1. Na cava e nuidei kina o Paula kei rau na nona itokani?

 RAUTA na 59 G.V., a sokowasa e dua na waqa ni usaiyaya mai Melita na yanuyanu ena Mediterranean me gole i Itali. E volai toka ena muailiu ni waqa “Luvei Seusi.” E vodo tiko kina na yapositolo o Paula kei na dua na sotia e yadravi koya tiko, erau lako tale tiko ga o Luke kei Arisitako. (Caka. 27:2) Eratou sega ni vakataki ira na kaimua nira qara na veitaqomaki i Castor kei Pollux, na druaivalu i Seusi, nodra kalou na kai Kirisi. (Raica na study note Acts 28:11, nwtsty.) Ia eratou qaravi Jiova o Paula kei rau na nona itokani, e tukuna gona vei Paula na Kalou ni na tukuni koya i Roma, ena lai duri tale ga ena mata i Sisa.—Caka. 23:11; 27:24.

2, 3. Na vanua cava soti e kele kina na waqa e vodo tiko kina o Paula? O cei e tokoni koya tiko ena ilakolako qo?

² E kele ena koro o Sairakuse e Sisili na waqa. E koro totoka o Sairakuse me vakataki Aceni kei Roma. Ni oti e tolu na siga, eratou soko sara i Rijio ena ceva kei Itali. E totolo nodratou soko ni cagi donu, ratou yaco kina ena ikelekele ni waqa o Putioli (o Naples nikua) ena ikarua ni siga, e rauta ni 320 na kilomita ina ceva.—Caka. 28:12, 13.

³ Qo sa iotioti ni vanua e kele kina o Paula ni bera ni yaco i Roma, me lai duri ena mata i empara Nero. Ena imatai ni siga e soko kina me yaco mai na gauna qori, e tiko vata kei Paula ‘na Kalou e dau veivakacegui ena ka kece.’ (2 Kor. 1:3) Eda na vakadinadinataka ni a veitokoni tiko ga na Kalou; e sega tale ga ni seavu na gumatua i Paula.

4, 5. (a) E kauaitaki vakacava o Paula kei rau na nona itokani e Putioli? Cava e soli kina vei Paula na galala? (b) Ke mani vesu e dua na lotu vaKarisito, ena yaga vakacava na nona ivakaraitaki vinaka?

⁴ E Putioli eratou ‘sota kei na so na veitacini, era qai kerea me ratou tiko tale me vitu na siga.’ (Caka. 28:14) E ivakaraitaki vinaka dina ni veikauaitaki vakamataveitacini! Sega ni vakabekataki ni na vakayaloqaqataki ira o Paula kei rau na nona itokani. Na cava e soli kina na galala vua  e dua na kaivesu e yadravi vinaka tu? De dua na nona itovo o Paula e vakavuna mera nuitaki koya na sotia ni Roma.

⁵ E vaka tale ga kina nikua, e soli na galala vei ira na dauveiqaravi i Jiova era vesu tu e valeniveivesu kei na keba ni veivakararawataki, nira vakaraitaka na itovo vaKarisito. Kena ivakaraitaki mai Romania, e bala i valeniveivesu me 75 na yabaki e dua na turaga e daubutako, e vulica na iVolatabu qai veisautaka na nona itovo. Nira raica na ovisa na veisau qori, era vakadonuya me gole i tauni me lai volivoli, e sega ni yadravi! Io, e bibi na noda ivakaraitaki vinaka ni vakalagilagi kina o Jiova.—1 Pita 2:12.

6, 7. Era vakaraitaka vakacava na veilomani dina na veitacini mai Roma?

