1, 2. E kilai vakacava ena ibulibuli ni matanisiga na kaukaua i Jiova?

 O SA bau duri volekata e dua na buka ni waqa tu ena bogi batabata? De dua o na via dodoka yani na ligamu me volekata na buka mo vakila na kena katakata. Ke o volekata yani vakasivia, o na vakila na katakata. Ke o yawa tale mai, o na vakila tale na batabata.

² E tiko e dua na “bukawaqa” e dau vakatakatataka na yagoda ena siga, ya na matanisiga. Na “bukawaqa” qori e 150 na milioni na kilomita na yawa ni vanua e caudre tiko mai kina! a Sa dua na ka na kaukaua ni matanisiga, nida mai vakila sara tiko na kena katakata! Ia sa bau veirauti vinaka na yawa ni noda vuravura mai na matanisiga, ke voleka tale yani, ena cawa cake na wai qai mamaca noda vuravura, ke yawa tale mai, ena cevata. Na ituvaki ruarua qori, ena sega ni dua na ka e bula rawa e vuravura. Eda bula ga e vuravura ena vuku ni matanisiga, na kaukaua kei na rarama e solia e sega ni vakadukara na vuravura, ia e veivakacegui.—Dauvunau 11:7.

3. Na cava eda vulica ena matanisiga?

³ Ia e levu era vakawaletaka na matanisiga, dina ni solia tiko na bula. Era lecava na ka e rawa nira vulica mai na matanisiga. E kaya na iVolatabu me baleti Jiova: “Oni bulia na rarama kei na matanisiga.” (Same 74:16) Io, e dokai o Jiova “na Dauveibuli ni lomalagi kei vuravura” ena vuku ni matanisiga. (Same 19:1; 146:6) Vakasamataka mada qori e dua wale ga vei ira na  bilioni vakabilioni na kalokalo e lomalagi eda vulica kina na kaukaua levu i Jiova. Meda dikeva mada eso vei ira na ibulibuli i Jiova, kei na cava eda vulica kina me baleta na nona kaukaua.

4, 5. E vakacava na kaukaua ni matanisiga kei na kena levu? E vakatauvatani vakacava kei na so tale na kalokalo?

⁴ De dua o sa kila ni wili tale ga me kalokalo na matanisiga. E ka levu sara vei ira na kalokalo eda raica ena bogi ni voleka mai vuravura. E vakacava sara mada na kena kaukaua? Na katakata ni uto ni matanisiga e rauta ni 15,000,000 na dikiri (°C). Ke o taura mai e dua na tiki ni uto ni matanisiga me vaka na levu ni dua na matanisuka mo qai mai biuta e vuravura, se leqataki tiko ga nomu bula ke 140 na kilomita na yawa ni vanua o tu kina! Ena veisekodi, e kaburaka na matanisiga na igu e tautauvata kei na kacabote ni vica na drau na milioni na bomu niukilia.

⁵ Na vakaitamera ni matanisiga e rawa ni biu e loma e sivia  ni 1,300,000 na noda vuravura! Kena ibalebale qori ni matanisiga e kalokalo levu duadua? Sega, o ira na saenitisi era vakatoka na matanisiga me yellow dwarf (ka somidi dromodromo), ni rui lailai vei ira na vo ni kalokalo. E vola na yapositolo o Paula ni ‘kalokalo era sega ni tautauvata ena kedra lagilagi.’ (1 Korinica 15:41) E kila wale ga qori o Paula ena veivuke ni yalo tabu i Jiova. Ia e tiko tale e dua na kalokalo vakaitamera, ke biu ena vanua e tiko kina na matanisiga, sa na tiko e loma noda vuravura. E dua tale na kalokalo vakaitamera, ke biu mada ga ena vanua e tiko kina na matanisiga, ena yacova sara na vuravura e vakatokai o Saturn, sa bau yawa mada ga o Saturn mai na noda vuravura. Ke vuka mai vuravura e dua na waqavuka ni maliwalala me gole i Saturn, qai kena totolo e vakavasagavulutaki na totolo ni sicini ni dakai, ena yaco i Saturn ni oti e va na yabaki!

