1-3. (a) Na cava e sevaka kina o Paula na veika e raica e Aceni? (b) Cava eda rawa ni vulica ena ivakaraitaki i Paula?

 E SEVAKA sara ga o Paula na veika e raica ena koro o Aceni e Kirisi, e rogo na koro qo ena vuli ni a veivakavulici kina o Socrates, Plato, kei Aristotle. Era dau lotu na lewe i Aceni. E laurai ena vanua kece ga na matakau se mani valenisoro, vanua ni gade, se gaunisala, nira dau sokaloutaka e levu na kalou na kai Aceni. E kila o Paula na rai i Jiova, na Kalou dina, me baleta na qaravi matakau. (Lako 20:4, 5) E duavata kei na rai i Jiova na yapositolo yalodina qo—e cata na matakau!

² E kidroataka o Paula na veika e raica ni curu yani ena makete. Era tuvani tu volekata na icurucuru levu na ivakatakarakara ni yago tabu ni kalou tagane o Hermes. E levu tale ga kina na vanua ni sokalou. Ia ena vunau vakacava vei ira qo? Me vunauci ira vakadodonu se vunautaka e dua na ka era na duavata kina? Ena uqeta rawa e dua me vakasaqara na Kalou dina qai kunei koya sara?

³ E volai ena Cakacaka 17:22-31 na ka e qai tukuna vei ira o Paula. E veirawai, qaseqase qai matau na iwalewale ni nona vosa. Eda vulica ena ivakaraitaki i Paula na sala meda veivosakitaka kei ira na vakarorogo na ka eda duavata kina. Qori ena vukei ira mera vakasama vakatitobu.

4, 5. Na vanua cava e Aceni e vunau kina o Paula, e duidui vakacava na yalava vou qori?

⁴ Ena ikarua ni nona ilakolako vakaulotu o Paula, a gole tale i Aceni ena rauta na 50 G.V. a Ni waraki rau tiko o Sailasa kei Timoci me rau yaco yani, e “mani veivosaki kei ira na Jiu ena nodra valenilotu,” me vaka na nona ivakarau. E saga tale ga me vunau vei ira na sega ni Jiu, e gole kina “ena makete.” (Caka. 17:17) E toka ena vuaira ni Akoropoli na makete qai robota e sivia na 12 na eka. E sega wale ga ni caka kina na veivoli, e vanua tale ga ni sotasota e Aceni. E tukuni ena dua na ivola, ni  qo na vanua ni “caka bisinisi, veika vakapolitiki qai laurai kina vakalevu na duikaikai.” Era dau marautaka na kai Aceni mera sota ena vanua qo mera veivosaki kina.

⁵ E sega ni rawarawa nona vunau o Paula ena makete. Nira tu kina na Epikuro kei ira na Sitoike, era lewena na koronivuli e vakavuvulitaka na filosofi. b Era vakabauta na Epikuro ni basika vakacalaka na bula. E va qo na nodra rai: “Kua ni rerevaka na Kalou; Sega ni vakilai na mosi nida mate; Ena rawati na veika vinaka; Rawa ni vosoti na veika ca.” Era vakabauta na Sitoike na ka ga era rawa ni raica, era sega ni vakabauta ni Kalou e dua dina na Kabula. Era sega ni vakabauta na Epikuro kei na Sitoike na veivakaturi era vakavuvulitaka na tisaipeli i Karisito. E matata ni ivakavuvuli ni rua na ilawalawa qori e duidui sara vakalevu kei na ivakavuvuli ni lotu vaKarisito dina, na ka dina e vunautaka tiko o Paula.

6, 7. Na cava era kaya eso na dauvakadidike ni Kirisi me baleta na ka e vunautaka o Paula? E tautauvata vakacava qori kei na ka era tukuna e levu nikua?

⁶ Na cava era kaya na dauvakadidike ni Kirisi nira rogoca na ka e vakavuvulitaka o Paula? Eso era vakayagataka na vosa e kena ibalebale “karakivosa.” (Raica na study note ni Acts 17:18, nwtsty.) E kaya e dua na dauvakadidike me baleta na vosa vaKirisi qori: “Na vosa qo e vakaibalebaletaki ina dua na manumanu vuka lailai e dau vaqara kena sorenikau. E muri e vakaibalebaletaki vua e dua e dau kumuna na ivovo ni kakana kei na ka e dau viritaki laivi ena makete. Toso na gauna e vakaibalebaletaki tale ga vua e dua e dau rogoca eso na itukutuku e sega ni vakadeitaki, vakabibi o ira na sega ni kila na kena dina.” Koya gona, era tukuna na dauvakadidike oya ni o Paula e lialia ni vunautaka tiko ga na ka e rogoca vei ira eso tale. Ia a sega ni vakayalolailaitaki Paula na ka era tukuna qori.

