1-3. (a) Vakamacalataka na veika e yaco ni mate o Utiko. (b) Cava qai cakava o Paula, kei na cava e vakaraitaka qori me baleti koya?

 SA BOGILEVU tutu, e tiko o Paula ena dua na tabavale e cake e Tiroa. E balavu nona vosa vei ira na tacina, ni sa na biubiu ena siga tarava. E katakata na rumu ni waqa tiko e vica na cina. E dabe toka ena katubaleka e dua na cauravou na yacana o Utiko. Ni vosa tiko o Paula, e lutu na moce i Utiko qai lutu mai na tabatolu qori!

² De dua e liu duadua i tuba o Luke, ni vuniwai. E matata vakasigalevu na ituvaki kei Utiko. E tukuni nira lai “keveti koya sa mate tu.” (Caka. 20:9) Ia qai yaco e dua na cakamana. E mokoti Utiko o Paula qai kaya vei ira na kena vo: “Ni kua ni maue, sa bula tale o koya.” E vakaturi koya o Paula!—Caka. 20:10.

³ Na ka e yaco qori e vakaraitaka na kaukaua ni yalo tabu ni Kalou. E sega ni bale vei Paula na mate i Utiko. Ia e vakaturi koya me rawa ni tomani tale nodra soqoni, se me kua ni vakatarabetaka e dua. Na ka e cakava qori, e veivakacegui qai veivakayaloqaqataki vei ira ena ivavakoso mera tomana kina nodra cakacaka vakaitalatala. E matata eke ni raica vakabibi o Paula na nodra bula na mataveitacini. Eda nanuma lesu kina na ka e tukuna: “Niu sa galala mai na nodra dra na tamata kece ga.” (Caka. 20:26) Meda dikeva mada se yaga vakacava nikua na ivakaraitaki qori i Paula.

4. Na veika dredre cava e vakila o Paula?

⁴ Eda dikeva ena wase sa oti na veika dredre e vakila o Paula mai Efeso. Era veitusaqati na dauvakacaca. Era soqoni na matai ni siliva, e nodra ivurevure ni ilavo na buli matakau kei Atemisi, mera tusaqati koya! E tukuni ena Cakacaka 20:1, “ni oti na maue, e kacivi ira na tisaipeli o Paula me vakayaloqaqataki ira, me vakamoce tale ga vei ira. Oti sa qai gole i Masitonia.”

5, 6. (a) E vakacava na dede ni nona tiko e Masitonia o Paula, kei na cava e cakava ena vukudra na mataveitacini? (b) Na itovo ni rai cava e tiko vei Paula me baleti ira na tacina?

 ⁵ Ni gole tiko i Masitonia o Paula, e cegu vakalailai ena ikelekele ni waqa mai Tiroa. E nanuma me waraki Taito e keri, ni se tiko mai Korinica. (2 Kor. 2:12, 13) Ia e sega ni yaco yani o Taito, mani tomana sara nona ilakolako i Masitonia. Kena irairai ni a tiko e kea me rauta ni dua na yabaki se sivia, me “vakayaloqaqataki ira na tisaipeli ena yasayasa kece ya.” a (Caka. 20:2) E qai muri yani i Masitonia o Taito, me vakasavuya na itukutuku vinaka mai Korinica me baleta na imatai ni vola i Paula. (2 Kor. 7:5-7) Ni rogoca qori o Paula, e uqeti koya sara ga me volavola tale vei ira, qori na ivola ni 2 Korinica.

⁶ Dikeva ni vakayagataka o Luke na vosa “vakayaloqaqataki” ni tukuna tiko nona veisiko o Paula vei ira na mataveitacini e Efeso kei Masitonia. Na vosa qori e vakaraitaka na rai i Paula me baleti ira na tacina! E duidui sara mai na nodra rai na Farisi, nira sega ni dau dokai ira na so tale. Ia e raici ira na tacina o Paula mera nona itokani vakacakacaka. (Joni 7:47-49; 1 Kor. 3:9) Ena gauna mada ga e vunauci  ira kina vakaukaua, e sega vakadua ni veisau nona rai me baleti ira.—2 Kor. 2:4.

7. Era vakatotomuria vakacava na ivakaraitaki i Paula na ivakatawa lotu vaKarisito nikua?

⁷ Era saga tale ga na qase kei na ivakatawa dauveilakoyaki nikua mera vakatotomuria na ivakaraitaki i Paula. Nira veivunauci, e nodra inaki mera veivukei vakayalo. Era saga na ivakatawa mera kua ni cudruva na tacidra, ia mera veivakayaloqaqataki ga. E vakamacalataka e dua na ivakatawa dauveilakoyaki: “Levu na tacida era via cakava na ka e dodonu, ia e vakaleqai ira na nuiqawaqawa, na rere, kei na nodra nanuma nira na sega ni walia rawa nodra leqa.” E rawa sara ga nira vu ni veivakayaloqaqataki na ivakatawa vei ira qori.—Iper. 12:12, 13.