6. Eda kila vakacava ena iVolatabu ni levu sara na iwiliwili ni kalokalo mai na kena eda raica rawa?

 ⁶ Eda qoroya na vakaitamera ni kalokalo, ia e sa qai vakasakiti sara na kedra iwiliwili. E kaya mada ga na iVolatabu nira sega ni wiliki rawa na kalokalo, era vaka “na nuku ni matasawa.” (Jeremaia 33:22) Qori e dusia ni dua na iwiliwili levu ni kalokalo eda sega ni raica rawa. Ke dua mada ga na dauvola iVolatabu me vakataki Jeremaia e dagava na lomalagi me wilika na kalokalo e raica rawa, ena wilika ga e tolu na udolu se sivia, qori ga na ka eda raica rawa ena bogi ke draki vinaka. Na iwiliwili qori ena via vaka ga na levu ni mataninuku o takiva e ligamu. Io, e sega ni wiliki rawa na levu ni kalokalo, me vaka ga na nuku ni matasawa. b O cei ga wilika rawa?

7. O na vakamacalataka vakacava na iwiliwili ni kalokalo ena noda isoso kalokalo se na iwiliwili ni isoso kalokalo?

⁷ E sauma na Aisea 40:26: “Moni tacake i lomalagi moni raica. O cei e buli ira qori? O koya e kauti ira mai vakamataivalu ena kedra iwiliwili, e kacivi ira kece ena yacadra.” E kaya na Same 147:4: “E wilika o koya na levu ni kalokalo, e kacivi ira kece ena yacadra.” E vakacava “na levu ni kalokalo”? E dredre ni saumi na taro qori. Era kaya na daudikeva na maliwalala ni sivia na 100 na bilioni na kalokalo era tiko ena noda isoso kalokalo na Milky Way. c Eso era kaya ni levu tale tu na isoso kalokalo. Na noda isoso kalokalo e dua ga vei ira, ia e levu tale tu na isoso kalokalo. E vica sara tu mada na isoso kalokalo? Era nanuma na daudikeva na maliwalala ni sivia na bilioni se tirilioni. Kena irairai nira sega ni vakadeitaka sara na kenadau na iwiliwili dina ni isoso kalokalo. Sa qai vakacava sara na iwiliwili dina ni vica vata na bilioni na kalokalo era tiko  ena dua na isoso kalokalo! Ia e kila na iwiliwili qori o Jiova. E vakayacani ira yadua mada ga!

8. (a) O na vakamacalataka vakacava na vakaitamera ni noda isoso kalokalo? (b) E lewa vakacava o Jiova nodra veitosoyaki na veika buli e maliwalala?

⁸ Eda na qoroi Jiova ga vakalevu nida vakasamataka na levu ni isoso kalokalo. Vakasamataka mada na totolo ni rarama, e rawa ni ciciva e 300,000 na kilomita ena dua na sekodi. Ia ke dua na rarama e takosova noda isoso kalokalo na Milky Way ena totolo qori, ena taura e 100,000 na yabaki me qai yaco i yasana adua! Ia eso na isoso kalokalo era levu sara. E kaya na iVolatabu ni o Jiova e birika na “lomalagi” vaka ga e dua na isulu. (Same 104:2) E lewa tale ga nodra veitosoyaki. Mai na kalokalo somidi ina isoso kalokalo vakaitamera, era toso tu vakamatau ena lawa e bulia na Kalou me baleti ira. (Jope 38:31-33) Era vakatauvatana kina na saenitisi na maqosa ni nodra veitosoyaki na veika buli e maliwalala ina dua na matameke vereverea era toso vata tu vakamaqosa! Ia qai vakasamataki koya mada e bulia na veika qori. Macala ga nida na qoroya na nona kaukaua ni ibulibuli.

9, 10. E laurai vakacava na kaukaua i Jiova ena vanua e biuta kina na matanisiga kei na vuravura tale eso me vakataki Jupiter, noda vuravura kei na vula?