⁷ E va tale ga qori nikua. Nida iVakadinadina i Jiova, e cavuti tale ga vei keda eso na yaca ni veibeci ena vuku ni noda vakabauta e yavutaki vakaivolatabu. Kena ivakaraitaki, eso na qasenivuli era tukuna ni dina na bula vakaidewadewa, eda na ciqoma ke da tamata vuku. Era kaya ni lialia o koya e sega ni vakabauta na ivakavuvuli qori. Era saga o ira qori mera raici keda na kena vo meda dau vunautaka na itukutuku sega ni vakadeitaki ena iVolatabu kei na veika buli. Ia eda sega ni yalolailai. Eda uqeti ga meda tutaka ena doudou noda vakabauta ni Kalou o Jiova, na Dauveibuli vuku e bulia na ka kece e vuravura.—Vkta. 4:11.

8. (a) Na cava era nanuma eso me baleta na ka e vunautaka o Paula? (b) Na cava e kau kina ena Areopakasi o Paula? (Raica na ivakamacala e ra ena tabana e 142.)

⁸ Ia eso tale e duatani nodra rai me baleti Paula. Era kaya: “O ka qo e vaka e nodra mata tiko mai na kalou tani.” (Caka. 17:18) Vakacava a  vunautaka tiko o Paula e dua na kalou tani? E bibi dina na ka era tukuna qori, ni a veilewaitaki qai totogi mate kina o Socrates ena vica na senitiuri yani e liu. Sa rauta me kau o Paula ina Areopakasi qai tukuni vua me vakamatatataka na ivakavuvuli e vunautaka tiko. c Ena vakamacala vakacava o Paula nira sega ni kila na iVolatabu?

9-11. (a) E tekivuna vakacava o Paula na nona ivakamacala? (b) Eda na vakatotomuri koya vakacava ena noda cakacaka vakaitalatala?

⁹ Vakasamataka lesu ni a sevaka o Paula na levu ni matakau e raica e Aceni. Ia e tauri koya vakamalua qai sega ni vakacalai ira. E maqosataka nona ivakamacala ni tukuna na ka era duavata kina. E kaya: “Kemuni na kai Aceni, au raica ni oni gumatuataka na sokalou ni vakatauvatani  kei ira tale eso.” (Caka. 17:22) E vaka me tukuna tiko nira ‘daulotu dina.’ E vakacaucautaki ira nira daulotu. E kila ni vakamatabokotaki ira tu na ivakavuvuli lasu, ia eso era rairai yalomalumalumu. O koya mada ga ‘e lecaika qai sega ni vakabauta’ tu ena dua na gauna.—1 Tim. 1:13.

¹⁰ E yavutaka o Paula na nona ivakamacala ena ka era duavata kina, qori nona tukuna na icabocabonisoro e vakatabui “Vua na Kalou e Tawakilai.” E tukuni ena dua na itukutuku ni “dau nodra ivakarau na kai Kirisi mera tara na icabocabonisoro e nodra na ‘kalou tawakilai,’ nira sega ni via vakacudruya na kalou era rairai sega tu ni kila.” Nodra tara na icabocabonisoro qori na kai Aceni e vakaraitaka nira kila ni tiko e dua na Kalou era sega ni kilai koya. Ena nona vosa o Paula, e dusia na icabocabonisoro qori me vagolea nona ivakamacala ina itukutuku vinaka e kauta tiko yani. E vakamacalataka vei ira: “O koya sara ga na kalou tawakilai oni qarava tiko qori, au mai vunautaka qo vei kemuni.” (Caka. 17:23) E tarai ira sara ga na ka e tukuna qori o Paula. A sega ni vunautaka tiko e duatani na Kalou me vaka era tukuna eso. A vakamacalataka ga vei ira na Kalou tawakilai ena nodra icabocabonisoro, o koya na Kalou dina.

