1-3. Na cava e gole kina i Korinica o Paula? Dredre cava e vakila?

 ENA icavacava ni 50 G.V., a tiko mai Korinica na yapositolo o Paula. E vanua ni veivoli vutuniyau qai vakaitikotiko kina e levu na kai Kirisi, Roma, kei na Jiu. a E sega ni gole o Paula me lai veivoli se vaqara cakacaka saumi kina. E bibi na itavi e lesi vua e Korinica—me vunautaka na Matanitu ni Kalou. E vinakati me vakaicili o Paula ena dua na vanua, ia e sega ni via vakaleqa nodra ituvaki vakailavo na mataveitacini. E sega ni namaka mera vukei koya ena vuku wale ga ni nona cakacaka vakaitalatala. Ia cava ena cakava?

² E kenadau o Paula ena cula valelaca. E sega ni cakacaka rawarawa, ia e tu vakarau me cakacaka me tokoni koya kina. Vakacava ena kunea e dua na cakacaka ena koro osooso qo? Ena raica e dua na vanua me vakaicili kina? E vakila o Paula na dredre qori, ia e sega ni vakawalena na nona cakacaka vakaitalatala.

³ Toso na gauna e vuavuaivinaka na nona cakacaka vakaitalatala e Korinica. Na cava eda vulica ena cakacaka i Paula, me vuavuaivinaka kina noda vunautaka na Matanitu ni Kalou ena yalava?

4, 5. (a) E vakaicili i vei o Paula e Korinica, na cakacaka cava e cakava? (b) E yaco vakacava me daucula valelaca o Paula?

⁴ Ni yaco yani i Korinica o Paula, e sotava sara e dua na veiwatini Jiu dauveikauaitaki o Akuila kei Pirisila. Erau toki i Korinica ena vuku ni nona ivakaro o Empara Kilotiu vei “ira kece na Jiu mera biuti Roma.” (Caka. 18:1, 2) Erau vakaicilitaki Paula, e tomani rau o koya ena cula valelaca. E tukuni ni “lai tiko sara ena nodrau vale me ratou cakacaka vata, ni ratou daucula valelaca kece.” (Caka. 18:3) E tiko voli o Paula ena nodrau vale na veiwatini yalovinaka qo, ena gauna kece  ni nona cakacaka vakaitalatala e Korinica. De dua a vola o Paula eso na ivola e qai wili ena iVolatabu, b ena gauna e vakaicili voli kina ena vale nei Akuila kei Pirisila.

⁵ E qasenivuli i Paula “o Kamelieli,” ia e lai cula valelaca tu vakacava? (Caka. 22:3) Era vuli vinaka na luvedra na Jiu ena imatai ni senitiuri, ia e sega ni ka beci vei ira ke ra vuli cakacaka tale ga. A rairai vulica o Paula na cula valelaca ni se itabagone, ni susugi mai Silisia e Tarisu na vanua e kilai levu ni tiko kina na isulu e caka mai na vuti ni me, e vakatokai me cilicium. Cava e okati ena cula valelaca? E rairai okati kina na talitali, kotikoti se culacula ni isulu e kaukaua qai vavaku. Se mani cava e caka kina, e kilai ga ni cakacaka dredre.

6, 7. (a) E raica vakacava o Paula nona cakacaka ni cula valelaca? Cava e vakaraitaka ni va tale ga qori nodrau rai o Akuila kei Pirisila? (b) Eda vakatotomuria vakacava nikua nodratou ivakaraitaki o Paula, Akuila, kei Pirisila?

⁶ E sega ni raica o Paula me nona cakacaka tudei na cula valelaca. E cakava ga qori me tokoni koya ena nona vunautaka “wale” na itukutuku vinaka. (2 Kor. 11:7) Erau raica vakacava nodrau cakacaka o Akuila kei Pirisila? E tautauvata vinaka nodrau rai kei na yapositolo o Paula. Ni gole i Efeso o Paula ena 52 G.V., erau tomani koya o Akuila kei Pirisila. E qai lai vakayagataki na nodrau vale me vanua ni nodra soqoni na ivavakoso e kea. (1 Kor. 16:19) Oti ratou gole i Roma qai lesu tale i Efeso. Erau vakaliuca na Matanitu ni Kalou na veiwatini gugumatua qo, rau qai dau veivukei vakalevu, era vakavinavinakataki  rau kina “na ivavakoso kece ni veimatanitu.”—Roma 16:3-5; 2 Tim. 4:19.