⁹ E laurai na kaukaua ni Kalou ena noda itikotiko, na vuravura. E biuta donu noda vuravura. Era vakabauta eso na saenitisi ni sega ni rawa na bula ena so tale na isoso kalokalo. Levu tale ga na vanua ena noda isoso kalokalo e sega kina na bula. Na kena lomadonu e tiko kina e dua na mataqali katakata e veivakaleqai, levu tale ga kina na kalokalo qai rawa nira veicoqacoqa. Na tutuna e sega kina e levu na ka meda bula kina. Ia e toka donu sara ga na matanisiga kei na vuravura tale eso ena maliwalala.

¹⁰ E taqomaki noda vuravura mai na dua tale na vuravura levu, o Jupiter, ia e tiko vakayawa. Na levu kei Jupiter e rawa  ni vakaduanaudolutaki vakacaca o vuravura, qai kaukaua sara na idre e toka vua. E veitaqomaki vakacava? E dau dreta se kolotaka tani na ka era dau vuka se lutu mai maliwalala. Era kaya na saenitisi ke sega o Jupiter, e rawa ni vakatininaudolutaki na levu ni ka era coqa se lutu mai ena noda vuravura. E tiko ena yasa ni noda vuravura e dua na satelaite, oya na vula. E sega ni totoka wale ga na irairai ni vula se noda cina ena bogi, ia e vakavuna me dei na sowiri ni noda vuravura. Na sowiri sara ga qori e veiveisau kina na draki e vuravura, eda bula rawa kina kei na vo ni veika bula.

11. E taqomaki keda vakacava na maliwalala?

¹¹ E laurai na kaukaua i Jiova ena sala e bulia kina noda vuravura. Dua na kena ivakaraitaki na maliwalala, e itataqomaki. Na rarama e vakacila na matanisiga e rawa ni yaga, veivakaleqai tale ga. Ia ni yacova noda maliwalala e cake na rarama e veivakaleqai, ena veiwaki kei na cagi na oxygen, lai basika kina e dua na ilati na ozone. Na ilati qori ena tarova e levu na rarama dauveivakaleqai mai na matanisiga. Kena ibalebale, na noda vuravura e sa tu vata ga kei na kena itataqomaki!

12. Eda kila vakacava ena italetale ni wai na kaukaua ni ibulibuli i Jiova?

¹² Qori e dua wale ga na ivakaraitaki ni ka era tu ena noda maliwalala. Na veicurumaki ni kasi e veirauti vinaka kei na ka mera bula kina na veika bula e vuravura. Dua tale na ka e vakasakiti kina na maliwalala na italetale ni wai. E veiyabaki, na levu ni wai e dau cawa cake mai wasawasa kei na veiuciwai ena kaukaua ni matanisiga e rawa ni vakasinaita e dua na taqe e sivia e 70 na kilomita na kena raba, kena titobu, kei na kena cere. E qai kumukumuni na wai me o ni kauti koya na cagi e maliwalala. E sowiri tiko me yacova ni sa savasava, oti sa qai tau mai me uca, se uca cevata, mai vakasuasuataka tale na vuravura. Me vaka e kaya na Dauvunau 1:7: “E drodro i waitui na uciwai kece, ia e sega ni sinai na waitui. Na vanua e drodro mai kina na uciwai, e lesu kina me drodro tale mai.” O Jiova duadua ga e rawa ni vakarautaka e dua na italetale vakasakiti va qori.

13. E vakadinadinataki vakacava na kaukaua ni Kalou ena veika bula kei na lomaniqele?

 ¹³ Na gauna kece eda raica kina na ka bula, eda vakadinadinataka nona kaukaua na Dauveibuli. Kena ivakaraitaki, mai na vunikau levu qai balavu duadua e rawa ni sivita na vale taba30 ina co somidi ni wai era tubu tu ena botonisauloa era kaburaka mai vakalevu na oxygen meda ceguva. Era tu mada ga e lomaniqele e levu na ka bula me vaka na veimataqali bacaniqele, karou, kei na kabula lalai sara, era cakacaka vata vakamaqosa me bulabula kina na qele. Sa rauta me tukuna na iVolatabu ni tiko ena qele na kaukaua—Vakatekivu 4:12.