¹¹ Eda na vakatotomuri Paula vakacava ena noda cakacaka vakaitalatala? Rairai ena noda dikeva na ka e tokara tu e dua, se so na ka e tu ena nona vale se lomanibai era ivakatakarakara ni lotu, eda vakadeitaka kina ni daulotu. Rawa nida tukuna: ‘Au raica ni oni daulotu. Au via veivosaki sara ga kei ira era daulotu.’ Nida vakacaucautaki ira ena nodra daulotu, qori e dua na ka eda sa duavata kina, qai tomani tiko ga na veivosaki. E sega ni noda inaki meda vakalewai ira ena vuku ni nodra vakabauta. E levu vei ira era sa mai noda itokani ena vakabauta ena gauna qo era a vakabauta tu na vakavuvuli lasu.

12. Na iwalewale cava e vakayagataka o Paula ni vosa vei ira na vakarorogo?

¹² Sa vakadeitaka o Paula na ka era duavata kina, ia ena rawa ni tomana kina na veivosaki? E kila ni o ira na vakarogoci koya era vulica na filosofi vaKirisi, era sega ni kila tale ga na iVolatabu, e veisautaka kina na iwalewale ni nona vunau. Kena imatai, e vakamacalataka na ivakavuvuli vakaivolatabu, ia e sega ni wiliwili mai na iVolatabu. Kena ikarua, e okati koya tale ga kei ira na vakarorogo ni vakayagataka na vosa “keda” kei “eda.” Kena ikatolu, e cavuqaqataka eso na ka e volai ena ivola vaKirisi me vakaraitaka kina ni sega ni vou na ka e vakavulica. Meda dikeva mada na vosa veiuqeti i Paula. Na itukutuku bibi cava e vakasavuya o Paula me baleta na Kalou tawakilai era sega ni kila na kai Aceni?

13. Na cava e tukuna o Paula me baleta na buli ni lomalagi kei na vuravura, na cava e vakaraitaka qori?

 ¹³ E bulia na lomalagi kei na vuravura na Kalou. E tukuna o Paula: “Na Kalou e buli vuravura kei na ka kece e tu kina, o koya qo na Turaga ni lomalagi kei na vuravura, e sega gona ni vakaitikotiko ena valenisoro e caka ena liga.” d (Caka. 17:24) E sega ni basika vakacalaka na vuravura. Na Kalou dina e Dauveibuli, e bulia na ka kece. (Same 146:6) E sega ni vakataki Athena se so tale na kalou e vakacerecerei ga ena vuku ni nodra valenisoro, burekalou, kei na nodra icabocabonisoro. Na Turaga Cecere Duadua ni lomalagi kei na vuravura e sega ni rauti koya na valenisoro e caka ena liga. (1 Tui 8:27) E matata na ka e tukuna o Paula, ni uasivi na Kalou dina vei ira na kalou matakau ena valenisoro era tara na tamata.—Aisea 40:18-26.

14. E vakaraitaka vakacava o Paula ni sega ni vakararavi vei keda na Kalou?

¹⁴ E sega ni vakararavi na Kalou vei ira na tamata. Era dau vakaisulutaki na matakau ena isulu kei na iukuuku saulevu. E dau vakarautaki tale ga na kedra kakana kei na gunu, vaka sara ga nira gadreva na veika qori! Era vakabauta eso na dauvakadidike ni Kirisi ni kalou e sega ni vinakata e dua na ka vei ira na tamata. Era na duavata kei na ka e tukuna o Paula ni sega “ni qaravi ena liga ni tamata” na Kalou. E sega ni dua na ka e rawa ni solia na tamata vua na Dauveibuli! O koya ga e solia vei keda na ka eda gadreva—“na bula, na icegu, kei na ka kece ga,” okati kina na matanisiga, na uca, kei na qele bulabula. (Caka. 17:25; Vkte. 2:7) E sega ni vakararavi vei keda na Kalou, o keda ga eda vakararavi vua.

15. E vakamacalataka vakacava o Paula vei ira na kai Aceni na rai cala nira vinaka cake vei ira na sega ni kai Kirisi? Na tikina bibi cava eda vulica ena nona ivakaraitaki?