⁶ Kena irairai ni gauna ratou biubiu kina mai Putioli, eratou taubaletaka e rauta ni 50 na kilomita me ratou yaco i Kapua, e toka ena Gaunisala i Apian, na sala qori e yaco sara i Roma. Na gaunisala kilai levu qo e tuvani kina na biriki lelevu qai raba vinaka. E gole ina veitokaitua kei Itali qai muria na Wasa na Mediterranean. Na gaunisala qo e gole tale ga ina vanua soso e vakatokai na Pontine Marshes, e rauta ni 60 na kilomita na kena yawa mai Roma qai tiko kina na Makete i Apio. E vola o Luke ni gauna era ‘rogoca kina na kedratou itukutuku na veitacini’ mai Roma, eso era gole sara ina Makete, eso tale era wawa tu ga ena Buretolu mera tavaki ratou. Era dau vakacegu ena Buretolu na vulagi, e rauta ni 50 na kilomita na kena yawa mai Roma. Era vakaraitaka na mataveitacini qori na veilomani dina vaKarisito!—Caka. 28:15.

⁷ E sega ni vanua vinaka ni cegu na Makete i Apio. E kaya o Horace na dauniserekali kei na dauvolaivola ni Roma, ni Makete qori “era osodrigi kina na dausoko kei na itaukei ni bure cudrucudru.” E vola ni “duka na wai” se boica. E sega mada ga  ni via kana e kea! E sega ni vinaka na ituvaki ena makete, ia era marau na mataveitacini mera waraki ratou o Paula e kea, nira vinakata mera tomani ratou ena iotioti ni nodratou ilakolako.

8. Na cava e vakavinavinakataka kina na Kalou o Paula “ni raici ira” na mataveitacini?

⁸ E tomana na kena ivolatukutuku: “Ni raici ira o Paula, e vakavinavinakataka sara ga na Kalou, e vakayaloqaqataki tale ga.” (Caka. 28:15) Io, e vakayaloqaqataki Paula ni raici ira na mataveitacini qai kila vinaka eso. Cava e vakavinavinakataka kina na Kalou o Paula? E kila o koya ni loloma e itovo e okati ena vua ni yalo tabu. (Kala. 5:22) Nikua tale ga, na yalo tabu e uqeti keda meda vakuai keda ena vukudra na so tale, meda veivakacegui tale ga.—1 Ces. 5:11, 14.

9. Eda na vakatotomuria vakacava nodra veikauaitaki na mataveitacini e Roma?

⁹ Kena ivakaraitaki, na yalo tabu e uqeti ira na mataveitacini mera kauaitaki ira na ivakatawa ni tabacakacaka, ira na daukaulotu, kei na so tale era veiqaravi vakatabakidua. O ira qori era vakuai ira ena levu na ka mera vakaitavi vakalevu kina ena vakayacori ni inaki i Jiova. Tarogi iko mada: ‘Au rawa ni tokona na veisiko ni ivakatawa ni tabacakacaka, de dua meu sureti koya kei watina ke vakawati? Vakacava meu cakacaka vata kei rau ena cakacaka vakavunau?’ Ena yaga vakalevu ke o cakava qori. Kena ivakaraitaki, vakasamataka mada na nodra marau na mataveitacini e Roma nira rogoca na nodratou italanoa o Paula. E vaqaqacotaka sara ga na nodra vakabauta.—Caka. 15:3, 4.

10. Na cava e yaco vei Paula e Roma? Cava e cakava ni oti e vica na siga?

¹⁰ Ni ratou yaco i Roma na ilala i Paula, “e vakatarai me tiko duadua ga o Paula me yadravi koya tiko e dua na sotia.” (Caka. 28:16) O ira e sega ni bibi na kedra itotogi, era na dau vesu vata kei ira na yadra ena sinucodo mera kua ni dro. E vesu vata gona o Paula kei na dua na yadra, ia na sinucodo qori e sega ni vagalui koya ni dau vunautaka na Matanitu ni Kalou. E vakacegu me tolu na siga ena vuku ni ilakolako balavu, oti qori e kacivi ira na Jiu vakailesilesi me veikilai kei ira qai vunau sara.