14. Na kaukaua cava e tiko ena atomi somidi?

¹⁴ E matata ni o Jiova e “bulia na vuravura ena nona kaukaua.” (Jeremaia 10:12) E laurai mada ga qori ena ka somidi sara. Kena ivakaraitaki, ke kabi vata e duanamilioni na atomi, qo na ka lailai sara, na kena raba ena sega ga ni yacova na vavaku ni dua na drauniulu. Ke vakalevutaki mada ga e dua na atomi me vaka na balavu ni vale taba14, na utona ena vaka na levu ni dua na mata ni masima ena ikavitu ni tabavale. Ia na kaukaua ni uto ni atomi somidi qori e rawa ni buli kina na iyaragi vakaniukilia e dauveivakarusai!

15. Ni cavuti ira na manumanu kila o Jiova, na cava e vakavulica vei Jope?

¹⁵ E vakadinadinataki tale ga na kaukaua ni Kalou ena veimataqali manumanu e vuravura. E volai ena Same 148 e levu na ka era vakacaucautaki Jiova, e tukuni ena tikina e 10 na “manumanu kila, kei na manumanu susu kece.” Ni vinakata na Dauveibuli meda qoroi koya, e tukuna vei Jope na ka me baleti ira na manumanu me vaka na laione, zebra, bulumakau kila, Piemoci, kei na livaiacani (vakabauti ni korokotaile). Cava e via vakavulica vei Jope o Jiova? Ke sa rawa vua na tamata me qoroya na manumanu kila, e vakadomobula qai  vakarerevaki, e dodonu tale ga me qoroya na Dauveibuli.—Jope wase 38-41.

16. Na cava o qoroya me baleta eso na manumanuvuka e bulia o Jiova?

¹⁶ E tukuni tale ga ena Same 148:10 na “manumanuvuka.” Vakasamataka mada na kedra veimataqali! E tukuna o Jiova vei Jope ni ositereji e “dredrevaka na ose kei koya e vodoka tiko.” E dina taucoko, e sega ni rawa ni vuka na manumanu qori e 2.5 na mita na kena balavu, ia e rawa ni ciciva e 65 na kilomita dua na aua, e dua mada ga nona ikalawa e rawa ni yacova e 4.5 na mita! (Jope 39:13, 18) Dua tale na manumanuvuka na albatross, e levu ga na gauna e vuka voli e dela ni wasawasa. E dau matai na vakanawanawa e macawa, e rauta ni 3 na mita na balavu ni tabana. E rawa ni vakatubutubu tu me vica vata na aua, sega mada ga ni yavalata na tabana. Ia e duatani sara na bee hummingbird, na manumanuvuka lailai duadua e vuravura e lima ga na sedimita na kena balavu. E rawa ni roba vaka80 na tabana ena dua wale ga na sekodi! E totoka dina nida saravi ira, e rawa nira vuka vakasukasuka se tu vakadua e macawa me vaka na elikopta.

17. E vakacava na levu ni tovuto na blue whale, cava eda rawa ni kaya nida vakasamataka na manumanu e bulia o Jiova?

¹⁷ E tukuna na Same 148:7 nira vakacaucautaki Jiova mada ga na ‘manumanu ni wasawasa.’ Vakasamataka mada na manumanu e nanumi tu ni ka levu duadua e vuravura, na tovuto e vakatokai na blue whale. Na manumanu levu ni “wai titobu” qo e rawa ni sivia na 30 na mita na kena balavu. Na kena bibi e rawa ni tautauvata kei na bibi ni 30 na elefaniti lelevu. Na bi mada ga ni yamena e tautauvata kei na bibi ni dua na elefaniti. Na levu ni utona e vaka na levu ni dua na motoka lailai. Na utona vakaitamera qori e pamu ga vaka9 ena dua na miniti, e veibasai sara kei na uto ni hummingbird, ni rawa ni pamu vaka1,200 ena dua ga na miniti. Na levu mada ga ni dua na salanidra ni tovuto vakaitamera qori e rawa tale ni qasi e loma e dua na gonelailai. E uqeti keda sara ga qori meda tukuna  tale ga na iotioti ni tikina ena Same: “Mera vakacaucautaki Ja—na ka kece e cegu tiko.”—Same 150:6.