8, 9. (a) Na cava e sega ni soko kina i Siria o Paula? (b) Cava era cati Paula kina na Jiu?

⁸ Ni veisiko oti mai Masitonia o Paula, e gole sara i Korinica. b Ni oti e tolu na vula nona tiko e Korinica, e nanuma sara me gole i Kenikiria qai lai vodo waqa e kea me soko i Siria. Ni yaco i Siria, sa na rawarawa me lako i Jerusalemi me vakadewataka nodra cau na mataveitacini mai Korinica. c (Caka. 24:17; Roma 15:25, 26) Ia, e qai veisau na ituvaki. E tukuni ena Cakacaka 20:3, e “siqema nira via nakicataki koya na Jiu”!

⁹ Era cati Paula na Jiu baleta era okati koya me dua na vukitani. E vakavuna me tavuki o Kirisipo—e dua na turaga nuitaki ena valenilotu e Korinica. (Caka. 18:7, 8; 1 Kor. 1:14) Ena dua tale na gauna, era beitaki Paula na Jiu e Korinica qai kauti koya vei Kalio, na mata kei Akaia. Ia e sogota nona kisi o Kalio ni sega na ivakadinadina ni nodra veibeitaki—qori e vakacudrui ira ga vakalevu na meca. (Caka. 18:12-17) Era rairai kila na Jiu e Korinica ni na gole i Kenikiria o Paula, era mani bukia e dua na kena vere. Cava ena cakava o Paula?

10. Vakacava, a rere o Paula me gole i Kenikiria? Vakamacalataka.

¹⁰ E nanuma o Paula na nona bula—kei na ilavo e soli vua me kauta—mani vakatulewataka me kua ni lako i Kenikiria, ia me lesu tale i Masitonia. E rerevaki na taubale e vanua, nira dau vuni tu e gaunisala na daubutako. E ririkotaki mada ga na burenivulagi. Ia e digia o Paula me muria na sala qori, ni na rerevaki sara ke lako i Kenikiria. E sega ni lako taudua o Paula. Eratou tomani koya ena ilakolako qori o  Arisitako, Keio, Sekudu, Sopatero, Timoci, Tirofimo, kei Tikiko.—Caka. 20:3, 4.

11. Eda vakaraitaka vakacava na lotu vaKarisito nikua nida dau qaqarauni? E ivakaraitaki vinaka vakacava o Jisu ena tikina qori?

¹¹ Me vakataki Paula, eda dau qaqarauni tale ga nikua nida gole ena cakacaka vakavunau. Ena so na vanua, eda dau gole vakalewe levu se le rua, eda sega ni dau gole taudua. Ia vakacava na veivakacacani? Eda na sega ni drovaka qori. (Joni 15:20; 2 Tim. 3:12) Ia eda na qaqarauni tiko ga. Dikeva mada na ivakaraitaki i Jisu. Nira via vakaviriki koya ena vatu na dauveitusaqati e Jerusalemi, “e vuni qai lako tani mai na valenisoro.” (Joni 8:59) Nira bukivere mera vakamatei koya na Jiu ena dua tale na gauna, e sega ni qai “veilakoyaki voli o Jisu ena kedra maliwa na Jiu, ia e biubiu mai kea me lako ina yasayasa e volekata na vanua talasiga.” (Joni 11:54) E saga gona o Jisu me taqomaka nona bula ke sega ni veisaqasaqa kei na inaki ni Kalou. Qori tale ga na ka meda cakava nikua.—Maciu 10:16.

12, 13. (a) Na cava era vakila na mataveitacini ni vakaturi oti o Utiko? (b) Na inuinui cava ena iVolatabu e vakacegui ira e mate na wekadra voleka?

¹² Kena irairai ni ratou veitalatala o Paula kei ratou nona itokani ni ratou siviti Masitonia. Ratou qai lai sota tale i Tiroa. d E tukuni ena kena itukutuku: “Keirau soko i Tiroa, oti e lima na siga keirau sa qai yaco yani.” e (Caka. 20:6) Qo na vanua a vakaturi kina o Utiko me vaka e tukuni ena itekitekivu ni wase qo. Sa na wacava nodra marau na mataveitacini ni sa bula tale o Utiko! E vakamacalataki ena kena itukutuku ni “sega ni tukuni rawa nodra lomavakacegu.”—Caka. 20:12.