⁷ Eda muria na lotu vaKarisito nikua nodratou ivakaraitaki o Paula, Akuila, kei Pirisila. Era gugumatua na daukaulotu nikua mera ‘kua kina ni vakacolata e dua ena ka vakailavo.’ (1 Ces. 2:9) Era vakavinavinakataki vakalevu na dauvunau vakatabakidua ni Matanitu ni Kalou nira cakacaka vagauna me tokoni kina nodra cakacaka vakaitalatala. Me vakataki Akuila kei Pirisila, e levu na dauveiqaravi Jiova era dolava nodra vale mera vakaicilitaka na ivakatawa ni tabacakacaka. Era vakila na “dau veikauaitaki” qo nira vakayaloqaqataki qai marau.—Roma 12:13.

8, 9. Na cava e cakava o Paula nira veitusaqati na Jiu? Na vanua cava e toki tale kina me vunau?

⁸ E laurai na rai donu i Paula me baleta na cakacaka ena gauna rau kau iloloma yani kina o Sailasa kei Timoci mai Masitonia. (2 Kor. 11:9) E sega ni bera o Paula ni “ogaoga sara . . . ena nona vunautaka na vosa.” (Caka. 18:5) Ia era tiko eso era veitusaqati. E vakaraitaka o Paula ni sa galala mai na nodra dra, nira sega ni via ciqoma na Karisito mera vakabulai. E ceburaka nona isulu qai kaya vei ira: “Sa na tarogi ga vei kemuni na nomuni dra. Au na sega ni beitaki ena nona dra e dua. Tekivu qo au sa na lako vei ira na lewe ni veimatanitu.”—Caka. 18:6; Isik. 3:18, 19.

⁹ Sa na lai vunau i vei o Paula? E vakacurumi koya i vale e dua na turaga o Taitusi Jusitu, kena irairai e tavuki ina lotu vakaJiu qai voleka i valenilotu na nona vale. Sa toki gona o Paula ina vale i Jusitu me vunau kina. (Caka. 18:7) E sega ni veisau nona icili ena gauna kece e tiko kina e Korinica, ia ena gole ina vale i Jusitu me vunau kina, e tuvanaka tale ga i kea na nona cakacaka vakaitalatala.

10. Na cava e vakaraitaka ni vunau tale ga o Paula vei ira na Jiu kei ira na tavuki?

¹⁰ Ni tukuna o Paula ni sa na lako vei ira na lewe ni veimatanitu, kena ibalebale qori ni sa na sega ni kauaitaki ira kece na Jiu kei ira na tavuki ina lotu vakaJiu, wili kina o ira na yalomalumalumu? Sega. Kena ivakaraitaki, “e qai vakabauta na Turaga na ivakatawa ni valenilotu o Kirisipo, era vakabauta tale ga o ira kece na lewe ni nona vuvale.” E levu tale era tomani Kirisipo, ni tukuni ena iVolatabu: “Era vakabauta tale ga e levu na kai Korinica era rogoca na itukutuku vinaka ra qai papitaiso.” (Caka. 18:8) Yaco me vanua ni soqoni ni ivavakoso tauyavu vou e Korinica na vale i Taitusi Jusitu. Ke muri ena Cakacaka na iwalewale ni volavola i Luke, oya me volai veitaravi na ka e yaco, kena ibalebale na nodra veisau mera lotu vaKarisito na Jiu se o ira na tavuki e yaco ni oti nona ceburaka nona isulu o Paula. Qori e vakaraitaka nona yalorawarawa ni veisau na yapositolo o Paula.

11. Eda vakatotomuria vakacava nikua na ivakaraitaki i Paula nida vunau vei ira na lotu ni Veivanua vaKarisito?

¹¹ Sa tu ena levu na vanua nikua na lotu ni Veivanua vaKarisito, qai kaukaua nodra veivakamuai vei ira na lewena. Ena so tale na vanua, era gumatua na italatala ni lotu ni Veivanua vaKarisito mera veisautaki ira na lewenivanua. Levu era kaya nira lotu vaKarisito, era muria na ivakarau vakavanua, me vakataki ira na Jiu e Korinica ena imatai ni senitiuri. Ia me vakataki Paula, eda na gumatua na iVakadinadina i Jiova meda vunau vei ira qori, meda vukei ira mera vakalevutaka nodra kilaka dodonu ena iVolatabu. Ke ra tusaqati keda mada ga se  vakacacani keda na nodra iliuliu ni lotu, eda na sega ni yalolailai. De dua e maliwai ira qori eso na yalomalumalumu era “yalogu dina ena nodra qarava na Kalou, ia e sega ni salavata kei na kilaka dodonu.”—Roma 10:2.