18, 19. E vakacava sara mada na levu ni ka bula e bulia o Jiova e vuravura, cava eda vulica kina me baleta nona lewa?

¹⁸ Na cava eda vulica ena nona vakayagataka o Jiova nona kaukaua me bulibuli? Eda qoroqoro ga ena kena veimataqali. A kaya e dua na dauvola Same: “Sa levu sara ga na nomuni cakacaka i Jiova! . . . Sa sinai na vuravura ena ka oni cakava.” (Same 104:24) E dina taucoko! Era vakabauta eso na saenitisi nira bula tu e vuravura e sivia ni duanamilioni na ka bula, eso tale era kaya ni 10 na milioni, eso era kaya ni 30 na milioni, eso era kaya ni tu tale e levu. Ni vakasamataka na tamata na veika vovou me bulia, lakolako ga sa na tao, sa yaco sara ga e kea. Ia e duatani o Jiova, e sega ni vakaiyalayala na ka e vakasamataka me bulia, e sega tale ga ni vakaiyalayala na kaukaua e tu vua me bulibuli kina.

¹⁹ Eda vulica mai na ka e bulia o Jiova ena nona kaukaua ni o koya ga e dodonu me veiliutaki. Na vosa mada ga, “Dauveibuli,” e vakaduiduitaki Jiova mai na ka kece e lomalagi, e  vuravura, ni ka kece qori era nona “ibulibuli.” O koya mada ga na Luvei Jiova duabau e nona “matai ligamaqosa” ena gauna e bulibuli kina, e sega ni bau vakatokai koya na iVolatabu me Dauveibuli. (Vosa Vakaibalebale 8:30; Maciu 19:4) E tukuni koya ni “ulumatua ni kabuli kece.” (Kolosa 1:15) E Dauveibuli duadua ga o Jiova, o koya duadua ga e tu vua na dodonu me lewa na lomalagi kei na vuravura.—Roma 1:20; Vakatakila 4:11.

20. Na cava na ibalebale ni nona vakacegu o Jiova ena nona bulibuli?

²⁰ Vakacava sa sega ni qai vakayagataka o Jiova nona kaukaua me bulibuli? E kaya na iVolatabu ni gauna e vakacavara kina nona bulibuli ena ikaono ni siga, “e mani tekivu vakacegu ena ikavitu ni siga mai na ka kece e cakava.” (Vakatekivu 2:2) E vakaraitaka na yapositolo o Paula ni sa vica vata mai na udolu na yabaki na dede ni ikavitu ni “siga,” se tomani tiko ga me yacova mai nona gauna. (Iperiu 4:3-6) Ia nona “vakacegu” qori o Jiova, e vakaraitaka ni sa cegu na cakacaka? Sega, e cakacaka tiko ga. (Same 92:4; Joni 5:17) Ni tukuni nona vakacegu e vakaibalebaletaka nona sa vakaotia nona cakacaka ni bulibuli e vuravura. Ia se cakacaka tiko ga me vakayacori kina nona inaki. Kena ivakaraitaki, nona vakavuna me volai na iVolatabu. E vakarautaka tale ga e dua na “kabuli vou,” eda na qai vulica qori ena Wase 19.—2 Korinica 5:17.

21. Ena uqeti keda vakacava na kaukaua ni bulibuli i Jiova nida sa bula tawamudu?

²¹ Ni sa cava na gauna ni vakacegu i Jiova, sa na qai rawa ni kaya me baleta nona cakacaka kece e vuravura ni “sa bau totoka dina,” me vaka ga a cakava ni cava na ono na siga ni nona bulibuli. (Vakatekivu 1:31) Eda sega ni kila se na vakayagataka vakacava nona kaukaua me bulibuli ena gauna se bera mai. Ia qo na ka eda na vakadeitaka: Eda na qoroya na sala ena vakayagataka kina nona kaukaua me bulibuli. Nida bula tawamudu, eda na vulica e levu tale na ka me baleti Jiova ena veika e bulia. (Dauvunau 3:11) Na levu ga ni noda vulici koya, na levu tale ga ni noda dokai koya qai qoroi koya, eda na volekati koya sara ga na noda Dauveibuli Levu.