11, 12. E saga vakacava o Paula me duavata kei ira na Jiu e Roma, mera kua tale ga ni raici koya vakatani?

¹¹ E kaya vei ira o Paula: “Raveiwekani, au sega ni cakava e dua na ka meu saqati ira kina na lewenivanua se meu beca nodra ivakarau na tukada, ia era vesuki au mai Jerusalemi ra soli au sara ina ligadra na kai Roma. Nira vakatarogi au oti, era vinakata sara mera sereki au nira sega ni raica e dua na yavu meu vakamatei kina. Ia nira cata na Jiu, au sa kerea ga kina me rogoci au o Sisa. Au sega ni cakava qo meu beitaka kina na noqu vanua.”—Caka. 28:17-19.

 ¹² E kacivi ira na Jiu o Paula “raveiwekani,” mera kua ni raici koya kina vakatani, mera duavata kei koya. (1 Kor. 9:20) E vakamatatataka tale ga ni sega ni nona inaki me vakalewai ira na Jiu, ia e vinakata me rogoci koya o Sisa. Era kidacala na Jiu ni tukuna qori o Paula. (Caka. 28:21) Na cava e sega ni tukuni kina vei ira na Jiu e Roma na itukutuku me baleta nona vesu o Paula? E kaya e dua na ivola: “Kena irairai ni vodo o Paula ena imatai ni vica na waqa e gole i Itali ni oti na vulaililiwa, se bera tale ga ni yaco yani ena gauna qori o ira na vakailesilesi ni Jiu e Jerusalemi, se na ivola me baleta na nona kisi.”

13, 14. E tekivu vakamacalataka vakacava o Paula na Matanitu ni Kalou? Eda na vakatotomuria vakacava na nona ivakaraitaki?

¹³ Ni oti qori, e vakamacalataka o Paula na Matanitu ni Kalou ena sala mera kauai kina na Jiu era vakarogoci koya tiko. E kaya: “Qo na vuna au vinakata kina meda sota meu rawa ni vosa vei kemuni, ena vuku ni inuinui e baleti Isireli au mai vesu tu kina ena sinucodo qo.” (Caka. 28:20) Io, na inuinui qori e rawa ga ena vukuna na Mesaia kei na nona Matanitu, me vaka era vunautaka tiko na lewe ni ivavakoso vaKarisito. Era sauma na Jiu: “Keimami nanuma ni vinaka me keimami rogoci iko sara ga, ni keimami kila ni dau vosavakacacataki na matalotu qo ena veivanua kece ga.”—Caka. 28:22.

¹⁴ Ni soli vei keda na galala meda vunautaka na itukutuku vinaka, meda vakatotomuria na ivakaraitaki i Paula nida tukuna se taroga  eso na ka mera kauai kina na vakarorogo. E levu na vakatutu yaga e tiko ena noda ivola na Reasoning From the Scriptures, na ivola Me Yaga Nomu Curu ena Koronivuli ni Vuli Vunau, kei na Mo Gumatua ena Wilivola kei na Veivakavulici. Vakacava, o vakayagataka tiko na ivola ni vuli qori?

15. Na va na tikina bibi cava eda vulica ni vunau o Paula?

¹⁵ Era “lako yani vakalewe levu” na Jiu ena siga era lokuca mera sikovi Paula kina ena nona icili. E vakamacala vei ira o Paula ni “vunautaka sara vakavinaka na veika e vauca na Matanitu ni Kalou, me uqeti ira ena veika e baleti Jisu ena Lawa e vola o Mosese kei na nodra ivola na Parofita. E vakamacala tiko mai na mataka me yacova sara ni sa karobo.” (Caka. 28:23) E va na tikina bibi eda vulica ena ivakamacala i Paula. Dua, e vakabibitaka na Matanitu ni Kalou. Kena ikarua, e saga me “uqeti” ira na vakarorogo. Kena ikatolu, e yavutaka nona ivakamacala ena iVolatabu. Kena ikava, e vakuai koya me rawa ni vunau “mai na mataka me yacova sara ni sa karobo.” E ivakaraitaki vinaka meda muria nikua! Cava e qai yaco? E tukuna o Luke: “Eso era vakabauta,” eso tale e sega. E yaco na duiyaloyalo era “mani biubiu.”—Caka. 28:24, 25a.