12. Na cava e vakadeitaka na Turaga vei Paula ena raivotu?

¹² Ke lomatarotarotaka o Paula me tomana tiko ga nona cakacaka vakaitalatala e Korinica, ena saumi qori ni basika ena raivotu na Turaga o Jisu ena bogi qai kaya vua: “Kua ni rere, vunau tiko ga, kua ni galu, niu tiko vata kei iko, ena sega ni dua e tarai iko me vakamavoataki iko, ni levu na noqu tamata ena koro qo.” (Caka. 18:9, 10) E vakayaloqaqataki koya sara ga qori! E vakadeitaka na Turaga ni na taqomaki koya, ni levu na tataleitaki era tiko ena koro. Na cava qai cakava o Paula? E tukuni ni “tiko e kea me yabaki dua vula ono, e vakavulici ira ena vosa ni Kalou.”—Caka. 18:11.

13. Na cava e rairai vakasamataka lesu o Paula ni volekata na idabedabe ni veilewai? E kila vakacava ni na sega ni vakamatei?

¹³ Ni oti e yabaki dua nona tiko e Korinica o Paula, e vakadinadinataka tale nona veitokoni na Turaga. Era “lomavata na Jiu mera vorati Paula, ra kauti koya sara ina idabedabe ni veilewai.” (Caka. 18:12) Era nanuma eso ni idabedabe qori e caka mai na vatu talei na marble e karakarawa vulavula, qai ukutaki ena ka ceuti. Kena irairai ni tiko volekata na lomadonu ni makete e Korinica na idabedabe ni veilewai qori. E rabailevu na vanua e vakanamata kina qai rawa nira soqoni e keri e le levu. Na veika era kunea na dauvakekeli, e vakaraitaka ni a rairai vica ga na ikalawa na yawa ni idabedabe ni veilewai mai na valenilotu, e voleka tale ga ina vale i Jusitu. Ni voleka yani ena idabedabe ni veilewai o Paula, e vakasamataka lesu na gauna a vakaviriki kina ena vatu o  Sitiveni, e imatai ni lotu vaKarisito me mate ena vuku ni nona vakabauta. A vakadonuya sara ga “nona vakamatei o Sitiveni.” Ena gauna ya se kilai kina o koya ena yaca Saula. (Caka. 8:1) Vakacava ena vakamatei tale ga o koya? Sega. Ni yalataki vua: “Ena sega ni dua . . . me vakamavoataki iko.”—Caka. 18:10.

14, 15. (a) Era beitaki Paula ena cava na Jiu, cava e sogota kina na kisi o Kalio? (b) Na cava e yaco vei Sosiceni? Cava a rairai cakava ena dua na gauna e muri?

¹⁴ Na cava e yaco ni duri ena mata ni idabedabe ni veilewai o Paula? E dabe toka ena idabedabe ni veilewai o Kalio na mata kei Akaia —e qase vei Seneca, e daunifilosofi ni Roma. Era tukuna sara nodra veibeitaki na Jiu: “O ka qo e uqeti ira na lewenivanua mera qarava na Kalou ena kena iqaraqaravi e veisaqasaqa kei na lawa.” (Caka. 18:13) Era tukuna na Jiu ni veisaqasaqa kei na lawa na ka e vunautaka o Paula. Ia e raica o Kalio ni sega ni dua na “cala” i Paula, e sega tale ga ni “cakava e dua na ka e torosobu.” (Caka. 18:14) E sega ni via wili o Kalio ena nodra veileqaleqati na Jiu. Ni bera ni tukuna o Paula e dua na ka, sa sogota na kisi o Kalio! Era cudru na dauveitusaqati qori. E lai kena wale na isamunidawa o Sosiceni, na turaga a rairai sosomitaki Kirisipo me ivakatawa ni valenilotu. Era vesuki Sosiceni “qai mokulaki koya ena mata ni idabedabe ni veilewai.”—Caka. 18:17.

¹⁵ Na cava e sega ni tarovi ira kina o Kalio? De dua e nanuma ni liutaki ira na ilala dauvakacaca o Sosiceni, qai rauti koya vinaka nona mokulaki. E sega ni vakadeitaki qori, ia e qai yaco e dua tale na ka vinaka. Ena imatai ni nona ivola ina ivavakoso e Korinica ena vica na yabaki e muri, a cavuti Sosiceni kina o Paula me tacina. (1 Kor. 1:1, 2) De dua o Sosiceni ga qori a mokulaki tiko. Ke dina qori, na ituvaki mosimosi e vakila e vukei koya me dua na lotu vaKarisito.

