537 B.G.V.? (b) Na tikinivolatabu cava e dusia nira vakasukai e Isireli eso na lewe ni matanitu mai na tini na yavusa?

¹³ Ena itekitekivu ni 537 B.G.V., era raica kina na Jiu na vakayacori ni raivotu. Ena sala cava? E vakabulai ira o Jiova qai vakavuna mera “tucake e yavadra” ni sereki ira ena nodra tu vakavesu qai vakalesui ira e Isireli. Era biubiu mai Papiloni e 42,360 na Isireli kei na rauta na 7,000 era sega ni Isireli mera lai taravaki Jerusalemi tale kei na kena valenisoro, mera vakaitikotiko tale ga e Isireli. (Esera 1:1-4; 2:64, 65; Isik. 37:14) Ni oti toka e 70 na yabaki, rauta ni 1,750 na kau vakavesu era tomani Esera ni lesu i Jerusalemi. (Esera 8:1-20) E sivia gona e 44,000 na Jiu era lesu, sa dua dina na “mataivalu levu.” (Isik. 37:10) E dusia na Vosa ni Kalou nira lesu tale ga e Isireli na lewe ni matanitu mai na tini na yavusa mera lai veivuke ena taravaki tale ni valenisoro. O ira qo, na nodra qase a vakatalai tani vei ira na kai Asiria ena ikawalu ni senitiuri B.G.V.—1 Vei. 9:3; Esera 6:17; Jere. 33:7; Isik. 36:10.

14. (a) E vukei keda vakacava na Isikeli 37:24 meda kila na gauna e vakayacori kina na parofisai? (b) Na cava e yaco ena 1919? (Raica tale ga na kato “Erau Veisemati Vakacava na ‘Sui Mamaca’ kei na ‘Rua na iVakadinadina’”?)

¹⁴ E qai vakayacori vakacava na parofisai qo i Isikeli ena kena ivakatagedegede e levu sara? Me vaka e vakaraitaka o Jiova vei Isikeli ena dua tale na parofisai, ena qai vakayacori  qori ena dua na gauna ni sa tekivu veiliutaki me tui o Jisu Karisito, o Tevita Levu Cake. * (Isik. 37:24) Io, ena 1919, e solia o Jiova na yalona tabu vei ira na nona tamata. Qori e vakavuna mera “bula” ra qai sereki vei Papiloni na Ka Levu. (Aisea 66:8) E qai vakatikori ira o Jiova ena nodra “vanua,” qori na parataisi vakayalo. Ia era yaco vakacava na tamata i Jiova nikua mera “mataivalu levu”?

15, 16. (a) Era yaco vakacava na tamata i Jiova nikua mera “mataivalu levu”? (b) E vukei keda vakacava na parofisai i Isikeli meda vosota na ituvaki dredre? (Raica tale ga na kato “Vukei Meda Toso Tale.”)

¹⁵ Ni lesia oti ga o Karisito na dauveiqaravi yalodina ena 1919, era vakila sara na dauveiqaravi i Jiova na ka e parofisaitaka na parofita o Sakaraia a bula maliwai ira na tu vakavesu, ni kaya: “E levu na lewe ni veivanua kei na veimatanitu qaqa mera qarai Jiova.” E vakatokai ira na dau qarai Jiova na parofita me “tini na tamata eratou duivosavosa mai na veivanua kece.” O ratou na tamata qori eratou na taura matua “e dua na Jiu,” oya o ira na Isireli vakayalo, ratou qai kaya tiko: “Keitou via lako vata kei kemudou, ni keitou rogoca ni tiko vata kei kemudou na Kalou.”—Saka. 8:20-23.

¹⁶ Nikua, o ira na Isireli vakayalo (ira na ivovo ni lumuti) kei na “tini na tamata” (eso tale na sipi) era yaco mera “dua na mataivalu levu,” era le vica vata na milioni. (Isik. 37:10) Nida sotia i Karisito ena mataivalu e tubu tiko ga na kena iwiliwili, eda vakatotomuria voleka na noda Tui o Jisu nida vakanamata tu ena veivakalougatataki e tu mai liu.—Same 37:29; Isik. 37:24; Fpai. 2:25; 1 Ces. 4:16, 17.

17. Na cava eda na dikeva ena wase tarava?

¹⁷ Na vakalesui mai ni sokalou savasava e salavata kei na nodra itavi bibi na tamata ni Kalou. Na cava ya? Meda kila na kena isau, e bibi meda dikeva tale na ilesilesi e solia o Jiova vei Isikeli ni bera ni vakarusai o Jerusalemi. Eda na cakava qori ena wase tarava.