16-18. Na cava e sega ni vou kina vei Paula nodra duiyaloyalo na Jiu e Roma? Na rai cava me tiko vei keda nira sega ni vakarorogo eso?

¹⁶ E sega ni vou vei Paula na nodra duiyaloyalo na Jiu, ni sa parofisaitaka tu na iVolatabu ni na yaco qori. (Caka. 13:42-47; 18:5, 6; 19:8, 9) E mani tukuna vei ira na sa biubiu: “E donu vinaka na nona a tukuna na parofita o Aisea vei ira na tukamuni ena veiuqeti ni yalo tabu, e kaya: ‘Lako vei ira qo mo kaya: “Oni na rogoca sara ga, ia oni na sega ni kila, oni na raica dina, ia oni na sega sara ga ni kunea. Ni sega ni malele mai na lomadra na tamata qo.”’” (Caka. 28:25b-27) Na vosa taumada “sega ni malele,” e dusia ni sa “vavaku” se “levulevu” na utodra vakaivakatakarakara, e dredre kina mera kila na itukutuku ni Matanitu ni Kalou. (Caka. 28:27) E vakaloloma dina na ituvaki ni lomadra!

¹⁷ E qai tinia ena nona tukuna vei ira na Jiu: “Na veimatanitu . . . era na vakatudaliga dina.” (Caka. 28:28; Same 67:2; Aisea 11:10) E doudou ni tukuna qori o Paula ni sa raica nodra ciqoma na itukutuku ni Matanitu e levu na kai Veimatanitu!—Caka. 13:48; 14:27.

¹⁸ Me vakataki Paula ga, meda kua ni cudru nira sega ni ciqoma na itukutuku vinaka eso. Meda nanuma tiko ni le vica ga era na kunea na sala ina bula. (Maciu 7:13, 14) Koya gona meda marau mada ga nira mai tomani keda ena sokalou dina na yalomalumalumu.—Luke 15:7.

19. E vakayagataka vakacava nona gauna o Paula ni vesu tu?

¹⁹ E tinia o Luke na veika e volatukutukutaka ena dua na tikina marautaki, e vola: “E vakaitikotiko voli ga o Paula ena vale e sauma me rua na yabaki, qai dau vakacegui ira kece na lako yani vua, e vunautaka vei ira na Matanitu ni Kalou, e vakavulici ira tale ga ena veika me baleta na Turaga o Jisu Karisito ena doudou qai sega ni dua e tarovi koya.” (Caka. 28:30, 31) E ivakaraitaki vakasakiti ni veikauaitaki, vakabauta, kei na gugumatua!

20, 21. O cei soti e yaga vei ira na nona cakacaka vakaitalatala o Paula?

²⁰ E dua vei ira a vukea o Paula ya o Onisimo, e dua na bobula e dro mai Kolosa. E vukei koya me dua sara na lotu vaKarisito, qai kaya me baleti koya ni “taciqu lomani qai yalodina.” E vakatokai koya tale ga me “luvequ . . . niu a tamana.” (Kolo. 4:9; Fmon. 10-12) E vakayaloqaqataki Paula dina nona toso mai o Onisimo! a

²¹ E veiuqeti dina na ivakaraitaki i Paula. E vola vei ira e Filipai: Na “ka kece e yacovi au e tete kina na itukutuku vinaka, e kilai levu gona vei ira na Sotia ni Roma kei ira na kena vo niu vesu ena noqu muri Karisito, e levu tale ga vei ira na tacida ena Turaga era nuidei ena noqu vesu qo, ra yaloqaqa kina ni tukuna na vosa ni Kalou ena doudou.”—Fpai. 1:12-14.