16. Cava na ibalebale ni ka e tukuna o Jisu, “vunau tiko ga, kua ni galu, niu tiko vata kei iko”?

¹⁶ Vakasamataka ni a rairai vei Paula na Turaga o Jisu ni oti nodra sega ni ciqomi koya na Jiu. E vakadeitaka vua: “Kua ni rere, vunau tiko ga, kua ni galu, niu tiko vata kei iko.” (Caka. 18:9, 10) Meda kua ni guilecava na veivosa qori, vakauasivi ena gauna e sega ni ciqomi kina na itukutuku eda vunautaka. Kua vakadua ni guilecava ni kila na lomada o Jiova, ena vagolei ira mai na yalomalumalumu dina. (1 Sam. 16:7; Joni 6:44) E uqeti keda qori meda gumatua ena cakacaka vakavunau! Era papitaiso e veiyabaki e vica vata na drau na udolu—rauta ni vica na drau e veisiga. Vei ira era muria na ivakaro mera ‘vakavulici ira na lewe ni veivanua mera tisaipeli,’ e vakadeitaka o Jisu: “Au tiko vata kei kemuni ena veisiga kece me yacova na ivakataotioti ni veika vakavuravura.”—Maciu 28:19, 20.

17, 18. Na cava e rairai vakasamataka o Paula ni soko tiko i Efeso?

¹⁷ De dua e vakilai na vakacegu ena ivavakoso vou e Korinica ena nona taqomaki Paula o Kalio, ia e sega ni vakadeitaki qori. E kilai ga ni tiko i kea o Paula me “vica tale na siga” sa qai vakamoce vei ira na tacina e Korinica. Ena vulaitubutubu ni 52 G.V., e nanuma o Paula me vodo ena wavu mai Kenikiria me soko i Siria, e rauta ni 11 na kilomita ena tokalau kei Korinica. Ia ni bera ni biubiu mai Kenikiria, “e kotiva vakalekaleka na drauniuluna . . .  ena vuku ni nona bubului.” c (Caka. 18:18) Oti qori, e kauti rau o Akuila kei Pirisila, ratou sokova yani na Wasa na Aegean me yaco i Efeso e Esia Lailai.

¹⁸ Ni soko mai Kenikiria o Paula me lako i Efeso, e rairai vakasamataka na veika a yaco mai Korinica. E yaco e levu na ka vivinaka qai lomavakacegu tale ga kina. E vuavuaivinaka nona cakacaka vakaitalatala ena loma ni 18 na vula. E tauyavu e dua na ivavakoso e Korinica, qai vakayagataki na vale i Jusitu me caka kina na soqoni. E sa mai vakabauta o Jusitu, o Kirisipo kei ratou nona vuvale, kei na levu tale. E lomani ira dina o Paula ni a vukei ira mera lotu vaKarisito. Toso na gauna e volavola vei ira qai vakaraitaka nira vaka e dua na ivola ni veivakadeitaki e lomana. Eda dau veivolekati tale ga kei ira eda vukea mera mai kila na sokalou dina. O ira qori era vaka na “ivola ni veivakadeitaki” vei keda!—2 Kor. 3:1-3.

19, 20. Cava e cakava o Paula ni yaco i Efeso? Cava eda vulica me baleta na noda sauva eso na isausau vakayalo?

¹⁹ Ni yaco yani i Efeso o Paula, e tekivu vunau sara. E “curu sara ina valenilotu qai veivosaki vata kei ira na Jiu.” (Caka. 18:19) Ia e sega ni tiko vakadede e Efeso. Era kerei koya me tiko tale mada, “ia e sega ni vakadonuya.” Ni vakamoce vei ira, e kaya: “Au na lesu tale mai vei kemuni ke inaki i Jiova.” (Caka. 18:20, 21) E kila o Paula ni vinakati dina na veivuke e Efeso. E lalawataka me lesu tale, ia me qai vakatulewa ga kina o Jiova. Sa bau ivakaraitaki vinaka dina meda muria. Nida sauva eso na isausau vakayalo, e dodonu meda cakacakataka sara. Ia meda dau nuitaka na veidusimaki i Jiova qai tokona na vakayacori ni nona inaki.—Jeme. 4:15.

²⁰ E biuti rau tu yani o Akuila kei Pirisila e Efeso o Paula qai soko sara i Sisaria. Kena irairai ni “lako cake” i Jerusalemi me kidavaki ira ena ivavakoso e kea. (Raica na study note Acts 18:22, nwtsty.) Oti e gole sara i Anitioki e Siria, na tauni a susugi kina. E vakacavara vinaka na ikarua ni nona ilakolako vakaulotu. Cava na yaco ena iotioti ni nona ilakolako vakaulotu?