¹³ Sa sega ni dau yaco na cakamana va qori nikua. Ia o ira e mate na wekadra voleka, e “sega ni tukuni rawa nodra lomavakacegu” nira kila na inuinui ni veivakaturi ena iVolatabu. (Joni 5:28, 29) Vakasamataka mada: E qai mate tale o Utiko ni sega ni uasivi. (Roma 6:23) Ia o ira e vakaturi ira na Kalou ena vuravura vou, era nuitaka tu na bula tawamudu! Kena ikuri, o ira na vakaturi mera veiliutaki kei Jisu e lomalagi era na tawamate. (1 Kor. 15:51-53) Koya gona, e tiko na vuna vinaka meda “lomavakacegu” kina na lotu vaKarisito nikua, se da mani lumuti se ‘so tale na sipi.’—Joni 10:16.

14. Na cava e kaya o Paula vei ira na qase ni ivavakoso e Efeso nira sota e Milito?

¹⁴ E biubiu mai Tiroa o Paula kei ratou nona itokani, ratou gole sara i Aso, i Mitilini, Kio, Samo, kei Milito. E vakatotolo i Jerusalemi o Paula me donuya na Soqo ni Penitiko. Oya na vuna e digia kina na waqa e soko siviti Efeso. Ni vinakata me veitalanoa kei ira na qase ni ivavakoso e Efeso, e kerei ira kina mera sota e Milito. (Caka. 20:13-17) Nira yaco yani, e kaya vei ira o Paula: “Oni kila vinaka na imatai ni siga au butuka kina na yasana o Esia, au a tiko ga vei kemuni ena gauna kece qori, au qarava na Turaga ena yalomalumalumu salavata kei na wainimata, kei na veika rarawa au sotava nira nakicataki au na Jiu. Au sega ni vunia vei kemuni e dua na ka ena yaga vei kemuni, se meu sega ni vakavulici kemuni e matanalevu kei na cakacaka vakavunau e veivale. Au a vunautaka sara vakavinaka vei ira na Jiu kei ira na kai Kirisi ni dodonu mera veivutuni vua na Kalou, mera vakabauta tale ga na noda Turaga o Jisu.”—Caka. 20:18-21.

15. Na cava e yaga kina na vunau e veivale?

¹⁵ Levu na sala eda vunautaka kina na itukutuku vinaka nikua. Me vakataki Paula, eda vunau ena vanua era tiko kina na lewenivanua,  ena ikelekele ni basi, e gaunisala, se na makete. Ia na iwalewale levu duadua ni vunau oya na vunau e veivale. Na vuna? Qo na sala era rogoca kina vakawasoma na tamata kece na itukutuku vinaka, e laurai tale ga kina nona sega ni dau veivakaduiduitaki na Kalou. Era vukei kina vakavoleka na yalomalumalumu. Kena ikuri, na vunau e veivale e vakaukauataka noda vakabauta, eda vulica tale ga kina na vosovoso. E dua na ivakatakilakila ni lotu vaKarisito dina nikua oya nodra gumatua ni vunau “e matanalevu . . . e veivale” tale ga.

16, 17. E vakaraitaka vakacava na yaloqaqa o Paula? Eda na vakatotomuria vakacava nikua na nona ivakaraitaki?

¹⁶ E vakamacalataka vei ira na qase o Paula ni sega ni kila na ka rerevaki sa tu mai matana ena nona ilakolako lesu i Jerusalemi. E tukuna: “E sega ni dua na ka vei au na noqu bula, e bibi ga meu vakaotia na noqu itavi kei na cakacaka vakaitalatala e lesi au kina na Turaga o Jisu, oya meu vunautaka vakavinaka sara na itukutuku vinaka ni loloma soli wale ni Kalou.” (Caka. 20:24) E yaloqaqa o Paula, e sega ni laiva e dua na ka—tauvimate se veitusaqati kaukaua—me tarova nona vakacavara nona ilesilesi.

¹⁷ Eda vakila tale ga na lotu vaKarisito nikua e levu na ituvaki dredre. Eso era vakacacani qai vakatabuya na matanitu mera vunau se soqoni. Eso tale era vosota tiko na tauvimate bibi kei na lomabibi. Era saga na gone lotu vaKarisito mera vorata na veitemaki e koronivuli. Se mani ituvaki cava era tu kina, era saga mera tudei me vakataki Paula. Era vakadeitaka mera “vunautaka sara vakavinaka na itukutuku vinaka.”