¹⁵ Na Kalou e bulia na tamata. Era vakabauta na kai Aceni nira  vinaka cake vei ira na sega ni kai Kirisi. Ia na nona sakitaka e dua na matatamata e lewena, e veisaqasaqa kei na ka dina ena iVolatabu. (Vkru. 10:17) E maqosataka sara o Paula nona ivakamacala ena tikina qo. Ni tukuna, na “[Kalou] e bulia na matatamata kece mai na dua ga na tamata,” e uqeti ira sara ga mera vakasama vakatitobu. (Caka. 17:26) A vakaibalebaletaki Atama tiko o Paula ena iVakatekivu, na tama ni kawatamata. (Vkte. 1:26-28) E sega gona ni dua na matatamata e uasivia e dua tale, ni dua ga na vuda. E matata vinaka na ka e tukuna o Paula. Dua na ka bibi eda vulica ena nona ivakaraitaki. Meda maqosataka qai vakaraitaka na yalorawarawa nida cakacaka vakaitalatala, eda na sega ni veisautaka na ka dina vakaivolatabu mera ciqoma kina na tamata ena yalava.

16. Na cava na nona inaki na Dauveibuli me baleta na kawatamata?

¹⁶ E vinakata na Kalou meda veiwekani voleka kei koya. De dua era sa dau veivosakitaka na daunifilosofi e Aceni na inaki ni bula, ia se sega tiko ga ni matata vei ira. E qai tukuna o Paula na inaki dina ni nona buli keda na Dauveibuli, oya meda ‘vakasaqara na Kalou, de dua eda na vakayayamo da qai kunei koya sara, ni sega ni yawa o koya vei keda yadua.’ (Caka. 17:27) Kena ibalebale, e rawa nira kila na Kalou tawakilai o ira e Aceni, ni sega ni yawa vei ira o koya. (Same 145:18) Dikeva ni vakayagataka o Paula na vosa “keda,” me okati koya kina kei ira era “vakasaqara” qai “vakayayamo” voli mera kunea na Kalou.

17, 18. Na cava meda veiwekani voleka kina kei na Kalou? Cava eda vulica ena iwalewale ni vosa i Paula me rawai ira kina na vakarorogo?

¹⁷ E dodonu meda toro volekata na Kalou. E tukuna o Paula, na  Kalou ga “e buli keda, e vakavuna tale ga noda bula tiko kei na noda yavala.” Era kaya eso na dauvakadidike ni cavuta o Paula na vosa i Epimenides na dauniserekali ni Kiriti ena ikaono ni senitiuri B.G.V., e “dau tokona tale ga na ivakarau vakalotu e Aceni.” E tukuna o Paula e dua tale na vuna meda veiwekani voleka kina kei na Kalou: “Me vaka ga era kaya eso na nomuni dauniserekali, ‘Eda luvena tale ga o keda.’” (Caka. 17:28) Koya gona e dodonu meda veiwekani voleka kei na Kalou ni o koya ga e buli keda, e Tamada kece. Me rawa nira kauai na vakarorogo, e maqosataka o Paula nona cavuta eso na ka mai na ivola vaKirisi era dau sakitaka. e Eda muria tale ga na iwalewale qori nikua, nida tabaka ena noda ivola eso na ivakamacala mai na ivola makawa, encyclopedia, kei na so tale. Kena ivakaraitaki, nida lavetaka ena noda ivola na ka e tukuni ena ivola ni itukutuku e kilai levu, ena vakadeitaka kina e dua ni so na ivakarau ni lotu nikua e yavutaki ena ivalavala ni lotu butobuto.

¹⁸ Sa vakaraitaka o Paula eso na ka bibi me baleta na Kalou, e veisautaka tale ga nona iwalewale ni vosa. Na cava e vinakata o Paula mera cakava na kai Aceni? E sega tale ni wawa ni tukuna vei ira.

19, 20. (a) E vakamacalataka vakacava o Paula na sokaloutaki ni matakau? (b) Cava mera cakava na vakarorogo?

¹⁹ E sega ni wawa o Paula ni tukuna vei ira na ka mera cakava. E cavuta tale na ka e lavetaka mai na ivola vaKirisi: “O koya gona nida luve ni Kalou, meda kua ni nanuma ni Kalou e vaka na koula se siliva se vatu, se ka e bulia na tamata ena nona maqosa kei na nona vakasama ga.” (Caka. 17:29) E dina kece qori. E rawa vakacava nida bulia na matakau me vakatakarakarataka na Kalou, ni o keda mada ga e buli keda na Kalou? Ni maqosataka o Paula nona tukuna qori, era raica kina ni ka vakalialia na sokaloutaki ni matakau. (Same 115:4-8; Aisea 44:9-20) E okati koya tale ga o Paula kei ira na vakarorogo ena nona tukuna “meda kua ni,” qori e vakarawarawataka nodra ciqoma na ka e tukuna.