22. Na cava e cakava o Paula ena gauna e vesu tu kina e Roma?

²² E vakayagataka o Paula na gauna e vesu tu kina e Roma me vola na ivola bibi era wili ena gauna qo ena iVolatabu vaKirisi vaKarisito. b Na ivola qori e yaga vakalevu vei ira na lotu vaKarisito ena imatai ni senitiuri ni volai vei ira. Ni uqeti vakalou na ka e vola o Paula, ena yaga tale ga vei keda nikua me vakataki ira ga ena gauna ya.—2 Tim. 3:16, 17.

23, 24. Era marau qai vunau tiko ga vakacava na lotu vaKarisito era vesu tu nikua?

²³ E sega ni tukuni ena ivola na Cakacaka na gauna e sereki kina o Paula, e tukuni ga ni vesu tu me 4 na yabaki—rua na yabaki e Sisaria, rua tale na yabaki e Roma. c (Caka. 23:35; 24:27) E donu tu ga nona rai qai saga ena nona vinaka kece me qarava nona itavi vakalou. Era va tale ga qori na dauveiqaravi i Jiova nikua, nira vesu ena vuku ni nodra vakabauta, era marau qai tomana tiko ga nodra vunau. Kena ivakaraitaki o Adolfo, a bala ena valeniveivesu e Sipeni ni sega ni veitovaki. E tukuna vua e dua na sotia ni valeniveivesu: “Keitou qoroi iko dina. Keitou  vakadredretaka nomu bula e valeniveivesu, na levu ga ni neitou vakalolomataki iko, o matadredredre ga qai vosavosa vinaka.”

²⁴ Eratou nuitaki Adolfo vakalevu na sotia ni toso na gauna, eratou sega ni sogota nona sela. Era dau gole yani na sotia mera tarogi koya ena taro vakaivolatabu. Dua vei ira e dau lai wili iVolatabu sara ga ena nona sela, qai dau duri i katuba o Adolfo me vakaraici ira na lako yani. Sa yadravi sotia tale na kaivesu! Me uqeti keda mada ga na nodra ivakaraitaki ni yalodina na tacida, meda “yaloqaqa kina ni tukuna na vosa ni Kalou ena doudou” nida tusaqati se vakacacani.

25, 26. Na parofisai cava e raica o Paula ni vakayacori ena loma ni 30 na yabaki? E tautauvata vakacava qori kei na gauna qo?

²⁵ E veiuqeti dina na itinitini ni ivola na Cakacaka! E ‘vunautaka na Matanitu ni Kalou’ e dua na yapositolo i Karisito vei ira kece na veisiko yani, ni yadravi tu na vanua e tiko kina. E tukuni ena Cakacaka wase dua na ivakaro i Jisu vei ira na nona imuri: “Dou na rawata na kaukaua ni sobuti kemudou na yalo tabu, dou na qai tukuni au e Jerusalemi, e Jutia taucoko, e Samaria, kei na veivanua yawa sara kei vuravura.” (Caka. 1:8) Ena loma ni 30 na yabaki, sa vunautaki na itukutuku vinaka ni Matanitu ni Kalou “vei ira na kabuli kece e ruku i lomalagi.” d (Kolo. 1:23) E vakaraitaka qori ni veidusimaki tiko na yalo tabu ni Kalou!—Saka. 4:6.

²⁶ E vakaukauataki ira tale ga na taci Karisito nikua kei ira na ‘so tale na sipi’ na yalo tabu, mera tomana tiko ga nodra “vunautaka sara vakavinaka na veika e vauca na Matanitu ni Kalou” ena sivia na 240 na vanua! (Joni 10:16; Caka. 28:23) Vakacava, o vakaitavi tiko vakalevu ena cakacaka qori?