18. E galala vakacava mai na nodra dra na tamata kece o Paula? Era na vakatotomuria vakacava qori na qase e Efeso?

¹⁸ Ni oti qori, e vakasalataki ira na qase ni ivavakoso e Efeso o Paula qai tukuna vei ira na nona ivakaraitaki. E tukuna mada ni sa iotioti ni gauna mera na raici koya kina. E kaya: “Niu sa galala mai na nodra dra na tamata kece ga, niu a tukuna kece vei kemuni na ivakaro ni Kalou, e sega ni dua na ka au vunia.” Era na vakatotomuri Paula vakacava na qase ni ivavakoso e Efeso mera galala mai na nodra dra na tamata? E kaya vei ira: “Ni qarauni kemuni kei na qelenisipi e lesi kemuni kina na yalo tabu moni kena ivakatawa, ni vakatawa na ivavakoso ni Kalou e volia sara ga ena dra i Luvena.” (Caka. 20:26-28) E tukuna vei ira ni na curu mai ena kedra maliwa na sipi na “olifa dau veivakasaurarataki,” era na “vakatanitaka na ivakavuvuli dina mera vakacalai ira kina na tisaipeli mera muri ira.” Na cava mera cakava na qase? E vakasalataki ira o Paula: “Moni yadra tiko, moni nanuma vinaka ni tolu na yabaki,  na siga kei na bogi, au sega ni cegu na vakasalataki kemuni yadua, lakovata kei na wainimata.”—Caka. 20:29-31.

19. Na vukitani cava e basika ena icavacava ni imatai ni senitiuri? Cava qai yaco ena vica tale na senitiuri tarava?

¹⁹ Era basika na “olifa dau veivakasaurarataki” qori ena icavacava ni imatai ni senitiuri. Ena rauta na 98 G.V., e vola na yapositolo o Joni: “Ena gauna mada ga qo sa levu sara na meca i Karisito. . . . Era biuti keda nira sega ga ni noda itokani. Ke ra noda itokani, ke ra tiko vata ga kei keda.” (1 Joni 2:18, 19) Me qai yaco ena ikatolu ni senitiuri, sa tauyavu e dua na ilawalawa era italatala ni lotu ni Veivanua vaKarisito. Ena ikava ni senitiuri, e vakalawataka o Empara Constantine na lotu “vaKarisito” sega ni vakaivolatabu qo. Nira okata na iliuliu ni lotu na ivakarau ni lotu butobuto ena lotu “vaKarisito,” era sa “vakatanitaka na ivakavuvuli dina.” E se takalevu tiko ga nikua na nodra ivakavuvuli na vukitani, e laurai na ivakavuvuli qori kei na kena ivalavala ena lotu ni Veivanua vaKarisito.

20, 21. E vakaraitaka vakacava o Paula na yalo ni vakuai koya? Era na vakatotomuria vakacava qori na qase ni ivavakoso nikua?

²⁰ E duidui sara na ivakarau ni bula i Paula ni vakatauvatani kei ira na vukitani era qai vakalolomataki ira na lewe ni ivavakoso. A cakacaka o Paula me tokoni koya kina vakailavo, e sega ni vakaicolacolataki ira na mataveitacini. E sega tale ga ni vukei ira na mataveitacini me rawaka kina. E uqeti ira ga na qase e Efeso mera vakaraitaka na yalo ni vakuai ira. E tukuna vei ira: “Moni vukei ira kina na malumalumu, moni nanuma tale ga na vosa ni Turaga o Jisu ni a kaya sara ga: ‘E marau vakalevu o koya e solia na ka, vakalailai o koya e taura na ka.’”—Caka. 20:35.

²¹ Era vakatotomuri Paula tale ga na qase ni ivavakoso nikua ena nodra dau vakuai ira. E duidui vakalevu qori kei ira na iliuliu ni lotu ni Veivanua vaKarisito nikua, nira rawaka mai na nodra iyau na qelenisipi, ia e dodonu mera “vakatawa na ivavakoso ni Kalou.” E sega ni vinakati ena ivavakoso vaKarisito na dokadoka kei na rogo, nira na sega ni rawata na bula “na viavia rogo.” (Vkai. 25:27) Na viavialevu ena rawa ni tini ena madua.—Vkai. 11:2.

22. Na cava era lomani Paula kina na qase ni ivavakoso e Efeso?

²² Era lomani Paula dina na qase ni ivavakoso e Efeso, ni lomani ira tale ga o koya. Ena gauna mera sa veitalatala kina, “era veitagicaki kece, era mokoti Paula ra qai reguci koya.” (Caka. 20:37, 38) Eda vakavinavinakataka qai lomani ira na vakataki Paula, nira vakuai ira ena vukudra na tacidra. Nida raica na ivakaraitaki vinaka i Paula, vakacava e donu vinaka nona kaya: “Niu sa galala mai na nodra dra na tamata kece ga”?—Caka. 20:26.