²⁰ E matata ena ka e tukuna tarava o Paula ni vinakati mera veisau: “Dina ni vakalaiva voli mai na Kalou na gauna ni lecaika oya [ni vakadonuya na Kalou na sokaloutaki ni matakau], ia qo sa tukuna o koya vei ira kece ena veivanua mera veivutuni.” (Caka. 17:30) De dua era kurabuitaka eso na ka era rogoca. Ia e matata vakasigalevu ena vosa i Paula nira na saumitaro vua na Kalou, ni buli ira o koya. E vinakati mera vakasaqara na Kalou, mera vulica na ka dina me baleti koya, ra qai muria na  ivakarau ni bula e vakadonuya. Kena ibalebale qori mera biuta na ivalavala ni sokalou e sega ni vakadonui, na sokaloutaki ni matakau.

21, 22. Na cava e tukuna vakadodonu o Paula kei na cava e bibi kina qori nikua?

²¹ E tinia o Paula ena nona tukuna vakadodonu: “Sa lokuca [na Kalou] e dua na siga me lewai vuravura kina ena yalododonu ena liga i koya e lesia, e vakarautaka tale ga e dua na ivakadei vei ira kece ni sa vakaturi koya mai na mate.” (Caka. 17:31) Na Siga ni Lewa qori e dodonu me uqeti ira mera vakasaqara qai kunea sara na Kalou dina. E sega ni tukuna o Paula na yaca i koya na Turaganilewa, e tukuna ga e dua na ka vakasakiti me baleti koya: A bula e vuravura ena dua na gauna, mai mate, ia sa vakaturi koya na Kalou!

²² Meda raica vakabibi nikua na vosa veiuqeti i Paula. Eda kila ni o Jisu Karisito na Turaganilewa sa digitaka o Jiova. (Joni 5:22) Sa roro voleka mai na Siga ni Lewa e 1,000 na yabaki na kena balavu. (Vkta. 20:4, 6) Ia eda sega ni rere nida kila nira na vakalougatataki ena siga qori na yalodina. Na cakamana vakatubuqoroqoro duadua na vakaturi i Jisu Karisito, e vakadeitaka na inuinui totoka qori ena gauna se bera mai!

23. Na cava na nodra rai na tamata ena vosa i Paula?

²³ Ni vosa oti o Paula, “eso era veivakalialiai” nira rogoca na ka e tukuna me baleta na veivakaturi. Eso tale era sega ni vakatulewataka e dua na ka, era kaya ga ena veidokai: “Keimami na rogoci iko tale ena ka qo.” (Caka. 17:32) Ia eso era ciqoma na ka era rogoca: “Eso na tagane era mai tomani koya ena nodra sa vakabauta, wili kina o Taionisio, na turaganilewa ni Areopakasi, e dua tale ga na marama na yacana o Tamarisi, kei na so tale.” (Caka. 17:34) Eda dau sotava tale ga qori ena yalava nikua. Eso era veivakalialiai, so tale era kauai ena itukutuku eda kauta yani. Ia dua na ka noda marau nira ciqoma eso na itukutuku ni Matanitu ra qai vakabauta sara.

24. Na cava eda vulica ena vosa i Paula ena gauna e duri tu kina ena Areopakasi?

²⁴ Nida vakasamataka lesu na vosa i Paula ni duri tu ena Areopakasi, eda vulica na sala me tomani tiko ga kina na veivosaki, me veirawai, kei na iwalewale ni vosa me ganiti ira na vakarorogo. Eda vulica tale ga meda vosovoso qai maqosa nida vunau vei ira na vakacalai tu ena ivakavuvuli lasu. Dua tale na ka bibi eda vulica: Eda na sega ni veisautaka na ivakavuvuli dina ena iVolatabu meda vakayalovinakataki ira na vakarorogo. Ia eda na qasenivuli maqosa nida vakatotomuria na ivakaraitaki i Paula. Ena vukei ira tale ga na qase mera qasenivuli vinaka ena ivavakoso. Sa na rawa tale ga nida vukea eso tale mera “vakasaqara na Kalou, . . . qai kunei koya sara.”—Caka. 17:27.